Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar - Tarix - Referatlar

Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

85 KB

Ko'chirib olish

Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar Reja: 1. I.Rim imperiyasining jtimoiy iqtisodiy hayoti 2. Rim imperiyasining oltin davri (eramizning II asri) 3.. Xristian dinining kelib chiqishi va uning ilk tarixi.

Rim imperiyasining Ijtimoiy iqtisodiy hayot II asr Rim imperiyasining «oltin davri» hisoblanadi. Bu vaqtda imperiya eng katta hududga ega edi. Uning chegaralari shimolda Shotlandiyadan janubga Nil ostonalarigacha, g‘arbdan Atlantika qirg‘oqlaridan sharqda fors qo‘ltig‘igacha cho‘zilgan edi. Quldorlik tizimi o‘z taraqqiyotining yuqori cho'qqisiga chiqdi. Ko‘p quldorlik xo‘jaliklari bozor uchun mahsulot ishlab chiqarishga o‘tdi. Qullarga nisbatan shafqatsiz zulm kuchayib ketdi. Bu davrda provinsiyalarning iqtisodiyoti va bu yerdagi shahar hayoti o‘z taraqqiyotida yuqori bosqichga ko‘tarildi. Eramizning I—II asrlarida O'rtayer dengizi hududidagi barcha xalqlar tarixda birinchi bor yagona ulkan davlat Rim imperiyasi tarkibiga kirdilar. Rim provinsiyasiga aylantirilgan alohida davlatlar o‘rtasidagi chegaralar tugatildi. Pul tizimlari ma’lum darajada unifikatsiya qilindi. Urushlar va dengiz qaroqchiligi tugatildi. Rim imperiyasidagi xalqlar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining turli darajalarida yashar edilar. Misr, Suriya, Kichik Osiyo, Bolqon va Makedoniya iqtisodiy va madaniy taraqqiyotining yuqori darajasiga erishdilar. Pireney yarim orolidagi va Galliyadagi iberlar, kel’tlar, shimoliy Afrikadagi numidiyaliklar, liviyaliklar, dunay bo‘yidagi pannonlar, illiriyaliklar, mezlar hali arxaik davrning so‘ngi bosqichida edilar. Rim istilolariga qadar g‘arbiy provinsiyalarda qishloq xo‘jaligi qoloq bo‘lib, asosan g‘alla ekilgan. Yerga ishlov berish ibtidoiy holatda edi. Apenin yarim oroli aholisi qishloq xo‘jaligining rivojlangan shaklini g‘arbiy provinsiyalarga olib kirdilar. Gall vinolari, ispan zaytun moyi, Italiya va Yunon navlari bilan raqobat qila boshladi. Imperiya hududida quldorlik xo'jaligi tez rivojlandi. O'rta va yirik quldor xo‘jaliklari (villa) yetakchi o‘ringa chiqdi. Quldorlik xo‘jaliklarida qul mehnatidan keng foydalanildi. Barcha provinsiyalarda imperator yer egaligi keng tarqaldi. Eramizning II asrida imperator yerlari va xususiy katta latufundiyalar yetakchi yer egaligi shakli edi. G ‘arbiy provinsiyalarda o‘rta quldor pomest’elari, mayda yer egaligi keng tarqaldi.

Ayniqsa, kichik yer egaligi Pannoniya, Dalmatsiya, Meziya, Frakiya va Fokeyada keng tarqaldi 1 . Afrika provinsiyalarida quldorlik xo‘jaliklarida asosiy ishchi kuchi qullar mehnati keng tarqaldi. Misr imperiyaning g‘alla ombori edi. Quldorlik latifundiyalari Galliya va Ispaniyada keng tarqalgan bir paytda Ispaniya va Afrikaning sharqiy provinsiyalarida kolonlar mehnatiga asoslangan latifundiyalar keng tarqaldi. Qullarga ish qurollari va chek yerlar ajratib berila boshlandi. Lekin qul xo‘jayinning mulki bo‘lib qolaverdi. Qulni mulk (pekuliy) bilan ta’minlash er avIll asrdayoq ma’lum edi. Endilikda bu odatdagi hoi bo‘lib qoldi. Qul pekuliydan foydalangan holda o‘ziga o'rinbosar sotib olishi mumkin edi. Qaysiki o‘rinbosar qul uning xo‘jayiniga ishlab berishi kerak edi. Ozod qo‘yilgan qullar ko‘p hollarda tadbirkorlik bilan shug‘ullanib, juda ko‘p boylik to'plar edilar. O‘z xo‘jayinlariga zarurat tug‘ilganda turli xil xizmatlami ko'rsatar edilar. Misol uchun Diktator Sullaning erkin qo‘yilgan quli Xirosogon Rim davlatidagi eng qudratli kishilardan biri bo‘lib, hatto uning oldida senatorlar ham titrab qaltirar edi. Ammo ko'pchilik ozod qo‘yilgan qullar o‘rta darajadagi mulkka ega bo‘lib, hunarmandchilik va savdogarlik bilan shug‘ullanar hamda oshxonalarning egalari edilar. Quldor latifundistlar o‘z yerlarini chek yerlarga bo‘lib, kolonlarga ijaraga berdilar. Eramizning II asrida kolonlar bug‘doyni, tariq, zaytun moyini I/3 qismini, quldorga berishi kerak edi. Bundan tashqari, kolon quldomi yerida bir necha kun ishlab berishi kerak edi. Yerga ishlash takomillashdi, g‘alla va boshqa ekinlaming yangi navlari, o‘g‘itning yangi navlari joriy qilina boshlandi. Qishloq xo‘jaligi takomillashdi, g‘alla latifuniyalarida g‘allani yig‘adigan mexanizm, g‘ildirakli plug, suv tegirmoni kashf etildi. Provinsiyaiarda shaharlar va shahar aholisining o‘sishi qishloq xo‘jalik mahsulotlarining Italiya va imperiyaning boshqa viloyatlariga chiqarish imkoniyatining paydo bo‘lishi, provinsiya qishloq xo'jaligida yerdan unumli foydalanish va tovar xo‘jaligini kirib kelishi uchun shart-sharoit yaratdi. 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.340-342.

