Ilk Rim respublikasi - Tarix - Referatlar

Ilk Rim respublikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

409.5 KB

Ko'chirib olish

Ilk Rim respublikasi Reja: 1.Rim podsholik davrida 2.Etrusklar va Rim 3. Ilk respublika davrida davlat qurilishi 4. Er. avv. VI—III asrlarda Italiyaning iqtisodiyoti 5. Rimni Italiyani bosib olishi

Rim podsholik davrida Er av I ming yillik boshlarida Italiyaga Kichik Osiyodan etrusk qabilalari kelib o‘rnashdi. Latinlar ularni etrusklar yoki tusklar, yunonlar tirrenlar yoki tersenlar deb atadilar. Etrusklar tarixi bo'yicha sog‘ona, dafn toshlari, qo‘rg‘oshin taxta, ko‘za, muhrlarda mavjud bo‘lgan II ming etrusk yozuvlari mavjud. Ularning ko‘pchiligi bag‘ishlov, in’om mazmunida bo‘lib qisqa yozilgan. Etrusklar to‘g‘risidagi ilk aniq ma’lumotlar er av VIII asrga tegishli. Etrusk madaniyatining asosiy yodgoriiklari O’rta Italiyada Tibr va Arnus daryolari oralig‘ida Rimliklar Etruriya (hozirgi Toskana) deb atagan viloyatda to‘plangan. Etrusklar dehqonchilik va hunarmandchilik bilan mashg'ul boMganlar. Temir va misdan ajoyib buyumlar yasalgan. Ular vositachilik savdosi bilan ham shug‘ullanganlar. Etrusk shaharlarini qadimdan rasman podsholar boshqardilar, er av VI asrda ularni o'rnim magistratlar egalladilar. Amalda hokimiyat zodagonlar (harbiy- kohin zodagonlar-luqumonlar) qo‘lida edi. Etrusklar janubiy Italiya, Korsika va Sardiniyada o‘z koloniyalarini barpo qildilar. Er av VII—VI asrlarda Etruriyada markazi Volsiniya shahri (Bu shaharda etrusklarning oliy xudosi kertumnani ziyoratgohi bor edi) bo‘lgan, etrukslarning 12 shahar konfederatsiyasi mavjud edi. Konfederatsiya siyosatiga 12 luqumon kengashi rahbarlik qilgan. Aholisi ko‘p sonli va boy Veyi, Populoniya, Kluziy, Belsiniya, Peruziya, Tarkviniya, Vulchi, Tsere kabi etrusk shaharlari bo‘lgan, Etrusk, me’morchiligi yuqori darajada shakllangan bo‘lib keng ko‘chalar (kengligi 10—15 metr), maydon, kvartal, mudofaa devorlari, tosh kuprin, suv quvurlari va kanalizatsiyalarni mavjudligi buning dalilidir. Etrusklar kuchli harbiy flotga ega bo‘lib Misr, Finikiya va Sharqning boshqa mamlakatlari bilan savdo qilganlar va dengiz qaroqchiligi bilan shug‘ullanganlar. Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari etrusklar bilan raqobat qildilar. Er av 535-yilda Etrusklar Alaliya yonidagi jangda (Korsika yaqinida) yunonlami tor- mor qiladilar. Korsikani etrusklar qo‘lga oldi.

Shu vaqtda etrusklar Latsiya, Kampaniya va shimoliy Italiyani bir qismi Etrusklar qo‘lida edi. Er av VI asrning birinchi yarmi Etruriyani iqtisodiy- siyosiv hayotini yuksalish davri edi. Er av VI asrning ikkinchi yarmidan etrusklar zaiflasha boshladi. Ular birdaniga yunon, rimliklar va gallarni siquvi ostida qoldi. Er av 524-yilda yunonlar Kampaniyada etrusklarni tor-mor qildilar. Er av 509-yilda rimliklar so‘nggi etrusk podshosi Tarkviniy mag‘rurni shahardan haydab yuboradilar. Er av 265-yilda Voliniyani qulashi bilan rimliklar Etruriyani to‘la istilosini tugalladilar. Yangi era boshida etrusklar romanlashtirish jarayonida o‘z ona tillarini unutdilar va rimliklar bilan qo‘shilib ketdilar 1 . Etrusk san’ati tarixi to‘rt davrga bo'linadi: Birinchi davr er. av. VIII— VII asrlar, arxaik er avVI asr, klassik er av V—IV asrlar va ellin er av III—I asrlar. Etrusk shaharlarida qal’a inshootlari qoldiqlari, ibodatxona xarobalari, 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 220-225.

ularni barchasi odatda tuf va travertindan qurilgan. Etrusklar qobiliyatli muhandislar bo‘lib pishiq ko‘priklar va yoilarni quruvchilar edilar. Jahon san’at tarixiga mansub mashhur etrusk maqbaralari Kvyuzi, Cherveteri Vulchi Volterra va Mantanoli burtma naqshlar, jez va loydan yasalgan haykallar bilan bezatilgan, luqumonlaming naqshin sog‘onalari, dafn ko'zalari jezdan yasalgan diniy va kundalik, zargarlik nafis, yuksak san’at asarlaridir. Bizgacha Tarkveniy Mag‘rur oldida ishlagan haykaltarosh afsonaviy Vulku ma’lum. Shuningdek, etrusklarni jezdan bunyod qilingan noyob haykallari «Kapitoliy ona bo‘risi» va «Ximere» (er av V asr) butun dunyoga tanilgan haykallar hisoblanadi. Etrusklarning dini asosida odamlarni qurbonlik keltirish bilan o‘liklarga, ruhlar va devlarga e’tiqod qilish yotar edi. Oliy xudo Vertumn hisoblangan. Uning orqasida triada: Tiniya, uni va Menerva (rimliklarda-Yupiter, Yunona va Minerva). Qolgan xudolar fufluns keyin u rimliklar tomonidan Vakx- Dionis bilan, Maris-Mars bilan, Aplu-Apollon bilan, Turms-Germes bilan tenglashtirilgan edi. Etrusk madaniyatini shakllanishiga Sharqning qadimgi sivilizatsiyalari, yunon dunyosi ijobiy ta’sir qildi. O'z navbatida etrusk sivilizatsiyasi rim madaniyatini rivojlanishida jiddiy ta’sir ko‘rsatdi. Rim podsholik davrida (Er.av.753—510-yillar)Latsiyani qadimgi shaharlaridan biri bo‘lgan Rim Tibr daryosi o‘rta oqimida Etruriyadan janubda joylashgan edi. Boshqa latin shaharlari kabi Rim bir necha kichik urug‘ qo‘rg‘onlarini birlashuvi bilan paydo bo'ldi. Er av VIII asrda eng qadimgi shaharlari Lavrent, Lanuviy va Laviniy bo‘lgan 30 shahar Alba-Longa shahri boshchiligida Latin federatsiyasini tashkil qildilar. Rivoyatlaiga ko‘ra Al’ba-Longani asoschisi Askaniy Yul troya qahramoni Eneyning o‘g‘li edi. Alba- Longaning o‘n to'rtinchi podshosi Numitoming nevaralari aka-uka Romul va Rem rivoyatga ko‘ra Tibr qirg‘og‘idagi Palatin tepaligida yangi shahar Rimga asos soladilar.

