Bosh sahifa
Referatlar
Tarix
Er. avv. V-I asrlarda Rim Respublikasi
Er. avv. V-I asrlarda Rim Respublikasi
Yuklangan vaqt:
26.09.2022
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
69 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
I- II asrlarda Rim saltanati
Er. avv. I ming yillikda Qadimgi Eron va O'rta Osiyo
IV-V asrlarda Rim imperiyasi va quldorlik tuzumining inqirozi
Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar
Ilk Rim respublikasi
![Galikarnaslik Dionisiy yunon tarixchisi, Tit Liviyning zamondoshi, 10 jildli “Rim qadimiyatlari” asari muallifi. Dionisiy Rim tarixiga afsonaviy davlardan er. avv. 264-yil birinchi puni urushigacha bo`lgan vaqtgacha ma`lumot berishga urinadi. Uning asarini ahamiyati shundaki, avvalgi tarixchi annalchilarni asarlarida Liviy ma`lumotlaridan farq qilgan holda foydalandi. “Romul quyilarni oliylardan ajratib qonunlarni berdi va ulardan kim nima ish qilishini ko`rsatdi: patrisiylarga magistratura a kohinlik lavozimlarini bajarishga, plebeylaryerga ishlov berish, mol boqish va daromad keltiradigan hunarlar bilan shug`ullanish. U patrisiylarga xalqni topshirdi, har bir kishiga kimni o`ziga patron ilib tanlashga ruxsat berdi, buni patronat deb atadi. U patronatni quyidagi huquqlarini belgiladi: patrisiylar o`z klientlariga 1 [92] qonunlarni tushuntirishlari lozim, agar ular ayblansalar va adolatsizlikga duch kelsalar sudda qatnashib ularga yordam berishlari lozim. Klientlar esa patronlarga qizlarini turmushga chiqargan paytda, agar ularni o`zlari yoki bolalari asirga olinsa, dushmandan to`lov to`lab olishga ota-onalarni mablag`i yetmasa yordam berishlari, hamda ular uchun xususiy ajrimlar zararlarini agar ular hukm qilingan bo`lsalar davlat jarimalarini to`lashlari lozim, umuman olganda ilohiy va inson huquqlari bo`yicha ular va boshqalar (ular yoki boshqalar uchun) noqulay bo`lgan qarorlar uchun bir-birlarini Agar kimdir bunday jinoiy harakatga aralashgan bo`lsa Romul sanksiya ayblash, bir-birlariga qarshi guvohlik, yoki ovoz berish mumkin emas. bergan xoinlik to`g`risidagi qonun bo`yicha u javobgar bo`lishi va hukm qilinib, yer osti Zevsiga bag`ishlangan sifatida kim to`g`ri kelsa o`ldirishi mumkin. Romul podshoga shunday huquqlar berdi: u ibodat qilish va qurbonlik keltirishlarni bajarsin, qonunlar va otalarning ma`naviyatini saqlasin, eng muhim bo`lgan jinoyatlarni o`zi ajrim qilsin, yengilroqlarini senatga topshirsin, senatni yig`sin va xalqni chaqirsin va urush vaqtida oliy hokimiyatga ega bo`lsin. Senat 1](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-2.png)
![yig`ilishiga shunday hokimiyat bo`lsinki, u podsho aytgan har qanday ish bo`yicha muhokama qilsin va ovoz bersin. Xalqqa esa u bu uch (huquqni ) berdi: magistratlarni saylash, qonunlarga sanksiya berish va podsho unga murojaat qilganda urush to`g`risida qaror qabul qilishni, lekin ovozni birdan barcha xalq emas kuriyalar bo`yicha bersin. Plebeylarning birinchi sesessiyasi va xalq tribunligini (er. avv. 494 yil plebeylarni “Muqaddas toqqa” an`anaviy chiqib ketishi. Xalq tribunligini o`rnatilishi) o`rnatilishi Tit Liviy “Shaharga asos solinishidan Rim tarixi. II, 23-24, 32-33 Er. avv. V asrda pl е b е ylar Rim qo`shinining asosiy qismini tashkil qilar edi. Siyosiy huquqsiz bo`lgan pl е b е ylar, Rimdan chiqib k е tish va yangi shahar barpo qilish bilan taxdid qilib, o`z huquqlari uchun kurashdilar. Rimdan pl е b е ylarni k е tishini s е s е ssiya 2 [93] . Rim shahri uchun jiddiy harbiy xavf-xatar tug`ilganda pl е b е ylar patritsiylarga o`z talablarini qo`yib, “Muqaddas toqqa” chiqib k е tar edilar. … Lekin bir tomondan volsklar bilan urush xavfi , boshqa tomondan davlat ichida asosan qarz majburiyatlari bilan bog`liq patritsiy va plebeylar o`rtasidagi murosasiz nafrat oqibatidagi kelishmovchilik hukm surar edi. Keyingilar begona yurtlarda hokimiyat va ozodlik uchun kurashib, ular hamfuqarolarida asirlikda va zulmda turibdilar, plebeylarni ozodligi tinchlik vaqtidan ko`ra urushda va dushmanlar o`rtasida hamfuqarolari o`rtasidan ko`ra kam xavfda deb qattiq norozi bo`ldilar; va bu g`azablanish har bir minutda o`z-o`zidan portlab ketishga tayyor edi, bir odamni eng ahvoli baxtsiz ahvoli o`t yoqdi. Uni azob-uqubatlari ko`rinib turgan qandaydir qariya forumga tashlandi; kiyimi loy bilan iflos bo`lgan edi, uning gavdasi yanada ayanchli ko`rinishda edi, oqarib ketganligi va ozg`inligi bilan skeletga o`xshagan; o`sib ketgan soqol va sochlari uni yuz ifodasini yanada 2 [93] sеsеssio – lotincha kеtish, tark etish.](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-3.png)
![yovvoyi qildi. Lekin shunday aynchli holda uni tanish mumkin edi; uni rota komandiri bo`lganini aytdilar, uni boshqa harbiy namunalari to`g`risida esladilar, uni o`zi bir necha faxrli janglar to`g`risida guvohlik beradigan ko`kragidagi yaralarni ko`rsatdi, uni o`rab turgan olomon xalq yig`inida juda o`xshash bo`lgan bu kiyim va badbashara ko`rinish qayerdan ekanini so`radi, Sabin urushida qatnashib qarzdor bo`lgani dala toptalgani uchun hosilni yo`qotgani, buni ustiga yong`in uni uyini yo`q qilgani, barcha mulki o`g`irlangani, moli haydab ketilgani va bu vaqtda harbiy ehtiyojlar uchun badal talab qilinganini aytdi. Foizlardan o`sib ketgan qarz boshda uni ota va bobosini yeridan, keyin qolgan mulkidan mahrum qildi, oxirida hasharot kabi qismigacha bordi: qarz beruvchi nafaqat uni qullikka oldi, yer osti ishlariga yurbordi va qiynoqqa duch qildi. Shu bilan birga u yaqinda olgan zarbalardan iz qolgan mo`mtaloq bo`lgan yelkasini ko`rsatdi. Buni ko`rib va uni hikoyasini eshitgan xalq baland qichqiriq ko`tardi. Bu shovqin forum bilan cheklanib qolmay butun shaharga tarqaldi. Kishanli va kishansiz qarzdorlar hamma joydan ko`chaga yopirilib chiqib, kviritlarni 3 [94] himoyaga chaqirdi. Hamma joydan isyonchilar orqasidan ergashishga tayyor kishilar keldi; ko`p sonli olomon barcha ko`chalar bo`yicha qichqirib, forumga yugurdilar, tasodifan forumda bo`lgan senatorlar katta xavfga duchor bo`lib bu olomonga tushdilar, agarda konsullar P. Serviliy va Ar. Klavdiy bu isyonni bostirishga shoshilmasalar u qo`llariga erk berishi mumkin edi. Shunda olomon ularga murojaat qildi va o`zlarini kishanlari va ayanchli