Quldor xo‘jaligi endilikda bozor bilan bog‘landi. Qishloq xo‘jaligida tovar munosabatlarining rivojlanishi latifundiyalarda hunarmandchilikni vujudga keltirdi. Latifundiyalar egalari kulolchilik, to'quvchilik, duradgorlik, oshpazlik kabi hunarmandchilik ustaxonalarini ochdilar. Ba’zi gall latifundiyalarida shaxtalardan temir rudasi qazib olinib, metall ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yildi. Eramizning I asrlarida qishloq xo‘jaligi bilan birga hunarmandchilik va savdo keng rivoj andi. Rim hunarmandchiligi uchun Ispaniyadagi qo‘rg‘oshin va mis konlari, Galliyaning temir va qalay konlari, Norika, Dalmatsiya, Klikiya va Kappadokiyaning boy temir konlari xomashyoni yetkazib berib turar edi. Ayniqsa, temir rudasini qazib chiqarilishi keng yo‘lga qo‘yildi. Temir rudasi Norika va Dalmatsiya, Galliya va Ispaniya, Kappadokiya va sharqda qazib chiqarildi. Barcha konlar imperatorning mulklari bo‘lib, ko‘pincha ijaraga berilar edi. Hunarmandchilikning rivojlanishi qul mehnatidan keng foydalanish imkoniyatini berdi. Agar o‘tgan asrlarda hunarmandchilik ustaxonalarida ishlagan qullar soni 10 tagacha bo'lsa, eramizning II asrida ulaming soni 50 taga yetdi. Hunarmandchilik ustaxonasining kengayishi, mehnat taqsimotining o'sishi uning iqtisoslashuvini o‘sishiga olib keldi. Ammo hunarmandchilikda erkin mehnat yetakchi rol o‘ynar edi. Tog‘ kon ishlarida, qurilish, tosh konlari, marmar konlarida qul mehnatidan keng foydalanilar edi. Ustaxonalarda eng og‘ir mehnat qullar zimmasida edi. Hunarmandchilik taraqqiyoti oshpazlik, g'isht quydirish kabi yangi sohalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Qurilishda betondan foydalanish keng tarqaldi. Eramizning II asrida provinsiyalarda hunarmandchilik, ayniqasa, yuksaldi. Agar er.av. I, eramizning II asrlarida Italiya shaharlariga ko'plab sotilgan. Bir qancha provinsiyalar o‘z mahsulotlarini boshqa provinsiyalarga, shuningdek, Italiyaga eksport qila boshladilar. Ayniqsa, gall shaharlari nihoyatda rivojlandi.