Romul janjalda ukasini oidirib qo‘yadi va Rimning yetti podshosidan birinchisi (er av 753—715- yillar) bo'ladi. Rimning ilk aholisini sabin-umbr qabilalari tashkil etadi. Romul Rim aholisini 30 kuriyaga bo'ladi, 300 kishilik podsho gvardiyasini tuzib Veya shahrini bosib oldi. Romuldan keyin Numa Pompiliy (er av715—673-yillar), Tull Gostiliy (673—64I- yillar), Ank Martsiy (64I —616-yilIar), Luqiy Tarkviniy qadimgi (616—578-yillar), Serviy Gulliy (578—534-yillar), Lutsiy Tarkviniy Mag‘rur (534—510-yillar) hukmronlik qilganlar. Dastlab Rim aholisi 3 urug‘-qabila (Titsiy, Ramn va Lutsern) tribi, 30 kuriya va 300 urug‘, 3000 familiya (oila)ga bo‘lingan. Triblar etnik farqlanmagan qabilalar birlashmasi bo'lishi mumkin. Kuriya erkak jangchilarni diniy, harbiy va shakllanayotgan siyosiy tashkilotning asosi bo'lgan ibtidoiy birlashmasi, gent podsholik davrida yemirilayotgan urug‘ jamoasi, familiya- katta patriarxal oila edi. Latinlaming bir necha o'nlab mustahkamlangan markazlari ittifoqqa birlashtirilgan bo‘lib, uning boshida Alba-Longa shahri turar edi. Har yili latin jamoalari vakillari hamma uchun umumiy bo‘lgan lotin bayramlarini nishonlash uchun Alban tog‘i tepaligida to'planar edilar. Barcha latinlar uchun umumiy xudo ma’buda Diana edi. Arxeologik qazilmalaiga ko‘ra eramizdan

avalgi X asrda latinlami kichik guruhi Palatin tepaligining g‘arbiy tomonida Tibr daryosi bo‘yida kelib joylashdilar. Bu yerda mudofaa devori bilan o‘ralgan to‘rtburchak shakldagi qishloqlar paydo bo‘ldi. Palatinda yashagan odamlar mayitlarni dafn qilmasdan gulxanda yoqar edilar. Bu odat Alba-Longadagi dafn marosimiga o‘xshar edi. Bu Rimning ilk aholisini kelib chiqishi Alba shahridan ekanligini tasdiqlaydi. Bir necha o‘n yildan so‘ng ular qo‘shni tepaliklar Seliy va Eskvilinni egalladilar. Er avVII —VI asrlarda 285 gektar yerni egallagan Palatin, Seliy, Eskvilin tepaliklaridan boshqa Kvirinal va Viminal tepaliklarini ham qo‘shib olindi. Bu tepaliklar va Palatin o‘rtasidagi bo‘shliq shahar markaziga aylandi. Shu yerda uzoq yuz yilliklar davomida Rim davlat hayoti to'plangan Forum Romanum paydo bo‘ladi. «To‘rt kvartalli» shaharni paydo bo'lishida etrusklarni roli katta edi. Ular shaharga Roma (Rim) nomini bergan bo‘lishlari mumkin. So'nggi Rim tarixchilarining aytishicha, Rimning eng birinchi podsholaridan biri Serviy Tulliyning kelib chiqishi etrusklardan bo‘lib, Serviy Tulliy davrida shahar yanada kengaydi. Kapitoliy va Aventin tepaliklari qo'shib olinib, mustahkam devorlar bilan o‘rab olingan. Endilikda Rim eng qudratli latin shahriga aylandi va tezda Latsiy viloyatida Alba Longadan yetakchilikni tortib oldi. Ilk Rim jamiyatining asosi bu — urug‘ edi. Urug‘ a’zolari umumiy mulkka ega bo‘lib, diniy marosimlarni biigalikda bajarar edilar. Bu qadimgi urug‘ jamoat tuzilmasining izlari Rim ismlarida ko'rinadi. Rim ismlari uch qismdan tuzilgan: shaxsiy ism, urug‘ni nomi va laqab, misol uchun Gay Yuliy Sezar. Bu keyinchalik merosiy bo lib o'tgan. Vaqt o‘tishi bilan urug'chilik aloqalari zaiflaslidi, oilaviy aloqalar kuchaydi. Bu aloqalar nafaqat oila a’zolarini, balki xonaki "qullarni ham qamrab oldi. Podsholik davrida qullar hali ham kam sonli edi. Ana shunday patriarxal oila tepasida barcha oila a’zolarining hayoti va o‘limi ustidan cheklanmagan hokimiyatga ega bo‘lgan «pater familius» (oila otasi) turar edi. O'sha vaqtda rimning to‘la

huquqli fuqarolari «Populyus Romanus» (Rim xalqi) shahardagi uch etnik unsur lotin, sabin va etrusklarni aks ettirgan uch tribga bo‘lingan edilar. 3 Tribni har biri o'ziga un kuriyani, kuriya esa o‘n urug‘ni o‘z ichiga olgan edi. Shunday qilib Rim tarixchilarining ma’lumotiga ko‘ra, Rimning erkin aholisi dastlab 300 urug‘dan iborat bo'lgan. Podshoning chaqirig‘iga ko‘ra, ular kurial yig‘inlari- komissiyalariga to'planar edilar. Saylov Kuriyalar bo‘yicha o‘tkazilar edi Kuriya yig‘inlarida urushlar, tinchlik, diniy e’tiqodga oid qarorlar qabul qilinar edi. Boshqa lotin shaharlari kabi Rimda ham jamoalar tepasida Kuriya komissiyalarida (xalq yig‘ini) saylanadigan podsho turar edi. Podsho oldida uning hokimiyati ramzini ko‘targan 12 liktorlar borar edi. Davlatni podsho bilan dastlab 100 keyinchalik 300 a’zodan iborat bo‘lgan oqsoqollar kengashi- senat boshqargan. Senat komissiyalar qabul qilgan barcha qarorlarni tasdiqlar edi. Podsho vafot etgan taqdirda senat yangi podsho saylaguncha o‘z ichidan har besh kunda bir kishini vaqtinchalik podsho («interreks»)ni tayinlar edi. Bu odat keyingi vaqtlarda ham saqlanib qoldi. Rimda oliy mansabdor shaxs konsul vafot etganda ham bu odat qo'llanilar edi. Podsho oliy harbiy boshliq, kohin va sudya bo‘lib, zaruriyat boMganda bir qancha yordamchilar-kvestorlarga tayanar edi. Kvestorlar odam o‘ldirish ishlari bo‘yicha sudni amalga oshirar edilar. Podsho mutlaq hukmdor boMmasa-da, etrusklar davrida uning hokimiyati juda kuchli boMib, Rim oilasi «pater families» hokimiyatini eslatar edi. An’ana bo‘yicha Rim tarixchilari shahar tarixida yettita podshoni aytib o‘tadilar. Ular: Romul (er av 753—715-yillar), Numa Pompiliy (er av 715— 673-yillar), Tull Gostiliy (er. av. 673—64I-yillar), Ank Marsiy (er av 641— 616-yillar), Tarkviniy Qadimgi (er av 616—578-yillar), ServiyTulliy (er av 578 —534- yillar) va Tarkviniy Mag‘rur (er av 534—509-yillar). Bulardan kelib chiqishi etrusk boMgan oxirgi uch podshoni tarixiy deb aytish mumkin. Urug‘ tashkilotlari a’zolari rim xalqini (Romanus papulus) tashkil qildi. Boshda ko'chib kelganlar hisobidan toMdiriladigan Rim fuqarolik jamoasi

kuriyalar bo‘yicha taqsimlangan edi. Ank Martsiy davrida jamoa yer fondi (ager publusus) zaxiralari tugadi. Chetdan ko‘chib keladiganlar endilikda qabul qilinmadi va yopiq jamoa hosil bo‘ldi. Natijada qadimgi Rimning ikki sinfiy toifalari imtiyozli patritsiylar (patricius—«zodagon otani o‘g‘li»), patrisiylar jamoa yer fondidan foydalanish, kuriya komissiyalarida ishtirok etish huquqlariga ega edilar. Ko‘p sonli plebeylar esa o‘z urugMarini saqlab qolib, rim urug'chilik tashkilotidan tashqarida bo‘lib hech qanday huquqlarga ega emas edilar. Shu sababli patritsiy va plebeylar o‘rtasidagi qarama- qarshiliklar yuz yillab davom etdi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida bir qism plebs boyib ketdi, kambag'allashib qolgan plebeylar, xonavayron boMgan fuqarolar hamda ozod qo‘yilgan qullar qudratli patritsiylar homiyligiga o‘tib ularga kliyenni (clients-«qaram kishilar») boMdilar. Klient o‘z patrani urug'ini a’zosi boMib unga bo‘ysunar edi. So'nggi rim podsholari o‘z shaxsiy hokimiyatini mustahkamlashga qaratilgan siyosat olib bordilar. Ular patritsiylarga qarshi kurashda plebeylardan siyosiy qurol sifatida foydalandilar. Podsho Serviy Tulliyning islohotlari rim jamiyatini urug‘ jamoasidan davlatga o'tishda muhim o'rin tutadi. U harbiy islohot va unga bogMiq ssenz (mulk) islohotlarini o‘tkazdi. Bu o'zgartshlar natijasida kuriyalar bo‘yicha yig‘inlarni ikkinchi darajali qilib qo‘ygan sentsuriy komissiyalari yetakchi o‘ringa chiqib oldi. Podsholik davri so‘ngida mulkchilikning ar tik shakli bilan rim polisi yoki kivitas fuqarolik jamoasini shakllanishi tugadi. Serviy Tulliy o'tkazgan siyosiy islohotlar bu qarama- qarshiliklarni ma’lum darajada yumshatdi. Serviy Tulliy islohoti urug‘chilik tuzumi asoslarini yemirdi. Serviy Tulliy Rimning barcha erkak aholisini (patritsiy va plebeylarni) olti mulkiy toifaga bo‘Idi. Birinchi toifa 100 000 mis assga teng mulkka ega bo'lgan, II—75 000 ass, III—50 000 ass,IV—25 000 assga, V—II 500 ass qiymatli mulkka ega bo‘lishi kerak edi. Barcha kambag‘allar butun boyligi