qiyofalarini ko`rsata boshladilar; turli joylarda xizmat qilishlarini ko`rsatib, qay ahvolgacha xizmat qilganlarini vaj ko`rsatdilar. Iltimos qilishdan ko`ra, tahdid qilib senatni chaqirishni talab qildilar jamoa kengashiga o`zlari rahbarlik qilish va qaror qilishga tayyorlanib Kuriyani o`rab oldilar. Faqat ozgina, tasodifan duch kelgan senatorlarni konsullar to`pladilar; boshqalari nafaqat kuriyada, forumda ham ko`rinishdan qo`rqdilar va senatni kam sonligidan hech qanday kengash bo`lishi ham mumkin emas edi. Shunda xalq o`zini ustidan mazax qilinib ish cho`zilmoqda degan qarorga keldi; bu yerga senatorlarni ishtirok etmasligi tasodif 3 [94] Rim fuqarolari.](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-4.png)
![fuqarosini kishanda yoki hibsda saqlashni shu bilan uni konsullarda qo`shinga yozilish imkoniyatini yo`q qilish taqiqlandi, qarorgohda turgan vaqtda harbiyni mulkiga egalik qilish, yoki sotish yoki uni bolalari, nevaralarini bezovta qilish taqiqlandi. Bu qaror e`lon qilinishi bilan sobiqlar qo`shinga yozildilar, shaharni barcha joylaridan qasamyod qilish uchun forumga yugurdilar, uydan qochib chiqqan mahbuslar qaysiki qarz beruvchilardan ularni ushlab turish huquqi tortib olingan edi. Shunday tarzda katta qism tuzildi va volsklar bilan urushda, uning jasorati va qunt qilishi boshqalardan ajralib turar edi. Konsul qo`shinni dushmanga qarshi qo`ydi va undan uncha uzoq bo`lmagan masofaga qarorgoh qurdi… Keyin patritsiylarni qo`shin tarqatilgan holda, yana maxfiy yig`ilishlar va kengashlar boshlanib ketmasin degan qo`rquv egallab oldi. Va askarlar konsullarga qasamyod qildilar, (askarlikka) olishni diktator qilgan bo`lsada bu ular uchun hozir ham majbur deb o`yladilar, ular ekvlar bilan urush harakatlari qayta boshlangani bahonasi bilan qo`shinni shahardan tashqariga olib borishga buyruq berdilar. Bu qaror isyonni tezlashtirdi. Va birinchidan aytishlaricha, qasamdan ozod bo`lishlari uchun konsullarni o`ldirish to`g`risida so`z borgan; lekin hech qanday diniy majburiyat, jinoyat bilan yo`qotilmasligini bilib ular Sitsiniy degan kimsani maslahati bilan konsullarning ruxsatisiz Muqaddas toqqa ketdilar 4 [95] , bu yerda hech qanday yo`lboshchisiz qarorgohni to`siq va xandak bilan mustahkamlab, ( dalalardan) ovqat uchun eng kerakligini olib, ular bir necha kun tinch turdilar, hech kim ularga, ular hech kimga tegmadilar. Shaharda kuchli vahima tarqaldi va har ikki tomonning vahimasi barchani keskinlikda ushlab turdi, o`zlariniki tashlab ketgan plebeylar patritsiylarni qahr-g`azabidan xavfsiradilar, patritsiylar shaharga qolgan plebeylardan qo`rqdilar, nimadan yaxshilik kutishni bilmay, ular qolsinlarmi yoki ketsinlarmi? Ketgan olomon uzoq vaqt tinch bo`ladimi? Yana keyin nima bo`ladi? Agarda shu vaqtda qandaydir tashqi urush bo`lsa? Bu yerda albatta, fuqarolarni kelishuviga umid qoladi! Tog`rimi- noto`g`rimi uni qayta tiklash kerak. Bu qarorga ko`ra plebeylarga so`z boyligiga ega bo`lgan va plebeylarga yoqimli bo`lgan, o`zi plebeylar ichidan kelib chiqqan 4 [95] u Anien orqasida, shahardan 300 qadam uzoqda; Bu rivoyat Aventin tepaligiga ketildi degan Pizon ma’lumotidan ko’ra ko’proq tarqalgan.](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-6.png)