Gall hunarmandlarining kanop gazlamalari, jun yoping'ichlar va kulolchilik mahsulotlari g'arbiy provinsiyalar va Italiyada keng tarqaldi. Suriya shaharlari esa zarbof gazlamalar, zargarlik buyumlari, rangli shisha va gazlamalami ishlab chiqaradigan asosiy markazlarga aylandilar. Eramizning II asrida hunarmandchilik markazlari yarim oroldan Shimoliy Italiyaga ko‘chdi. Puteola, Kapuya, Arretsiya kabi an’naviy hunarmandchilik markazlari tushkunlikka uchradi. Ularning o‘rniga gall provinsiyalariga Norika va Dalmatsiyaning temir konlariga yaqin Milan, Akvileya va boshqa hunarmandchilik markazlari vujudga keldi. Ayniqsa, Akvileya shahri metall buyumlar va qurol-yarog‘, shisha, zargarlik buyumlari, cherepitsa ishlab chiqaradigan yirik hunarmandchilik markaziga aylandi.Eramizning I—II asrlarida barcha provinsiyalarda savdo aloqalari keng rivojlandi. Italiya savdogarlari Ispaniya, Suriya, Dakiya, Misr, Mavritaniya va Britaniyaga kirib bordilar. Gall kema egalari, savdogarlari Italiya, Reyn viloyatlari va ispan provinsiyalari bilan faol savdo qildilar. Pal’mira savdogarlari Dakiya va Misrga kirib bordilar. Shaharlarda ko'plab savdo do£konlari va omborxonalar qurila boshlandi. Eramizning II asrida Rimda ulkan besh qavatli Trayan bozori qurildi. Savdo-sotiqning rivojlanishi provinsiyani mahsulot ishlab chiqarishini ixtisoslashuviga olib keldi. Ispaniya zaytun moyi va vino, Galliya vino, shisha idishlari, jun mahsulotlari, Misr g‘alla, papirus, granit, shisha buyumlari, Suriya vino, zarbof gazlamalar va zeb-ziynat buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan edi. Savdogarlar, hunarmandlar kollegiyalarga birlashdilar. Savdo taraqqiyoti sarroflik va sudxo'rlikni rivojlanishiga turtki boidi. Tashqi savdo rimliklar uchu foydali edi. Rim imperiyasi qora dengiz hududlari, sharqiy Yevropa, Eron, O’rta Osiyo va Hindiston bilan muntazam savdo aloqalarini o'matdi. Eramizning II asrida Sharqdan 3 savdo yo'li O’rtayer dengizi qiig‘oqlariga borar edi. Petra-Transiordaniya - Damashq - O’rtayer dengizi, Frot - Palmira - Damashq - O’rtayer dengizi, Hindiston - Arabiston -Iskandariya.

Afrika provinsiyalaridan Rim savdogarlari Efiopiya, Mavritaniya va hatto Markaziy Afrikagacha kirib bordilar. Imperiya davrida yangi tanga «aureus» zarb qilina boshlandi. 0 ‘ng tomonida hukmdor imperator tasviri tushirilgan edi. Rim tilla tangasi yuqori baholanar edi. Ko'p tarqalgan Rim tangalaridan biri — kumush denariy edi. Eramizning I asrida u sof kumushdan, eramizning II asrining oxiridan esa mis qo‘shib, tarkibida 50% kumush bilan zarb qilina boshlandi. Mis tanga asosan mahalliy muomilada foydalanilar edi. Mayda savdoda asosan mis tanga- sestertsiy (4ass) va dupandiy (2ass) ishlatilar edi. Eramizning I—II asrlarida Rim jamiyati quldorlik jamiyati edi. Uning asosiy qatlamlari qullar va quldorlar bo‘lib, ulardan tashqari mayda ishlab chiqaruvchilar, kichik chek yerlarning egalari yoki ijarachilar kichik hunarmandchilik ustaxonalari egalari, mayda savdogarlardan iborat edi. Tabaqalar o‘rtasida kuchli ijtimoiy ziddiyatlar mavjud edi. Jamiyatda asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlar qullar edi. Eramizning I—II asrlarigacha quldorlik xo‘jaliklarida qullarga bo‘lgan ehtiyoj urushlar natijasida qondirilgan edi. Eramizning II asrida istilochilik urushlarining nihoyasiga yetishi qullar oqimining Rimga kelishini keskin kamaytirdi. Lekin quldorlik xo‘jaliklarida qul mehnatiga ehtiyoj juda kuchli edi. Bu hollar qullar narxining keskin o'sishiga olib keldi. Qul mehnatini unumdorligi manfaatdor quldorlar qullarning maishiy sharoitini o‘zgartirishga majbur bo‘ldilar. Qishloq pomestiylari va shaharlarda qul cho‘rilar soni o‘sib bordi, qullarga oila qurishga ruxsat berildi va ular rag‘batlantirildi. Qullikda tug‘ilgan bolalar (Ulami vemlar deb atashgan) biror bir hunarga o‘rgatilgan bo‘lib, qul bozorlarida yuqori boholanar edi. Qullarni oila qurishini rag‘batlantirgan quldorlar qul oilasi uchun chek yer, mehnat quroli, kulba, kichikroq do‘kon, bir necha qora mol ajratar edilar.