bolalari bo‘lgan VI toifaga proletariy (lotincha proles-«avlod»)larni tashkil etdi. Har bir toifa qo‘shinga belgilangan miqdorda senturiy (yuzlik) berishi shart edi: I toifa-og‘ir qurollangan piyodalar 80 senturiy, suvoriylar 18 senturiy, jami 98 senturiy; II—22 senturiy, III—20 senturiy, IV-22 senturiy,V-30 senturiy yengil qurollangan piyodalarni, VI toifa-I senturiy, jami olti toifa 193 senturiy (yuzlik) berishi shart edi 2 . Serviy Tulliy xalq yig‘inini yangi ko'rinishi senturiya komissiyalarni joriy qildi. Ularda patritsiylar bilan plebeylar ham qatnashdilar. Senturiylarda odamlarning soni bir necha o‘ndan (I toifa) bir necha yuzgacha (proletar senturiylari) tebransada, har bir senturiy ovoz berishda faqat bir ovozga ega edi. I mulk senzi toifasi 193 ovozdan 98 ovozga egalik qilar edi. Shundan xulosa qilgan holda senturiy komissiyalarida hal qiluvchi ovozga mulkdor fuqarolar egalik qildilar. Mulkiy senzdan tashqari yosh senzi ham belgilandi: yoshlami senturiylari (17 yoshdan 46 yoshgacha) harbiy dala xizmatini o‘tadilar; keksalar senturiylari (46 yoshdan katta) garnizonlarda xizmat qilar edilar. Qo‘shinlar podsho qo‘mondonligi ostidagi 4 legiondan tashkil topgan edi. Serviy Tulliy yana ma’muriy-hududiy islohot o'tkazdi, Rim davlati hududi 21 okrugga (er av 241-yildan ulami 35 taga yetdi) bo‘lindi. Bu okruglar trib deb (ulardan 4 tasi shahar, qolgan 10 tasi qishloq tribi) ataldi. 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 243-251.

Patrisiylar va plebeylar o‘rtasida boshdanoq kuchli ijtimoiy- siyosiy qarama-qarshiliklar mavjud edi. U Rim erkin aholisini mulkiy belgisiga qarab ajratdi. Rim xalqi «populus romanus» tarkibiga patrisiylardan tashqari plebeylar ham kiritildi. Bu fuqarolaming barchasi siyosiy huquqlarga ega bo‘ldi. Aholi ro‘yxati asosida u yoki bu kishini mulk, ishlov beriladigan yemi miqdoriga qarab Rim aholisi 6 mulkiy toifaga bo'lindi. Birinchi mulkiy toifa 100 ming ass (pul birligi) mulkka ega bo‘lgan fuqorolar kiritildi. Eng avalo, mulkiy belgisiga qarab harbiy majburiyat taqsimlandi. Birinchi toifa og‘ir qurollangan piyodalardan 80 senturiy va 18enturiy suvoriylar; qolgan toifalar hammasi bo‘lib yengil qurolli piyoda yordamchi qismlar 95 senturiy berish kerak edi. Hammasi bo‘lib senturiy komissiyalarga to'planadigan 193 senturiy paydo bo‘ldi. Senturiy komissiyalariga kuriya komissiyalarining muhim vakolatlari qonunlarni qabul qilish, mansabdor shaxslarni saylash, urush e’lon qilish va tinchlik bitimi tuzish kabi o‘tdi. Amaldagi hokimiyat eski patrisiy urug‘lari qo‘lida saqlanib qoldi. Chunki ular yerning eng ko‘p miqdoriga ega bo‘lib, birinchi tabaqani tashkil etib sentual komissiyalarda ko'pchilikni 95 % ni qarshi 98 % ni tashkil qiladi.

Qadimgi Rim jamiyati dehqonlar va cho‘ponlar jamiyati edi. Rimliklar etrusklardan yerga ishlov berishning samarali usullari va uzumchilikni o‘zlashtirib oldilar. Etrusklarni tajribasidan foydalanib rimliklar forum atrofida eng katta yer osti kanalini qurdilar. Ular yana etrusklardan markaziy zalga ega tomida tuynugi bo‘lgan uyning maxsus tipi—atriyni o'zlashtirib oldilar. Etrusklarning Rimda hukmronligi davrida mahalliy hunarmandchilik va savdo aloqalari rivojlandi. Savdoning rivojlanishi uchun shahaming geografik jihatdan qulay joylashganligi, serqatnov suv yo‘li—Tibrda joylashganligi muhim ahamiyat kasb etdi. Bir necha asrlar davomida rimliklar savdo aloqalarini pul muomalasisiz pekus (hayvon) ayirboshlash yordamida amalga oshirdilar. Dastlab Rim savdo aloqalarini janubiy Italiyadagi yirik shaharlar bilan olib bordi. Podsholik davrining oxirida esa Attika va Karfagen bilan savdo aloqalarini olib bordilar. Eng birinchi savdo shartnomasi Karfagen bilan tuzildi. Savdo va hunarmandchilik bilan birinchi navbatda plebeylar shug‘ullandilar. Bu yerda Rimdagi Kapitoliy va Palatin o‘rtasida etrusk kvartali «Vikus tuskuss» muhim rol o‘ynadi. Dastlabki Rim dini animistik ko'rinishda va unda totemizmning bir qancha qoldiqlari saqlanib qolgan edi. Bunga misol qilib Rim shahrini asoschilari Romul va Remni emizgan ona bo‘ri to‘g‘risidagi afsonani aytish mumkin. Podsholik davrida Rim yovuzlik va ezgulik ruhlari bilan to‘la edi. Ularni sehrgarlik, qurbonlik va duolar o‘qish bilan yumshatish mumkin edi. Rimliklar asosan qishloq xo‘jaligi bilan shug‘ullanganliklari uchun, tabiat hodisalari va dehqon hamda cho'ponni barcha ishlariga homiylik qiladigan ko‘pgina xudolarga sig‘inar edilar. Vervaktor, Vedator va Obarator deb atalgan uch xudo quruq yerni haydashda odamlarga yordam ko‘rsatgan. Yerlarni o‘g‘itlashda xudo Saterkuliniyga qurbonlik keltirilgan. Ekishga Saturin va Semonga, ilk maysalar chiqqanda ma’buda Siga, g‘alla unib chiqqanda ma’buda Segitiyaga murojaat qilar edilar. Begona o‘tlardan ekinlarni Runsinator, g‘allani