![Meneniy Agrippani vositachi qilib jo`natishga qaror qilindi… Odam gavdasi a`zolarini norozi bo`lganligini plebeylarni patritsiylarga qarshi g`azablanishiga o`xshatib taqqoslab u odamlarni kayfiyatini o`zgartirdi. Keyin murosaga kelish to`g`risida muzokaralar boshlandi va plebeylar qo`ygan shartlarga rozilik berildi, ularda o`z “daxlsiz” 5 [96] magistratlari bo`lishi kerak, ular konsullarga qarshi yordam berish huquqiga ega bo`lishlari kerak, patritsiylardan hech kim bu lavozimni egallashi mumkin emas. Shunday qilib ikki xalq tribuni G.Litisiniy va L.Albin saylandilar. Ular o`zlariga uch o`rtoqlarini sayladilar-ularni ichida ketish aybdori Sitsiniy ham bor edi; qolgan ikkitasi kimlar edi, bu to`g`risida kelishmovchiliklar mavjud. Ba`zilar tasdiqlaydiki Muqaddas tog`da faqat ikki tribun saylangan edi va u yerda daxlsizlik to`g`risidagi qonun o`tkazilgan edi. Хрестоматия по истории древнего мира. М., 1991. 211-214 стр XII jadval qonunlari Qadimgi Rimda plebeylarni patrisiylar bilan kurashi keskin va qonli bo ` lib uzoq davom etdi . Plebeylar rimdagi jamoa yerlaridan foydalanish huquqini olishga harakat qildilar . Er . avv . V asr o ` rtalarida plebeylar tazyiqi ostida sud qarorlarini yozib borish uchun patrisiylar 10 kishi 6 [97] dan iborat komissiya tuzishga majbur bop ` ldilar . Shu vaqtgacha Rimda mansabdor kishilar sud ishlarini ibtidoiy jamoa davriga borib taqaladigan eskirib qolgan odatlarga asoslanar edilar . Shu bilan birga magistratparisiylar hech qayerda yozib qo ` yilmaydigan va tekshirish mumkin bo ` lmagan odatdagi huquqga tayanib sudlarda suistemolga yo ` l qo ` yar edilar . Desemvirlar komissiyasi yozma qonunlarni ishlab chiqishga kirishdilar . Lekin uning a ` zolari ish jarayoni o ` zlari olgan cheklanmagan hokimiyatni suistemol qila boshladilar . Bu plebeylarni noroziligiga olib keldi va ular yana Muqaddas toqqa 7 [98] chiqib ketdilar . Patrisiylkar yon berishga majbur bo ` ldilar . Qonun qabul qilinib , o ` limga hukm 5 6 7](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-7.png)
![II jadaval. I. Gay. Institutsiyalar. IV. 14. 1000 va undan ko`p ass da`volar bo`yicha sud garovi 8 [99] ( 500 ass miqdorida) undiriladi, oz summa-50assga da`volar bo`yicha. XII jadval qonunlari bo`yicha shunday belgilangan. Agar tortishuv qandaydir odamning ozodligi to`g`risida borsa hech bo`lmasa uni bahosi eng oliy bo`lsa, o`sha qonun bilan belgilangan ediki, ajrim kafolat to`g`risida borishi uchun (ozodligi faqatgina 50 assga teng bahslashilgan odam to`g`risida bo`lsa). III jadval. I. ( Qarzdorga) (u) qarzni tan olganidan keyin yoki (unga qarshi) sud qaroridan keyin 30 imtiyozli kun (qarzdorlarga berilsin). 2. (Ko`rsatilgan muddat tugashi bilan) (davogar) (qarzdor) joniga qasd qilsin. Uni (qarorni bajarish uchun ) sudga olib borsin. 3. Agar (qarzdor) (ko`ngilli ravishda) sud qarorini bajarmasa va hech kim uni sud ajrimida javobgarlikdan ozod qilmasa, (da`vogar) uni o`ziga olib borib unga kunda yoki agarda o`zi istasa 15 funtdan kam yoki ko`p og`irlikdagi kishan solsin. 