Quldor tomonidan ajratilgan bunday mulk «pekuliy» deb atalgan. Eramizning I—II asrlarida pekuliy keng tarqaldi. Quldor sovg‘a qilgan yerini istalgan paytida tortib olishi mumkin edi. Qullarning huquqiy holati ham o‘zgardi. Imperator Adrian qullarni- sababsiz o‘ldirishni taqiqladi. Eramizning II asrida yerni ijaraga berish va kolonat keng tarqaldi. Kolon huquqiy jihatdan erkin kishi bo‘lib, yer egasidan shartnoma muddati tugagandan so‘ng ketishi mumkin edi. Shartnoma odatda 5 yil muddatga tuzilar edi. Kolon 5 yil davomida qarz va boshqa turli majburiyatlar turi bilan o'ralib, huquqiy jihatdan o‘z yeridan ketishi mumkin emas edi. U noiloj bu yerda uzoq muddat ishlar edi. Erkin, o‘z yerini yo‘qotgan dehqon, batrak va erkin qo‘yilgan qul, yerni ishlashga qaytgan shahar plebeyi kolonga aylanishi mumkin edi. Yerga biriktirilgan qullar ham kolonga aylanar edilar. Kolonatni yana bir manbasi chegara provinsiyalarda asir olingan yerga joylashtirilgan varvarlar edi. Rim imperiyasining oltin davri (eramizning II asri) Domitsian o‘limidan keyin senat 66 yoshli senator Mark Koksey Nervani (96—98-yillar) imperator etib sayladi. Uning hukmronligi bilan II asrdan Rim imperiyasida Antoniylar sulolasi hukmronligi boshlandi. Bu sulolani eng taniqli vakillaridan biri Mark Ul'piy Trayan bo‘ldi. Trayan Ispaniyada tug‘ilgan bo‘lib, yuqori Germaniya noibi edi. Imperator Nerva qo‘shinda obro‘- e’tiborli bo‘lgan Trayanni asrandi o‘g‘il va voris qilib tayinlashga majbur bo‘ldi. Trayan 98—I17-yillar Rim imperiyasiga hukmronlik qilgan paytdan imperiya o‘zining iqtisodiy-siyosiy va madaniy taraqqiyotining eng yuqori cho‘qqisiga chiqdi (96—196-yillar). Trayan davrida Rimning oxirgi istilochilik urushlari olib borildi. U faol tashqi siyosat olib borib, imperiya hududlarini kengaytirdi. Uning davrida legionlar soni 30 taga yetkazildi. Kuchli Rim qo‘shinlari 10I—103-yillar va 105—107-yillarda Dunay bo‘ylaridagi kuchli Dakiya podsholigini bo‘ysundirdi, Dakiyani podshosi Detsebal asir olindi. Dakiya Rim

pvovinsiyasiga aylandi. Dakiyaning bosib olinishi natijasida uning boy oltin va tuz konlari katta o‘lja bo‘ldi. Dakiya g‘alabasiga bag‘ishlab Rimda 123 kun davom etgan tomoshalar ko'rsatildi, Plebsga mo‘l-ko‘l sadaqa ulashildi, ajoyib Trayan termalari (hammomlari), yangi suv quvuri hamda 30 m.li Trayan kolonnasi bunyod etildi 2 . Trayan Parfiyadan Mesopotamiya va Armanistonni tortib olish uchun I13- yil urush boshladi, keyingi yil Armanistonni bosib olib, uni provinsiyaga aylantirdi. G‘ayratli imperator I15—I16-yillarda Parfiya podshosi Vologes IV qo‘shinlarini tor-mor qilib, uning poytaxti Ktesifonni egalladi, butun Mesopotamiyani fors qo‘ltig‘igacha bosib oldi. Mahalliy aholini Rim bosqinidan noroziligi va sharqiy provinsiyalarda vaziyatni notinchligi Trayanni legionlarni Frot qirg‘og‘idan olib ketishga majbur qildi. Sharqda yangi bosib olingan yerlarni rimliklar qo‘ldan chiqardilar. Italiyaga qaytishda Kilikiyada Trayan kasal bo‘lib I17-yil avgustida vafot qildi. Taxtga Trayanning jiyani, 4I yoshli asrandi o‘g‘li Publiy Eliy Adrian chiqdi (I17—138-yillar). U Trayanga loyiq juda yaxshi ma’lumot olgan, ajoyib boshqaruvchi, tajribali sarkarda, aqlli va uzoqni ko‘ra oladigan siyosatchi sifatida o‘z oldiga turgan muammolarni juda yaxshi tushunar edi. Adrian davlat resurslarini to‘la tugaganini va Sharqda bosqinchilik siyosatini samarasizligini anglab yetib, Parfiya bilan Frot daryosi bo'yicha chegaralarini tiklash sharti bilan tinchlik shartnomasini tuzdi. Adrian imperiyaning sharqiy chegaralarida kuchli mudofaa inshootlarini bunyod qildi. Ana shunday tadbirlar natijasida Parfiya bilan tinchlik 44 yil saqlandi. Sharqda ishlarni tugallab Adrian Yevropa va Afrikada imperiya chegaralarini mustahkamlash maqsadida chegara istehkomlarini qurish bo‘yicha ulkan ishlarni amalga oshirdi. Ana shunday istehkomlardan biri Adrian vali (istehkomi) Britaniyada hozirgacha saqlanib qolgan. Adrian qo‘shinni yuqori jangovar holatda saqlab turishga katta e’tibor berdi. U legionlami Rim yoki latin fuqaroligi bo‘lmagan provinsiya aholisidan 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.346-348.