chirishidan esa Robig himoya qilgan. Boshoqni yetilishi xudo Latumaning, gullashi ma’buda Floraning vazifasi, o‘rimni xudo Messis boshqargan. Uy-joyni Lara va Penat, eshiklami Yanus, uy o‘chog‘ini ma’buda Vesta himoya qilgan. Har bir oila o‘zining homiy xudosiga ega edi. Rim e’tiqodi, eng avalo, barcha diniy urf-odatlarga qat’iy rioya qilish edi. Shu sababli ko‘p sonli kohinlar mavjud bo‘lib, ular barcha xudolarni nomlari va vazifalarini yaxshi bilar edilar. Kohinlar duolarni rasmiy tasdiqlagan to'plamlarini tuzar edilar. Ular kalendarni ham joriy qildilar. Qaysi kunda qaysi diniy marosimlarni bajarish baxtli va baxtsiz kunlarni aniqlaydigan kohinlar avgurlar deb atalgan. Avgurlarning maxsus kollegiyasi mavjud edi. Kohin-folbin paruspiklar qurbonlik hayvonlarni ichki a’zolariga qarab fol ochar edilar. Kohinlar rimda saylab qo'yiladigan mansabdor shaxslar edilar, lekin alohida toifani tashkil qilmas edilar. Ilk respublika davrida davlat qurilishi Rim tarixchilari respublika boshlanishini er av 509-yilni kelib chiqishi etrusk bo'lgan so‘nggi Rim podshosi Tarkviniy Mag'rurning Rimdan haydalishi bilan belgilaydilar. Respublika tuzumi o‘rnatilishi bilan oliy hokimiyat bir yil muddatga saylanadigan ikki konsul qo‘liga o‘tdi. Dastlab ular pretor (oldinda yuruvchilar) deb atalar edi. Konsullarni senturiy yig‘inlarda patritsiylar ichidan saylar edilar. Konsullar roziligisiz senat komissiyalari to‘plana olmas edi. o‘zlari esa o‘z majburiyat vazifalarini bajarish davrida har qanday sud javobgarligidan ozod edilar. Konsullar hokimiyati faqat biri ikkinchisini qaroriga veto (taqiq) qo‘yishi bilangina cheklangan edi. Amaliy hayotda esa konsullar patritsiylar va ularning oliy organi senatning siyosiy manfaatlari bilan hisoblashishga majbur edilar. Dastlabki kunlardanoq konsullardan tashqari shahar ishlarida kvestorlar muhim o‘rin tutdilar. Ular sudda ishtirok etar, xazinani boshqarishda qatnashar edilar. Ilk davrda ular konsullaming yordamchilari edi. Er avV asr o‘rtalaridan boshlab kvestorlami komissiyalarda saylaydigan bo‘ldilar. Shu vaqtdan boshlab kvestorlar mustaqil bo‘ldilar. Ular davlatning moliyaviy ishlari bilan

shug‘ullanar edi. Kvestorlar arxivni boshqardilar, harbiy yurishlar davrida konsullarga hamrohlik qilib qo‘shin xazinasini boshqarar edilar. Er.av. 507-yilda Rim tarixida ilk bor favqulodda vakolatlar berilgan mansabdor shaxs — diktator sayladilar. Diktatorni rimliklar favqulodda xavf tug‘ilib qolgan paytda yoki o‘ta xavfli vaziyat tug‘ilgan paytda yagona boshliqqa ehtiyoj tug'ilgandagina saylar edilar. Diktatorni rasman konsullar amalda esa senat saylar edi. Diktator hokimiyati cheklanmagan edi. Unga konsullar kabi 12 liktor emas, balki 24 liktor hamrohlik qilar edi. Rim Respublikasi aristokratik xarakterda edi. Qonunchilik tashabbusiga ega bo‘lmagan senturiy yig‘ilishlarinu jamiyatni patritsiy qatlamlarini vakili bo‘lgan ' onsul chaqirishi mumkin edi. Bu komissiyalarni biror bir qarorini «patres» — senat tomonidan tasdiqlanmasa, kuchga kirmas edi. Er.av. 471- yildan kuriya va senturiya yig'inlari namunasidagi plebey yig‘inlari chaqirila boshlandi. Plebey yig‘inlarida qabul qilingan qarorlar «plebitsit» faqat plebeylar uchun majburiy edi. Er av VI asrda etrusk istilolari urug‘ jamoasini yemirilish jarayonini, sinfiy jamiyat va Rim davlatchiligi shakllanishini tezlashtirdi. Etrusklar Rimda ilk yunon tiraniyasiga o‘xshash monarxiya rejimini tashkil etdilar, uning o‘miga er av 509-yilda ilk respublika keldi 3 . Rim Respublikasida oliy davlat oigani xalq yig'ini hisoblangan. Xalq yig'ini qonunlarni qabul qilish va bekor qilish, urush e’lon qilish va sulh tuzish, oliy mansabdor shaxslar magistratlami saylar edi. Shu bilan birga u oliy sud tashkiloti edi. Rimda xalq yig‘inlarini yoki komissiyalami uch ko‘rinishi mavjud edi. Serviy Tulliy islohotlarigacha kuriya komissiyalari mavjud edi. Serviy Tulliy qurolli xalq yig‘ini-senturiy komissiyalarini kiritdi. Tezda ular kuriya komissiyalarini siqib chiqardi. Senturiy komissiyalari konsullar tomonidan Rim shahridan tashqaridagi Mars maydonida chaqirilar edi. Barcha rim fuqarolari 3 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 256-261.

193 senturiy, eng boy birinchi to if; 98, yarmidan ko‘p senturiy qo‘yar edi. Ovoz berish senturiylar bo‘yicha o'tkazilib, har biri bir ovozga ega edi. Ovoz berish qat’iy qabul qilingan tartibda dastlab birinchi toifa senturiylari, keyin 2-, 3- va h.k. ovoz berilar edi. Agar taklif qilinayotgan masala bo‘yicha senturiylar ovozining 50% idan ko'proq ovoz berilsa, ovoz berish to‘xtatilib, taklif qonun kuchiga kirar edi. Bunday ovoz berish tartibi bo‘yicha barcha masalalami rim fuqarolarini boy qismi bo‘lgan I toifaning 98 senturiyalari hal qilar edi. Bu komissiyalarda pretorlar, konsullar va senzorlar saylanar edi. Ovoz berishning mulk senziga asoslanishi demokratik saylov tizimi tarafdorlarining noroziligiga uchradi. Er. av. 241-yilda senturiy komissiyalari islohoti o‘tkazildi. Endilikda har besh toifadan-70 senturiy qo‘yiladigan bo‘ldi; ularga suvoriylarning 18 senturiylari, hunarmandlarning-4, va proletarlaming-I senturiysi qo‘shiladigan boidi jami 370 senturiy (avalgi 193 o‘miga). Patritsiylar va plebeylarning kurashi jarayonida plebeylarning hududiy okrug- triblar bo‘yicha tribut komissiyalari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi (Rim huquqi hududiy okrug-trib 4 shahar va 3I qishloq tribiga bo‘lingan edi). Tribut komissiyalarida edillar, kvestorlar va plebey tribunlari saylanar edi. Rim xalq yig'inlarini demokratik mohiyati va ulaming keng vakolatiga qaramay, eng demokratik tribut komissiyalari ham aristokratiya qo‘lida qurol bo‘ldi. Xalq yig‘ini faqat senatda muhokama qilingan magistratlar kiritgan masalalarnigina muhokama qilar edi. Komissiyalar qonunchilik tashabbusi huquqiga ega emas edi. Rim davlat hayotida 300 a’zodan tashkil topgan senat muhim o'rinnni egallagan edi. U hukumat vazifasini amalga oshirdi. Er. av. 287-yilgacha har qanday qonun loyihasi senatda muhokama qilinganidan keyingina xalq vig'ini muhokamasiga olib chiqilar edi. Xalq yig‘inida qabul qilingan qonun faqat senat tasdiqlaganidan keyingina qonun kuchiga kirar edi. Shunday qilib, senat o‘ziga kerakli yo‘nalishda xalq yig‘ini faoliyatiga rahbarlik va nazorat qilar edi. Senat tashqi siyosatga rahbarlik qilib, davlat moliyasini egasi edi. Mansabga saylangan magistratlar o‘z faoliyati uchun senat oldida hisobot berar edilar,