4. (Qarzdor qamoqda bo`lgan vaqtida ) agar istasa o`z hisobidan ovqatlansin. Agar u o`z qaramog`ida bo`lmasa (kim uni qamoqda ushlab turgan bo`lsa) bir kunda 10 funt, agar xohlasa ko`proq bersin. 5. Avl Gelliy. Attika kechalari. XX. I. 46; Shu vaqt ichida qarzdor (qamoqda turgan vaqtida) u ( da`vogar bilan kelishuv huquqiga ega edi, lekin agarda (tomonlar) kelisha olmasalar, shunda (bunday qarzdorlar) qamoqda 60 kun qoladilar. Bu muddat davomida ularni uch marta ketma-ket bozor kunlari pretorga komitsiumga keltiradilar va ( shu bilan birga) ularda hukm qilingan pul miqdori e`lon qilinar edi. Uchinchi bozor kuni ular o`lim hukmiga berilar edi, yoki chet elga Tibr ortiga sotishga qabul qilinar edi. 6. Uchinchi bozor kuni qarzdorni chopib bo`laklarga bo`lib tashlasinlar, agarda kam yoki ko`p chopsalar ularga bu uchun ( ayb) qo`ymasinlar. 7. Xoinga qarshi da`vo (o`z) kuchini abadiy saqlab qolsin. IV jadval. 1. (Sitseron.) Qonunlar to`g`risida. 8 [99] pontifiklar kassasiga.](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-9.png)
![Favqulodda badbasharaligi bilan (ajralib turgan) go`dak shunday yengillik bilan 9 [100] hayotdan mahrum qilinar edi. 205. Agar otasi uch marta o`g`lini sotsa, o`g`il otasini (hokimiyatidan) ozod bo`lsin. 206. Sitseron Filippiklar. II. 28. 69: XII jadval qonunlari qaroridan (foydalanib) o`z xotiniga o`ziga tegishli narsalarni olishni buyurdi va (undan ) kalitni tortib olib ( uni) quvib yubordi. 207. Avl Gelliy. Attika kechalari. III. 16. 12: Menga ma`lum ( qachon) ayol… Erini o`limidan keyin o`n birinchi oyda tug`di, (bundan) ish paydo bo`ldi, go`yoki u eri o`lganidan keyin bolani paydo qildi, chunki detsemvirlar odam o`n birinchi oyda emas, o`ninchi oyda tug`iladi deb yozdilar. 208. Jadval I. Gay institutsiyalari. I. 144-145: (Bizni ) ajdodlar hatto ulg`aygan ayollar o`zlariga xos bo`lgan yengil tabiatliklari bilan homiylik ostida bo`lishlari lozim… Bundan mustasno bo`lishlari mumkin, faqat Vestalka ayollar qaysiki qadimgi rimliklar ularni kohinlik unvonlari uchun homiylikdan ozod qildilar. XII jadval qonuni bo`yicha shunday qaror qabul qilingan. 1. Gay. Institutsiyalar. II. 47. Ayolga tegishli bo`lgan res mancipi (ko`chmas mulk, qullar, yuk tortuvchi hayvon ) agnatlar (katta ota oilasini a`zolari, oila boshli`gi hokimiyati ostida turgan, hamda uning ota-bobo bo`yicha qanday qarindoshi) homiyligi ostida. 3. Agarda kimki o`lib qolgan taqdirda o`zini uy mulki yoki (o`z hokimiyati ostidagi odamlarga) vasiylikka tegishli topshirig`i buzilmasin. 4. Agar kimda o`z hokimiyati ostida odamlar bo`lmasa (agar uni to`g`ri merosxo`rlari bo`lmasa), merosi to`g`risida topshiriq qoldirmay vafot etsa uni xo`jaligini eng yaqin (uni) agnati olsin. 5. Agar (o`lgan odamda) agnatlar bo`lmasa (undan keyin qolgan) xo`jalikni (u) qarindoshlari olsin. 6. Gay. Institutsiyalari. I. 55. XII jadval qonunlari bo`yicha, vasiyat bo`yicha vasiy belgilanmagan kishilarga, vasiy ularni agnatlari bo`ladi. 9 [100] XII jadval qonunlaridagi.](/data/documents/8379371b-5624-4fea-ba81-abffb9bd293f/page-10.png)