to'ldirishga ruxsat berdi, chunki qo‘shinga xizmat qilishga xohish bildirgan fuqarolar soni keskin qisqardi. Rim harbiy mashinasini varvarlashtirish uchun asos ana shunday yaratildi. Adrian davlat boshqaruvi tizimini mustahkamlashga qaratilgan qator tadbirlarni amalga oshirdi. U prinseps kengashini qayta tashkil qildi, kengash tarkibiga oliy amaldorlar, muassasa rahbarlari va yirik yuristlar jalb qilindi. Adrian boshqaruvga suvoriylar toifasini ko‘plab vakillarini taklif qildi. U davlat pochtasini joriy qildi, provinsiyalar boshqaruvini qayta tuzib, noiblar faoliyati ustidan doimiy nazorat o‘rnatdi. Adrian uzoq sayohat qildi va ko‘plab inshootlarni bunyod qildi: Venera va Roma ibodatxonalarini, mashhur Rim panteonini qurdi. Antoniylar sulolasini taniqli vakillaridan biri tarixga taxtdagi faylasuf sifatida kirgan Mark Avreliy edi. Mark Avreliy uchun davlat manfaatlari hamma narsadan yuqori bo‘lib, imperiya taqdiri uchun o‘z mas’uliyatini to ia anglab yetgan edi. U senator va suvoriy toifalari bilan inoqlikda ish olib bordi, senat tarkibiga ko‘pgina provinsiya zodagonlarini, ayniqsa, kelib chiqishi Sharqdan va Afrikadan bo‘lgan nufuzli kishilarni kiritdi. Mark Avreliy (16I- yildan 180-yilgacha) 19 yil hukmronlik qildi, unga qarshi shu yillar davomida birorta ham fitna uyushtirilmadi. U 180-yilda 59 yoshida Vindobona (Vena) shahrida vafot qildi. Rimda uning sharafiga kolonna bunyod etildi. Uning merosxo‘ri 18 yoshli o‘g‘li Kommod (180—193-yillar) imperator boidi. Antoniylar sulolasining so‘nggi vakili Kommod qo‘pol, shafqatsiz va maishatparast hukmdor edi. Otasining o‘limidan keyin Kommod kvad va markomann qabilalari bilan urushni tugatib, 180-yilda Rimga qaytdi. Davlat boshqaruvini o‘zining ochko‘z yaqinlariga topshirib, kayf-safoga berildi. Xotinini qatl etib, buzuqchilk yo‘liga kirdi. Katta jismoniy kuchga ega bo‘lgan imperator o‘zini rimlik Gerkules deb e’lon qildi, omma oldiga arslon terisiga yopinib yelkasida kaltak bilan paydo bo‘lar edi.

Amfiteatr sahnasida gladiator sifatida chiqdi. Oxir-oqibatda es-hushini yo‘qotib kalendaming barcha oylarini o‘z nomiga o‘zgartirdi, hatto Rimning nomini o‘zgartirib uni «Kommod» shahri deb atashga buyruq berdi. Kommodga qarshi 183-yilda fitna uyushtrildi, lekin u amalga oshmadi, shundan so‘ng senatorlar toifasiga qarshi taqib qatllar avj oldi. Pannoniya va Britaniyada norozilik harakatlari, daklar va mavrlar qo‘zg‘olonlari qo‘shin tomonidan zo‘rg‘a bostirildi. 192- yilning oxiigi kunida aqlsiz imperatoming mashuqasi va qo‘riqchilar boshlig‘i fitnasi natijasida Kommod o‘ldirildi. Boshqaruv tizimi va apparati imperator qo‘lida to‘plana boshladi. Senat o‘z siyosiy mavqeini yo‘qotishi bilan uning tarkibi ham o‘zgardi. Respublika davrida yuqori mavqega ega boigan zodagon oilalari fuqarolar urushi va proskripsiyalaming qurboni bo‘ldilar. Qolganlari esa kambag‘allashib qoldi. Prinsipatning birinchi yillarida ulaming o'rniga suvoriylar, munitsipiylardan chiqqan boy-zodagonlar egalladilar. Klavdiy davrida senat tarkibiga gall qabilasi ekvlarning romanlashgan zodagonlari uchun yo‘l ochildi. Vespasian davrida senatga munitsipiylar koloniyalari va provinsiyalardan yangi kishilar kiritildi. Eramizning I asri so‘ngida kelib chiqishi gallardan bo‘lgan kishilar kiritildi. Keyingi 100 yillik boshida senat tarkibida Kichik Osiyo va Afrikadan kelgan senatorlar, ko‘pgina yunonlar uchraydi. Qadimgi Rim nobilitetining vakillari senatda deyarli qolmadi va ular bilan birga senatdagi muxolifat kayfiyati ham yo‘qoldi.