shu bilan senatning irodasiga tobe edilar. Er avIV asrdan vakolatlari muddati tugagan oliy mansabdor magistratlar senat tarkibiga kirar edilar. Senatorlar ro‘yxatini senzorlar tuzganlar. Ulami rahbari eng keksa va obroii senator- prinseps senatus (U munozara paytida birinchi bo‘lib so‘zlar edi) edi. Senat ro‘yxatida birinchi bo‘lib senzorlar, keyin konsullar, pretorlar turar edi. Senat majlisini chaqirish huquqiga oliy magistratlar: diktator, konsullar, pretorlar haqli edilar. Senatning qarori senatus konsulp (senatus konsultum) yoki dekret (dekretum) deyilar edi. Senat Rim oligarxiyasining tayanchi edi. Rimda amaldorlar apparati yo‘q edi, barcha ijroiya hokimiyat saylanadigan lavozimli shaxslarga-magistratlarga tegishli edi. Ular o‘z mehnatlari uchun hech qanday ish haqi olmas edilar, lavozimlar «faxriy» (honor) vazifa deb baholanar edi. Barcha magistraturalar kollegial bo‘lib odatda bir yil ijro etilgan (faqat senzorlar bir yarim yil, diktatorlar yarim yil). Konsullar, pretorlar, kvestor va edillar lavozimga birinchi martda (er av153- yilgacha., keyin birinchi yanvardan) plebey tribunlari esa 10-dekabrdan lavozimga kirishar edilar. Rim Respublikasi magistraturasi birdaniga emas, asta-sekin shakllandi. Farazlarga ko‘ra respublikaning birinchi yillarida ijroiya hoklimiyatni boshida bir oliy magistrat-pretor (oldinda yuruvchi) bo‘lib, unga o‘rinbosari kvestor yordam bergan. Plebeylarning Muqaddas toqqa birinchi chiqib ketishlaridan keyin xalq tribunlari va plebey edillari, ularning yordamchilari lavozimlari joriy qilindi. Ammo ijroiya hokimiyatni pretorning yagona rahbarligi u tomonidan hokimiyatni bosib olinish imkoniyati mavjudligi xavfi tug‘ildi. Shuning uchun er avV asr o‘rtalarida bir oily magistrat o‘rniga ikkitasi saylanadigan bo‘ldi, ular bir xil hokimiyatdan foydalandilar va birgalikda boshqardilar. Ular bir-birlari bilan maslahatlashishlari lozim edi, shuning uchun konsullar (maslahatlashaman consulo so‘zidan olingan) deb atadilar. Oliy magistratlar konsullar, senzorlar va pretorlar edi. Konsullar odatda urush vaqtida qo‘shin qo'mondoni, senat va komissiyalarni chaqirar edilar, qonunchilik tashabbusiga ega edilar. Sud

hokimiyati ikki pretorga tegishli edi, intendant qismi va harbiy o'ljani to‘rt kvestor (er av 267-yildan sakkiz kvestor), shahar , obodonchiligi, ta’minoti, tartibni saqlash, jamoat bayramlarini tashkil etish to‘rt edilga tegishli edi. Plebeylarning manfaatini 10 plebey tribunlari himoya qilar edi (lekin ularni hokimiyati Rim shahri bilan chegaralangan edi). Keyinchalik yangi senzorlar lavozimi joriy qilinib 5 yilda bir marta 18 oy muddatga saylanar edi. Senzorlar sobiq konsullardan saylangan. Ular rim fuqarolarini mulk toifalariga kiritib, senatorlar tarkibini tekshirib, uni yangi ro‘yxatini tuzishlari lozim edi. Rim magistratura tizimining tugallangan shakli er avIV asr II varmida yuzaga keldi. Rim konstitutsiyasi bo‘yicha magistraturalar kollegial bo‘lib (2 konsul, 2 ta pretor, 4 edil, 10 xalq tribuni, 2 senzor, 4 kvestor) har yili qayta saylanar va haq to‘lanmas edi. Magistrat lavozimlarini bajarish ish emas, faxriy (honor) bo‘lib shu sababli beg'araz edi. Mansablarga haq toianmasligi oddiy rim fuqarolarini magistratura lavozimlarini egallashga imkoniyat bermadi. Aksincha, davlat vazifalariga saylanish va uni bajarish uchun fuqaroning o'zini katta miqdorda mablag‘iga ega bo‘lishi shart edi. Chunki lavozimni bajarish uchun kotiblar, choparlar, qo‘riqchilar, quyi tabaqa xizmatchilarni

yollab, ularga ish haqi berishi kerak edi. Shu sababli boy kishigina magistrant bo'Iishi mumkin edi. Vakolatlarini topshiigandan keyingina sobiq magistratni sudga tortish mumkin edi. Ilk respublika davrida favqulodda hokimiyat tuzilmasi mavjud edi: oraliqdagi podsho, diktator o‘z o‘rinbosari, otliqlar qism boshlig‘i bilan birgalikda senatda favqulodda vaziyatlarda yarim yil muddatga senatda saylanar edi; diktator hokimiyati podsho hokimiyatiga o‘xshash edi, uning hokimiyatini belgisi 24 liktordan tuzilgan faxriy qo'riqchi bo‘lgan. Rim Respublikasi komissiyalari tuzilmasida demokratik an’analar kuchaygan bo‘lishiga qaramasdan boshqaruvdagi hal qiluvchi rolni senat va magistratlar o‘ynadilar. Bu Rim Respublikasini aristrokratik mazmunining ifodasi edi. Er avVI—III asrlarda Italiyaning iqtisodiyoti Er av VI—III asrlarda Italiya hududlarini iqtisodiy- ijtimoiy taraqqiyoti notekis bordi. Etruriya va Kampaniya viloyatlari, janubiy Italiyadagi yunon koloniyalarini iqtisodiyoti yaxshi rivojlandi. Latsiya viloyati qo'shni etrusk shaharlari va yunon koloniyalaridan qoloq edi. Italiyaning tog‘li hududlaridagi qabilalar ibtidoiy-urug‘ jamoa sharoitida yashar edilar. To‘qimachilik zaif rivojlangan edi. Qul mehnatidan faqat konchilikda, tosh qazib chiqarishda keng foydalanilar edi. Italiyada eng ommaviy hunarmandchilik sohalaridan biri kulolchilik edi: turli xil idish-tovoqlar, suv quvurlari, cherepitsa, xom g‘isht, chiroqlar etrusk qora rangli «bukkero» bo'rtma bezakli idishlari mashhur edi. Kulolchilikning eng katta markazlari Kluziya, Arretsiya va Kalax edi. Er.avVI—V asrlarda etrusk shaharlarida savdo-hunarmandchilik gullab-yashnadi. Ayniqsa, metallurgiya va metallga ishlov berishda, kulolchilikda etrusklar katta yutuqlaiga erishdilar. Etrusk va kampan jez idishlariga Bolqon Yunonistonida ehtiyoj katta edi. Er av VI—III asrlarda asosiy savdo-hunarmandchilik markazlari Sirakuza, Tarent, Dikearxiya (Puteola), Populoniya, Adriya va Spina edi. Rimni savdo ahamiyati o‘sdi. Har yili katta diniy bayramlar vaqtida

Etruriyaning markazi Vol’siniyada va Latsiyaning 4 viloyat bilan tutashgan chegarasida savdo yarmarkalari uyushtirilar edi. Er av VI—III asrlarda tashqi savdo yuksaldi. Savdo asosan suv yo'Ii bilan amalga oshirildi. Er avVI asrda dengiz savdosiga Rim ham tortildi. Tibr daryosi boshlanishida Rimning Ostiya portiga asos solindi. O'sha vaqtning eng katta dengiz davlati Karfagen bilan Rim er av509, 348 va 280-yillarda uch marta savdo shartnomalarini tuzdi. Etrusklar va janubiy Italiya yunonlari gallar, Bolqon Yunonistoni, Kichik Osiyo bilan savdo aloqalarini o‘matdilar. IPva va Populoniyada qazib olingan temir Kampaniya va Etrusk shaharlariga yetkazib berilar edi. Italiyaning ko‘pgina hududlari xo‘jaligini yetakchi sohasi dehqonchilik edi. Etruriyada unumdor tuproq, yumshoq iqlim, yuqori agronomiya madaniyati va agrotexnika taraqqiyoti yuqori hosil olishni ta’minlar edi. Bu yerda bug‘doy, arpa, tariq, polba Kampaniya va janubiy Italiyada uzumchilik, zaytun keng tarqalgan edi. Etruriya g'allasi Rim va Latin shaharlarini, buyuk Yunonistondan zaytun yog‘i, Latsiya va Etruriyani ta’minlar edi. Er av VI—III asrlarda jamoa yer egaligini yemirilishi bilan birga yerga xususiy mulkchilik rivojlanib bordi. Urug‘ning yerlari kichik bo‘laklarga bo'linib yerga ishlov berish uchun qarindoshlar, kliyent va qullarga berilgan. Plebeylar xususiy mulk sifatida o‘zlariga tegishli yer maydonida ishlov berar edilar (ular davlatdan 2 dan yuger-0,5 gektargacha yer olganlar). Xususiy va jamoa yerlaridan tashqari davlat yer fondi (ager publikis) mavjud edi. Rim fuqarosi davlat yerini katta bo‘lmagan ijara to'lovi bilan okkupatsiya (lotincha egallash) qilish huquqiga ega edilar. Patritsiylar bu huquqdan unumli foydalandilar. Plebeylar ham yuz yillik kurashlar natijasida «ager publikis»dan foydalanish huquqiga ega bo‘ldilar. Ilk respublika davrida Rim iqtisodiyotining asosi qishloq xo'jaligi edi. Mayda va o'rta yer egaligi yetakchi rol o‘ynar edi. Er avIV asrdan boshlab patritsiylar jamoa yerlarini («ager publikus») bosib ola boshladilar. Natijada yirik xo‘jalik (imeniye)lar paydo boiib, qullar mehnatidan ko‘proq foydalanila boshlandi.

Boshida qadimgi Italiyaga ayirboshlashning keng tarqalgan vositasi bo‘lib, choiva hayvoni (pesus, shundan pulni lotincha nomi-pesunta) xizmat qildi. Eng qadimgi davrdan boshlab rimda er avIll asrgacha pul sifatida og‘irligi 2 -2,5 kg.gacha boigan ishlov berilmagan mis parchasi (aez rude) yurar edi. Ulami er. av. V asrdan og‘irligi 1000—1830 gramm xudo va hayvonlar tasviri boigan quyma jez parchalari siqib chiqara boshladi. Er av V — III asrlaming II yarmidan 327,45 gramm og'irlikdagi jezdan quyilgan (aes grave) tangalar keng tarqaldi. Er av IV asming II yarmidan boshlab natural xo'jalik o‘miga pul tovar xo‘jaligi keldi. Rim pul birligi mis ass paydo boidi. Dastlab bu tangalar Yunon Moneta ibodatxonasida zarb qilina boshlandi. Shundan «mo net a» so‘zi kelib chiqdi. Er av Ill asr oxiridan ass 10 marta yengillashib 173 grammga keldi. Jez tanganing tressis, dupondiy, semis kabi turlari mavjud edi. Er av III asrdan Rimda kumush tangalar, jumladan, denariy (4,55 gramm) va sestersiy (I,13 gramm) zarb qilina boshlandi. Er. av . VI—III asrlarda Rim jamiyatining toifaviy-sinfiy tuzilishi Er av VI—IV asrlarda Rimning ijtimoiy tuzilmasi murakkab va olaquroq edi. Rim jamiyatida patritsiy, klientlar, plebeylar va qullar sinfiy-toifaviy guruh sifatida chiqdilar. Bu guruhlaming har biri jamiyat va ishlab chiqarishda o‘z huquq-majburiyatlari bilan alohida o‘rinni egalladilar. Patritsiylar o‘z nomlarini pater (ota) so'zidan oldilar. Pater-ota, ko‘p sonli oilani unga kiradigan boshqa qaram kishilar va qullarni xo‘jayini edi. Qadimgi Rimda otalar deb yana oliy boshqaruv organi senat a’zolarini ham aytar edilar. Patritsiylar ilk Rimni imtiyozli hukmron sinf-toifasi edilar. Ular barcha fiiqarolik huquqlaridan foydalanar edilar. Kuriya komissiyalarida ovoz berib, senatga saylandilar, og‘ir qurollangan piyoda qo‘shinda, imtiyozli otliq qo'shinlarda xizmat qilar edilar. Har bir patritsiy katta oila jamoasi ko‘p sonli familiya (familias)ning boshlig‘i bo‘lib, bu jamoani ta’minlash uchun jamoa yer jamg‘armasidan katta ulushlarni olish va foydalanish huquqiga ega edilar. Er avIV asr o'rtalarigacha asosiy magistrate lavozimlari patritsiylar bilan to‘ldirilar edi. Patritsiylar uzoq ibtidoiy jamoa davri, urug‘chilik jamoalariga

borib taqaladigan urug‘ guruhlari (gentes)ga bo‘lingan edilar. Yer egalarining imtiyozli hukmron sinf qatlami bo‘lgan holda urug'chilik aloqalari muhim o‘rin egallagan bu tuzilmada Rim patritsiylari jamiyatning konservativ unsurlari edilar. Ular yangi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, xususiy mulkchilik, qulchilik taraqqiyotiga to‘siq edilar 4 . Ilk Rimning asosiy sinf-toifalardan biri plebeylar edi. Plebeylarni bir qismi qaram klientlar sifatida patritsiy urug‘lariga qabul qilingan edi. Lekin plepsning ko'pchiligi tub joy fuqaro patritsiylar ijtimoiy tashkilotidan tashqarida bo‘lib, huquqiy jihatdan erkin bo'lsalarda, fuqarolik huquqlaridan mahrum edilar. Plebeylaming asosiy qismi o‘zining avalgi vatani bilan va Rimdan tashqarida bo‘lgan urug‘ tashkiloti bilan aloqasini uzgan kelgindi kishilar edi. Plebeylar kichik yer maydonlarida dehqonchilik qilib savdo- hunarmandchilik bilan shug‘ullanar edilar. Ularning ko'pchiligi asosan Rim atrofidagi qishloqlarda yashab, o‘z jamoa tashkilotlari, o‘zaro yordam tizimiga ega edilar. Plebeylar Rim jamiyatini shakllanayotgan jamoa-dehqon tarkibini asosiy qismini tashkil qilar edilar. Plebeylar orasida tez orada ijtimoiy tabaqalanish yuz berib, boy qatlam ajralib chiqdi- Plebeylaming asosiy ommasi yer olish va qarzi uchun qullikni bekor qilinishini talab qilgan bo‘lsalar, o‘ziga to‘q va boy plebeyL:' birinchi navbatda patritsiylar bilan siyosiy teng huquqlik uchun kurashdilar. Serviy Tulliy islohotlari natijasida plebeylar Rim ko‘ngillilari tarkibiga kiritildi, lekin qo‘shindagi barcha boshliq lavozimlari patritsiylar qo‘lida edi. Bundan tashqari, plebeylar patritsiylar ozod etilgan harbiy soliq (tribut) to‘lar edilar. Shu davrda Rim shahrini o‘zida plebeylar va patritsiylar o‘rtasida yer uchun keskin kurash boshlandi. To'xtovsiz urushlar natijasida xonavayron boigan, qarzlarga botib qolgan Rim plebsi bosib olingan yerlarni taqsimlashda o‘z hissasini talab qildi. 4 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 265-271.