Prinsepslar hokimiyatini yana bir tayanchi suvoriylar edi. Ularning ijtimoiy tarkibi ham o‘zgardi. Yangi suvoriylarning kelib chiqishi Italiya munitsipiylari va provinsiyalardan edi. Suvoriylarning yuqori qatlamini, eng avalo, boyib ketgan moliya zodagonlari, o‘rta qatlamni esa davlat xizmatiga ko'tarilgan amaldorlar tashkil qildi. Suvoriylarga prokuratorlar lavozimi, provinsiyalardagi prinseps mulklarini boshqaruvi, pretorian gvardiyasi prefekti, politsiya xizmati qo'riqchilarining prefekti kabi lavozimlar ajratildi. Adrian davrida suvoriylar prinsepsning shaxsiy kanselyariyasida xizmat qila boshladilar. Shu vaqtgacha prinsepsning shaxsiy kanselyariyasida barcha ishlami imperatorlarning ozod qo‘yilgan qullari bajarar edi. Imperatorlar shahar plebeylariga nisbatan respublika davri Rim zodagonlarining siyosatini davom ettirdilar. Rimda avalgidek 200 000 kishiga tekin non tarqatilar edi. Rimning oc'diy aholisi hech qanday siyosiy huquqqa ega emas edi. Ularning bir qismi ishlab chiqarish bilan, ko'pchiligi davlatdan tekin non olib zodagonlarning uylarida klient majburiyatini bajarar edilar.

Xrstiyan jamoalarining vujudga kelishi. Eramizning 68-69 yillarida Rim imperiyasi og`ir siyosiy inqirozga duch kelgan davrda Yaxudiya va boshqa sharqiy viloyatlar ayniqsa qattiq jafo chekkan. Rimliklarga qarshi qo`zg`olon ko`targan yaxudiy aholisi xudo Yava ularga “messiya” (xaloskor) yuboradi va “yovuzlarning” hukmronligini yemirib “ming yillik xudo podsholigini” o`rnatadi deb ishongan. Bu g`oya yaxudiylar orasida “payg`ambarona” asarlar tariqasida tarqalgan va bu asarlardan biri (eramizning 69- yilida yozilgan) Apokalipsis nomi bilan xristian diniy adabiyotining muqaddas kitoblari qatoriga kirgan. Ammo qo`zg`olonchilarning umidlari puchga chiqqan. Rimliklar yaxudiylarning qo`zg`olonini bostirganlar. Mminglarcha yaxudiylar qirib tashlangan va qul qilib sotilgan, boshqalar qochib ketib Kichik Osiyo, Yunoniston, Makedoniya va hatto Italiyaga borib joylashishgan. Viloyatlardagi aholi bu mag`lubiyatdan juda qattiq umidsizlikka tushgan. Yer yuzidagi rimlilar hukmronligidan qutulishga bo`lgan umid yo`qolgan. Qandaydir xufiya bir holat va mo`’jizadan najot qidirishga intilish kuchaygan. Tarixchilar bu zamonnni tasvirlab bunday yozgan edi: “Moddiy ozodlikdan umid uzib, uning o`rniga ruhiy ozodlik, o`zlarini to`la umidsizlikdan xalos qila oladigan ongdan najot qidirgan kishilar hamma sinflar ichida ma’lum miqdor bo`lishi kerak edi.... Najot albatta diniy shaklda kelishi lozim edi...” Imperator Kulti ham, eski mahalliy ma’budlarga sig`inish ham xalq ommasini endi qanoatlantirmagandan keyin yangi dinlarni targib qilish uchun qulay sharoit tug`ilgan. Eramizning I asri oxirlarida Rim imperitasining sharqiy viloyatlarida hukm surgan ijtimoiy kayfiyatni tahlil qilib bunday yozgan edi: “Bitta Falastinda emas, balki butrun Sharqda shunday din ta’sirchilari bijg`ib yotgan ediki, ular orasida xuddi Darvinchasiga g`oyaviy tirikchilik uchun kurash hukmron o`rin tutai deyish mumkin...” Eramiz I asrining so`nggi choragida Kichik Osiyoning g`arbiy qirg`oqlaridagi shaharlarda va Rim imperiyasining boshqa sharqiy viloyatlarida xudo Yaxva va’da qilgan messiya (udoning maxsus vakili-grekcha Xristos) kelibdi degan va bunga ishongan kishilar guruhi paydo bo`lgan. Ammo