Shuningdek, patritsiylaming zo‘ravonligidan qonuniy himoya va o‘z siyosiy huquqlarini kengaytirishni talab qilib chiqdilar. Bu kurash er av494- yilda o‘ta keskinlashdi. Og‘ir qarz majburiyatlari qarz beruvchining zulmi plebeylarni ekvlar bilan urushga ishtirok etishdan bosh tortdilar. Ijtimoiy adolatsizlikka qarshi norozilik belgisi sifatida, 494-yilda Rimdan 4,5 km. shimoldagi «muqaddas toqqa» chiqib ketishga (setsessiya) majbur bo'ldilar. Setsessiya va harbiy xavf patritsiylarni yon berishga majbur qildi. Natijada plebey yig‘inlarida har yili ikki yoki to‘rt xalq tribuni saylash huquqi olindi. Keyinchalik xalq tribunlari soni o‘ntaga yetdi. Tribunlar mansabdor shaxslar bo‘lmay plebs vakillari sifatida chiqib, uning manfaatlari himoyachisi bo‘ldilar. Xalq tribunlari shahar hokimiyatining faoliyatiga aralashishlari, mansabdor shaxslar va senatning qarorlarini bajarilishini to'xtatishlari mumkin edi, Komissiyalarda qabul qilingan qarorlaiga plebeylar veto (taqiq) qo‘ysa, bu qaror yana ovozga qo‘yilishi mumkin emas edi. Tribunlarning o‘zlari hali faqat plebeylar uchun majburiy bo‘lgan qarorlar qabul qilishlari mumkin edi. Tribunlar faqat plebeylar orasidan saylanib daxlsizlik huquqidan foydalanar edilar. Xalq tribuniga qo‘l ko‘targan kishi qonundan tashqari deb e’lon qilinar edi. Bunday jinoyat qilgan kishini har kirn jazosiz o‘ldirishi mumkin edi. Yarim asr o'tgach er av V asr o'rtalarida plebeylar tazyiqi ostida patritsiylardan tuzilgan detsemverlar (« о ‘ п erkak») komissiyasi mavjud qonunlarni kodifikatsiya qildilar. Komissiya mis taxtachalarga yozilgan XII jadval qonunlarini Rim forumiga, bozor va Rim koloniyalariga osib qo‘ydilar. XII jadval qonunlari birinchi va yagona Rim huquqi kodeksi edi. XII jadval qonunlari Rimda ijtimoiy munosabatlarni klassik quldorlik jamiyatiga o‘tish davrini aks ettirdi. Ilk rim jamiyatida kambag‘al va siyosiy huquqsiz kishilarning ko‘p sonli qatlami—klientlami tashkil qildi. Ozod qo‘yilgan qullar yoki Rimga ko'chib kelgan boshqa urug‘ vakillari patritsiylarda himoya va homiylik qidirishga majbur bo‘lib, ularga klient bo‘lishlari mumkin edi. Klientlar patritsiylaming

urug‘iga qaram a’zo sifatida kirib, o‘z homiylari urug‘i nomini oldilar. Ularga patron yerlarida ishlash vazifasi, patronni yurishda, shahaiga chiqishida hamrohlik qilish majburiyatlari yuklandi. Klient vasiyat qoldirmagan bo‘lsa, o‘limidan keyin uni mulki patronga meros qolar edi. Agarda klient patronga bo‘ysunmasa, sud orqali u qulga aylantirilishi mumkin edi. 0 ‘z navbatida patron klientni boshqalami tazyiqidan himoya qilishga majbur bo'lib, sudda uning manfaatlarini himoya qilar edi. Er avIll asrga borib yangi ijtimoiy munosabatlar rivojlanishi bilan klientlaming katta qismi o‘z patronlaridan ozod boiib, davlatdan yer oldilar va erkin dehqonlaiga aylandilar. Er. av. V asrgacha qulchilik xonaki (patriarxal) edi. Er av V asrdan boshlab qul mehnati xo‘jalikning turli sohalariga kirib bordi. Rimda qarzi uchun qul qilish er av 326-yildagi qonun bilan bekor qilindi. Natijada, qullar qatlami asosan urushlarda olingan asirlar hisobidan toidirila boshlandi. Qulga buyum sifatida qaralmadi, inson shaxsi huquqlari kam darajada bo‘lsada, saqlanib qoldi. Bu davrda erkin kishi va qullar o‘rtasidagi farq unchalik keskin emas edi. Qonunlarda mulk huquqi kuchli himoya qilingan edi. Mulkka daxl qilish og‘ir jinoyat hisoblanib, qiynoq bilan oiim jazosi berilar edi. Qullar uchun jazo erkin tug‘ilganlarga nisbatan og'ir edi. o‘g‘rilik qilgan erkin fuqaro kaltaklanar edi, qullar esa savalanganidan so‘ng qoyadan tashlanar edi. Sudxo‘r qarzdomi qul qilish bilan cheklanmay, balki uning hayotiga egalik qilishi ham mumkin edi. Plebeylarning siyosiy tenglik uchun kurashi davom etdi. Er.av. 447-yildan 2 konsul bilan birgalikda senat qarori bilan 3 tadan 8 tagacha konsul hokimiyati vakolati bilan tribunlar saylana boshlandi. Plebeylarga er av 445- yildagina tribun Kanuley qonuni asosida patritsiylar bilan nikohdan o‘tishga uxsat berildi. Yangi senzor mansabi joriy qilinib, ularning vazifasi fuqarolaming mulk senzi majburiyatini bajarishini nazorat qilish, keyinchalik senarorlar ro‘yxatini tuzish edi.

Senzor hukmi bekor qilinmas edi. U qat’iy edi. Bundan tashqari, ular daromad-xarajatlar to‘lovini nazorat qilar, katta jamoa ishlarini tashkil qilar edilar. Er av 367-yilda konsul Sekst Lateran 3 ta muhim qonunni qabul qilinishiga erishdi. Birinchi qonun; qarz foizlarini tartibga soldi, ikkinchi qonun; barcha rmi fuqarolari patritsiylar va plebeylarining jamoa yerlaridan foydalanishni teng huquqini berdi; uchinchi qonun bo‘yicha konsullik lavozimini plebeylar ham egallashi mumkin edi. Keyinchalik ikki konsuldan biri plebeylardan saylanishi odat tusiga kirdi. Bir vaqtning o‘zida konsullardan sud ishlari yangi mansabdor shaxs pretorlarga olib borildi. Pretorlar konsullar kabi senturiat komissiyalarida saylanar edi. Er av356- yil ilk bor plebeylardan diktator saylandi. Besh yildan so‘ng birinchi plebey senzor, er.av. 332-yildan senzorlardan biri muntazam plebey vakillaridan saylanadigan bo‘ldi. Shundan yana o'ttiz yil o‘tgach plebeylardan Rimning oliy kohini pontifik saylanadigan bo‘ladi. Plebeylami patritsiylaiga qarshi to‘la qonli teng huquq uchun so‘nggi kurashi er av 287-yilgi Gortenziy qonunini qabul qilish bilan yakunlandi. Shu davrdan plebey yig'inlarining qarorlari Rimning barcha fuqarolari uchun plebey senatning tasdig'isiz majburiy qonun bo'ladi. Rimda patritsiy va plebeylaming ikki yuz yillik ijtimoiy- siyosiy ziddiyatlari er av III asr so‘ngida nihoyasiga yetdi. Er. av. IV asr oxirida eng boy yangi patritsiy va plebey zodagonlaridan iborat yangi nobillar qatlami vujudga keldi. Nobillar yirik yer- mulkka egalik qiladigan va davlatni boshqaruvchi oliy toifaga aylandi. Nobillar hokimiyatining amaldagi tayanchi senat bo‘lib, u yerda patritsiy umgiari bilan bir qatorda Litsiniy va Liviy kabi boy plebey urug‘i muhim rol o‘ynadilar. Nobillar senatorlar toifasining oliy guruhi bo‘lib, yirik va o‘rta quldor yer egalari, savdogar va moliyachilardan tashkil topgan suvoriylar toifasi bilan birga hukmron qatlam tarkibiga kirdi.