xudoning vakili g`olibona harbiy yo`lboshchi sifatida emas, balki oddiy voiz sifatida paydo bo`lib , barcha mehnatkashlarga va mashaqqat tortayotganlarga ozodlik va kelgusida ularning tirilishiga ishonch keltirgan emish. Bu voizni Iyerusalim kohinlari qatl qilgan emish. Qumron qo`l yozmalarini o`qib o`rganish shu narsa aniqlandiki, yaxudiy qo`zg`olonlaridan oldingi qo`l yozmalarda ham qandaydir “haqiqat tilga” olingan. Unda qandaydir “yovuz kohin” to`grisida gap bor, yovuz kohin “ustoz”ni ta’qib qila boshlagan va keyin o`ldirgan emish. Ammo kunlar tugash oldida (maxsharda) “haqiat ustozi” yana paydo bo`lib, oyoq osti qilingan adolatni tiklar emish. Dindorlar orasida yer yuzidagi hayotning oxiri (qiyomat qoim) to`g`risida karomatlar – Apokalipsislar ham yurgan, qiyomatda “xudoning elchisi” o`lganlarni tiriltirib, olganlarni ham, tiriklarni ham so`roq qilar emish 3 . Bu karomatlar Aleksandriyalik Filonning (eramizdan avv. taxminan 20-va eramizning 54-yillari ”logos” (so`z) – go`yo yer yuziga yuborilgan ”xudo farzandi” to`g`risidagi ta’limoti bilan qo`shilib, sekin-asta g`oyo Yaxudiyada Tiberiy idorasining oxirlarida (eramizning 30-33 yillarida) voizlik qilib yurgan “xudo farzandi” Iyesus Xrist (Iso payg`ambar) to`g`risidagi qissalar tarkib topgan. Dastlab Ioanning Apokalipsisida xudoning elchisi “xudo qo`zisi” deb atalgan. Undan keyingi asarlarda “xudo farzandi” deyiladi va nihoyat afsonaviy voiz Pavelga nisbat berilgan “Nomalar”da yangi diniy ta’lmotning asoschisi sifatida Xristos deb atalgan. Sharqiy viloyatlarda dastlab shahar kambag`allaridan tashkil topgan diniy jamoalar messiyaning yana qaytib kelishiga shay bo`lib turishni targ`ib qiluvchilarni ko`pincha avliyo deb qabul qilishgan. Eramizning I asri oxiri va II asri boshlarida hayot, voizlar, azob-uqubatlar, o`lim va Isoning tirilib qaytib kelishi to`g`risida qissalar paydo bo`lgan. “Injil” deb nom olgan bu qissalar turli joylarda paydo bo`lgan va har xil mualliflar tomonidan yozilgan. 3 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.351-353.

Keyinchalik eramizning IV asrida xristian diniy birlashmalarining rahbarlari (go`yo Matfey, Mark, Luka va Ioann tomonidan yozilgan) to`rtta innilni “haqiqiy” (kanonik) injillar deb e’lon qilganlar. Isoning hayoti va faoliyati tasvir etilgan boshqa ko`p asarlar qalbaki (apokrifik) deb e’lon qilingan . Xristian ruhoniylari uzoq vaqtlargacha qalbaki injillarni yo`qotishga urinib kelganlar. Xristian dininingafsonaviy talqini eramizning II asrida uzil-kesil tarkib topgan va u hozirgi davrgacha xristianlik e’tiqodlarining asosi bo`lib saqlanib kelmoqda. Ilk xristianlik tarixining cherkov (kanonik) talqini yagona diniy oqim sifatidagi dastlabki xristian jamoalarining rivojidan iboart. Bu talqinga ko`ra yo`ldan adashgan ayrim guruhlar (yeretiklar-murtadlar) gina Iso va uning shogirdlari (apostol-xavorilar) ning ta’limotini buzgan. Qadimgi xristian diniy adabiyotining tahlili eng qadimgi xristian jamoalarini tasvirlab yozgan o`sha zamondagi antik mualliflarning guvohligi cherkov talqinining haqiqiy tarixga tamomila nomuvofiq ekanligin ko`rsatadi. Eramizning I asri oxiri va II asri boshlarida Isoga e’tiqod qiluvchi har xil jamoalar bo`lgan. Ammo ularning diniy taassurotlari ko`pincha bir-biridan juda kam farq qilgan. Hali u chogda Iso to`g`risida umum qabul qilgan hech qanday ta’limot bo`lmagan. Ayrim voizlar jamoadan jamoaga o`tib, har xil diniy asarlarga tayanib, Iso to`g`risidagi ta’limotni turlicha bayon qilib yurishgan. Birovlar Isoning tezda yana qaytib kelishiga ishonganlar, oilaviy hayotni va butun hayotiy farog`atni tark qilib qiyomatga shay bo`lib turishga da’vat qilishgan. Xristianlardan ba’zilari xristian jamoasiga kiradigan kishi yaxudiy dinini qabul qilishi va bunday paytda joriy etilgan yaxudiy dini marosimlarini to`liq o`tashi lozim deb hisoblashgan. Voiz Pavel tarafdsorlari bu “yaxudiy xristian” larga qarshi chiqqanlar , ular Iso ta’limoti qadimgi yaxudiy dinining o`rnini bosganligi uchun xristian jamoalarining yangi a’zolari yaxudiy dini marosimlari va urf- adatlarini bajarishga majbur emas, deb hisoblagan.