Qolgan fuqarolar kichik mulkdorlar, erkin dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlardan tashkil topgan plepbsni tashkil etdi. Imtiyozli toifalar va plepisga qarama-qarshi hech qanday huquqqa ega bo‘lmagan ko‘p sonli qullar qatlami turar edi. Rimni Italiyani bosib olishi Rimdan etrusk podsholari haydalgandan keyin qisqa bir davrda Rimning Latsiy viloyatidagi yetakchilik roli pasaydi. o‘sha vaqtda rimliklar qo‘shinlari Sabin, Ekv, Vol’sk, Tuskul boshchiligidagi Latin shaharlari ittifoqi bilan uzoq umshlar olib borishlariga to‘g‘ri keldi. Faqatgina er av 493-yildagina Rim va boshqa Latin shaharlari bilan mudofaa ittifoqi tuzishga erilishdi. Bu ittifoq er avV asr davomida saqlanib qoldi va rimliklami bir qancha qo‘shni viloyatlami bosib olishiga qulay shart-sharoit yaratdi. Qo‘shni. hududlarni bosib olishi natijasida Rimning hududi ancha kengaydi. Urushlar natijasida qo‘shnilar hisobidan Rim shahri tribiga 17 qishloq tribi qo‘shib olindi. Er av 396-yilda etrusk shahri Veyini bosib olinishi bilan ularning soni 25 taga yetdi. Er av 390-yil Alp tog‘lari orqali Po vodiysini egal lagan gall qabilalaridan bin senonlar yo‘lboshchi Brenn boshchiligida Etruriyaga bostirib kirdilar. Rim etrusklarga harbiy yordam bermadi, lekin rimliklar gallarga elchilarini yubordilar. Elchilar gallar bilan dumoqdorlik bilan gaplashib ziddiyat keltirib chiqardilar. Gallar etrusk shahri Kluziy qamalini tashlab Rimga yurish qildilar. Ular Rimni urushsiz egalladilar, uni talab yondirib yubordilar. Rimliklar yana 7 oy Kapitoliyni himoya qildilar, lekin oxir-oqibatda gallaiga oltin bilan katta miqdorda tovon to‘lashga majbur bo‘ldilar (rivoyatlarga ko‘ra aynan shu vaqtda Brenn «yengilganlami holiga voy!» mashhur so‘zini aytgan). Rimni zaiflashganidan qo‘shni latin, vol’sk, ekiv va etrusklar foydalandilar. Rim lotin ittifoqi (er av 384-yilda uning a’zolari 47 latin jamoasi bo‘lgan edi) yana tarqalib ketdi. Rim Latin shaharlarini yana qayta kuch bilan bo‘ysundirishga majbur boidi. Latin ittifoqi faqat 32 yildan

keyingina rimliklar tomonidan qayta tiklandi. Er avIV asr o‘rtalarida Rim kuchli qo‘shin bilan Italiyani bir qancha hududlarini egallab oldi. Er avIV asr o‘rtalarida Rim Respublikasi faqat Latsiya viloyatida emas, balki butun markaziy Italiyada kuchli davlatga aylandi. Er avIV asr boshlarida Rim boshchiligidagi latin ittifoqi bilan janubiy Apeninda samnit qabilalari tuzgan samnit ittifoqi bilan kuchli qarama-qarshiliklar boshlandi 5 . Rim uzun nayza va to‘g‘ri to‘rt burchakli qalqonlar bilan qurollangan dovyurak tog‘li qabilalar samnitlar bilan urush boshladi. Rimning samnit urushlari latin ittifoqining barcha qatnashchilari uchun og‘ir majburiyat bo‘ldi. Samnit urushidan faqat Rim foyda ko‘rdi, rimliklar samnitlardan bir qism yerlarni tortib oldilar. Latin shaharlari bunday adolatsizlikka chiday olmay, Rim bilan urush boshladilar, lekin ular yengildilar. Natijada Latin ittifoqi tugatildi. Shundan so‘ng rimning samnitlar bilan kurashi qayta boshlanib bir necha o‘n yillarga cho‘zilib ketdi. Urush faqatgina er av III asr boshlarida tinchlik shartnomasi bilan tugallandi. Samnit qabilalari o‘z mustaqilliklarini saqlab qoldilar, ammo Rim hududi Kampaniya, Lukaniya va Apulyagacha kengaydi. Bu yerlarda Rim koloniyalari barpo etildi. Oradan o‘n yil o‘tgach, Janubiy Italiyadagi yunon shahri Tarent Rim elchilarini haqoratlashda ayblanib, Rim Tarentga qarshi urush e’lon qildi. Tarent Epir podshosi Pirrni yordamga chaqirdi. Pirr jangovar fillar bilan Janubiy Italiyaga bostirib kirib Gerakleya va Auskul yonidagi ikki jangda rimliklarni tor-mor qildi. Er av 275-yilda esa Benevent yonida rimliklar Pirr qo‘shinlarini yanchib tashladilar. Bir necha yildan so‘ng Tarent shahri va u bilan ittifoqchi bo'lgan samnitlar, lukanlar va Bruttiya shahri aholisi Rim hokimiyatini tan olishga majbur boidilar. Er. av. 265-yilda rimliklar etrusklarni markazi bo'lgan Volsiniya shahrini bosib oldilar. Natijada butun Apenin yarimoroli Po vodiysigacha Rim Respublikasi tarkibiga kirdi. 5 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p. 272-274.

Bosib olingan joylarni aholisi cheklangan Rim fuqaroligi sine suffragio (xalq yig‘inida ovoz berish huquqidan mahrum) huquqini oldi. Bu o‘z- o'zini boshqarish huquqidan va jamoa yig'inlarida ovoz berish huquqidan mahrum bo‘lish edi. Shahar ishlarini Rimdan yuborilgan prefekt boshqarar edi. Rimliklar Italiyadagi bosib olingan yerlar aholisini turli huquqlaiga ega bo‘lgan toifalarga bo‘ldilar. Faqat Rim fuqarolari patritsiylar va plebeylar hamda Rimga qo‘shib olingan latin shaharlari, Rim shahriga doimiy ko‘chib o‘tgan barcha latinlar huquqlardan foydalanishlari mumkin edi. Rim qonunlari bo‘yicha nikoh o‘qitish, mulkini erkin tasarruf qilish, o‘z moddiy manfaatlarini himoyasi uchun sudga murojaat qilish, yig‘inlarda ovoz berish va mansablarni egallashi mumkin edi. Bu to‘la huquqli fuqarolar Rim triblariga doimiy birkitilgan edi. Bundan tashqari, Italiyaning turli muhim strategik markazlaridagi Rim koloniyalarining aholisi ham to‘la huquqli fuqarolar hisoblandi. Koloniyalar o‘z-o‘zini boshqaruvga ega edi. Cheklangan huquqlarga ega fuqarolar toifasi («sives sine suffragio») ham mavjud edi. Ular Rim odati bo‘yicha nikoh bitimi tuzishlari, o‘z mulklarini tasarruf qilish huquqiga ega edilar, lekin Rimda mansablarni egallash va ovoz berish huquqidan mahrum edilar. Bunday cheklangan huquqlarga ega shaharlar munitsipiylar deb atalar edi. Ulaming ba’zilari Rimdan yuborilgan prefekt tomonidan boshqarilar edi. Ozod qo‘yilgan qullar Rim qonuni bo‘yicha ochiq nikoh o‘qitishlari mumkin emas edi. Ular faqat tribat komissiyalarida ovoz berish huquqiga ega edilar. Munitsipiylar aholisi huquqiy mavqeilariga ko‘ra latin koloiiiyalari aholisiga yaqin turar va latin huquqiga ega edilar. Munitsipiylar boshqaruvda avtonom bo‘lib, o‘z tangalarini zarb qilish huquqiga ega edilar. Rimliklar bunday munitsipiylardan yordamchi harbiy qism—kogortalar olish majburiyatini o‘tashni talab qilar edilar. Italiya aholisining «sotsii» (ittifoqchilar) deb atalgar yana bir toifasi Rim bilan yanada zaifroq bog‘langan edi. «Tsvitates federat» huquqidagi ittifoqchi shaharlar ham Rimga qo‘shinlar bilan yordam berishlari shart edi. Lekin ular

o‘zlarining cheklangan davlat suverenitetini saqlab qoldilar, ularga Rimni ruxsatisiz shartnomalar tuzish, mustaqil tashqi siyosat yuritish, o‘z tashabbusi bilan urush olib borish taqiqlangan edi. Janubiy Italiyadagi yunon shaharlari Rim ittifoqchilarini alohida toifasini tashkil etar edi. Ular Rimga faqat harbiy flot bilan yordam berish majburiyatini olgan edilar.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988. 9. Глускина Л.Н. Проблемы социально-экономической истории Афин IV в. До н.э. Л., I975. 10 Егоров А.Б. Рим на грани эпох: проблемқ рождения и формирования принцпиата. Л., ЛГУ, I983.

O'xshashlar

Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya

Ilk Rim imperiyasi Oktavian Avgust hukmronligi prinsipat

Er. avv. V-I asrlarda Rim Respublikasi

Respublika tuzumining inqirozi va ilk Rim imperiyasi davri

Rim Respublikasining qulashi. Rim imperiyasi