Suriya bilan Misrda va bir qancha vaqtlardan keyin Kichik Osiyoning turli viloyatlarida paydo bolgan bir qancha jamoalarda o`zlarini “gnostiklar” (bilib oluvchilar) deb atagan voizlarning ta’limoti keng yozilgan. Qadimgi Eron diniy tasavvurlaridagi qoidalarni o`zlashtirib olgan gnostik ta’limot voizlari olamda oliy ruhiy ibtido bilan moddiy dunyoni, shu jumladan kishini ham jiod qilgan moddiy ijodkor ibtido (moddiy demurg) o`rtasida kurash boradi deb hisoblagan. Ammo iloh kishining tanasiga o`lmaydigan jon bergan emish. O`sha iloh moddiy dunyo yerga o`zining ruhiy elchilari – zonlarni yuborib turar emish. Kishilarning parakleti (tasalli beruvchisi) bo`lmish Iso ana o`sh zonlarning biri emish. Iso haqiqiy kishi shaxsi qilib ko`rsatilgan injil qissalarining tarqalishi o`ziga xos idealistik reaksiya qo`zg`agan. Ba’zi voizlar gnostiklar ta’limotini injil iqssalariga moslashtirish maqsadida “logos” (“xudo farzandi”) ning dunyoviy kishi sifatida gavdalanishi real haqiqat emas edi, degan fikrni bayon qilganlar. Ilk xristian guruhlarining hammasi bir-birlari bilan g`oyat shiddatli munozara kurashi olib borishgan. Bu kurash davomida “apostol” Pavel qarashlariga va injil qissalaridagi qarashlarga tarafdor bo`lganlar faqat sekin-asta ustunlikka ega bo`lib borganlar, eramizning II asr oxiri va III asr boshlarida ular o`zlarini birdan-bir haqiqiy (ortodoksal) xristian hisoblashgan va boshqa mafkuraviy oqimlarni adashganlar (murtadlar) deb ataganlar. Missiya (Iso)ga ishongan eng qadimgi jamoalar avval boshda shahar aholisining quyi qatlalari – qullar, qullikdan ozod qilinganlar, mayda hunarmandlar va mayda savdogarlardan iborat bo`lgan. Eramizning II asreoxiri va III asr boshlarida Rim imperiyasida siyosiy ziddiyatning keskinlashishi ruhiy taskin va najotga intilishni kuchaytirgan. Xristianlar ichida dastlab hukmron tabaalarning ayrim namoyandalari, keyinchalik ko`pincha zodagon quldorlar, harbiylar va imperiya ma’muriyatlarning xizmatchilari paydo bo`lgan.

Shunday kilib, xristianlik Rim imperiyasida yashagan kо‘pchilik elatlarning dinlari, rivoyatlari, urf-odatlari asosida tashkil topgan. Bu din dastlab qullar, ezilgan kambag‘allarning talablarini, "xoloskorlik" g‘oyalarini о‘ziga singdirgan din sifatida vujudta kelgan. Keyinchalik uning ijtimoiy, diniy strukturasi о‘zgarishi bilan hukmron tabaqalar qо‘lida mazlum xalqlarni ekspluatatsiya qilishning g‘oyaviy quroliga aylangan. О‘sha davrda jamiyatda yuzaga kelgan qukmron doiralar bilan mazlum xalklar о‘rtasidagi ziddiyatni yumshatishga xizmat qilishi mumkin bо‘lgan xristianlikdagi diniy g‘oyalarni xisobga olgan imperator Konstantin 324 yili bu dinni davlat dini deb e’lon qilgan. 325 yilda uning kо‘rsatmasi bilan Nikey saborida xristianlarning I - yig‘ini bо‘lib о‘tgan. Unda yepiskoplar va ilohiyotchilar xristianlikning asosiy aqidalarini tasdiklab, cherkov tashkilotini takomillashgan holga keltirganlar.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988.

O'xshashlar

I- II asrlarda Rim saltanati

Er. avv. V-I asrlarda Rim Respublikasi

I- II асрларда Рим салтанати

Милодий I-II асрларида Рим империяси

Miloddan avvalgi V-IV asrlarda Yunonistonning iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishi