I- II асрларда Рим салтанати - Tarix - Referatlar

I- II асрларда Рим салтанати

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60 KB

Ko'chirib olish

I- II асрларда Рим с а лт анатиI- II асрларда Рим с а лт анати Режа: 1. I аср бошларидаги инқирозли вазият. Юлий-Клавдийлар сулоласи даври. 2. Флавийлар даврида мамлакатнинг ижтимоий-сиёсий аҳволи. 3. Рим салтанатининг «олтин даври».

Октавианнинг вафотидан кейин унинг ўгай ўғли Тиберий император бўлган. Римнинг бой аслзодалари давлат тўнтариши қилмоқчи бўлганлар. Улар императорлик тахтини Тиберийнинг жияни Германикка олиб бермоқчи бўлганлар. Аммо Германик уларнинг таклифини рад этган. Фитначилар ҳаракати фош бўлиб, тезда бостирилган. Тиберий мамлакатни мустаҳкамлаш учун қўшинларни Рим атрофига тўплаган. У вилоятлардаги аҳоли бошига солинадиган солиқларни оширган. Дон, нон улашиш ва томошалар кўрсатиш камайтирилган. Бу ҳол Рим ва вилоятларда норозиликларнинг янада кучайиб кетишига сабаб бўлган. Жойларда қўзғолонлар бошланган. 17-24 йиллар орасида Шимолий Африка, Италия, Галлия ва Фракияда катта қўзғолонлар бўлиб ўтган. Рим қўшинлари бу қўзғолонларни шафқатсизлик билан бостирганлар. Римдаги аслзодаларнинг бир қисми империядаги бу аҳволдан фойдаланиб республикани қайта тиклашга уринганлар. Римда Тиберийга қарши кучлар тбора орта борган. Бу курашлар уни руҳий касалликка дучор қилган. У ҳаётининг сўнгги йилларини Капри оролида ўтказиб, 37 йили ўша ерда вафот этган. Тиберий вафотидан кейин сенат Германикнинг ўғли Гай Цезарни император деб эълон қилган. Ёшлигиданоқ Калигули деб ном олган Гай Цезар империяни 37-41 йилларда идора қилган. У халқ орасида обрў қозониш учун дабдабали томошалар уюштирган. Италиянинг жангчилари ва камбағал табақаларига Рим фуқароси ҳуқуқини берган. У империя хазинасини беҳуда нарсаларга сарф қилган. Калигули кўп мамлакатларга ҳарбий юришлар қилган, кераксиз иншоотлар қурдирган. Ўзича янги солиқлар жорий қилган. У ўзини ердаги худо даражасига кўтарган. қаршилик кўрсатган сенаторларни жазолаб, баъзиларни қатл қилдирган. У қулларга ўз қулдорлари устидан шикоят қилиш ҳуқуқини ҳам берган. Бу ҳол Рим аслзодалари, сенат ва ҳарбийлар орасида норозилик келтириб чиқарган. Улар Калигулига нисбатан фитна тайёрлаганлар.

41 йилда император циркдан саройга қайтиб келаётганида Палатин тепалигида қатл этилган. Сенат мамлакатни республика деб эълон қилишга уринган. Лекин Рим ҳарбийлари бунга қарши чиққанлар. Ҳарбийлар Германикнинг укаси Клавдийни император деб эълон қилганлар. Шундан кейин сенаторлар республикани тиклаш тўғрисидаги фикрларидан қайтганлар. Клавдий император бўлиб олгач, озод қилинган қуллардан иборат яқин кишилари ва ҳарбийларга таяниб иш кўрган. Улар сенат ичидаги фитначиларга қарши кураш олиб борганлар. Клавдий оддий халқни, вилоятлардаги аслзода ва ҳарбийларни ўз томонига оғдириб олиш учун талай тадбирлар кўрган. У кўпроқ томошалар ташкил этган, камбағалларга дон улашган, идораларнинг ишини яхшилаган. Клавдий даврида Мавритания, Британия, Фракия ва Дунай бўйлари Рим таркибига киритилган. Клавдий подшолигининг охирларида Боспор подшолиги ҳам Римга итоат эттирилган. Бу даврда Рим қўшинлари Парфия билан ҳам уруш олиб борган. Бироқ бу уруш натижасиз тугаган. Император Клавдий оиласида ва саройда фисқ-фасодлар, фитналар авж олган. Натижада малика Мессалина императорга суиқасд қилинишда айбланиб қатл қилинган. Шундан сўнг ўзининг жияни, Германикни қизи бўлган Агриппина Кичкинага уйланган. Бу малика орқасидан келган ўғли Неронни тахт вориси қилишга Клавдийни кўндирган. Бирмунча вақт ўтиб, император бу қароридан пушаймонлигини айтгач, милоддан аввалги 54 йилда Агриппина томонидан заҳарлаб ўлдирилган. 17 ёшлик Нерон император деб эълон қилинган. Саройда кураш қизиб, Нерон ўз онаси, хотини ва Британик деган угай акасини (Клавдийни ўғли) ўлдиртириб юборган. Мамлакатда Нерон бошқарган йилларда аҳвол оғирлашиб борган. 64 йилда Римда ёнғин чиқиб, шаҳарнинг 14 районидан 3 таси батамом ёниб кул бўлган. 67 йилда эса Римда юқумли касаллик тарқалган. 68 йилда вазият янада оғирлашиб, Римда ҳам вилоятларда ҳам аҳвол мураккаблашган.

Неронга қарши қўзғолон бошланган. Император ўзини-ўзи ўлдиришга мажбур бўлган. Рим давлатининг тахти учун Галба, Оттон, Вителлий ўзаро кураш олиб бориб, 68-69 йилларда қисқа-қисқа императорлик қилиб, тақдирлари фитна ва ўлдирилиш билан тугаган. Империяда 68-70 йилларда фуқаролар уруши давом этиб, Веспасианнинг император деб эълон қилинган (69 йил 1 июл). Шундан бошлаб Рим тарихида Флавийлар сулоласи (69-96 йилларда) ҳукмронлиги бошланган. 73 йили Веспасиан цензор лавозимини олиб, Рим сенатининг бутун таркибини кўриб чиққан. қатл қилишлар, сургунлар натижасида сенатда аслзодалар камайиб қолган. У Испания ва Галлиядаги энг таниқли, тадбиркор аслзодалардан мингтасини Римга кўчириб келтирган. Улар камайиб қолган сенат аъзолари сонини тўлдирганлар. Унинг бу тадбири катта сиёсий аҳамиятга эга бўлган. Веспасиан салтанатнинг молиявий қудратини мустақкамлаш учун солиқлар миқдорини оширган. У Нероннинг Юнонистон аҳолисига берган озодлик имтиёзини ҳам бекор қилган. Веспасиан совға, мукофотлар тарқатишда режали иш тутган. Фахрийларни ер-мулк билан таъминлаган. Римда янги уй солишни истаганларга ер ажратиб берган. Неча ўн минглаб одам сиғадиган катта Колизей амфитеатри унинг замонида қурилган. Фуқаролар уруши даврида куйиб кетган Капитолий саройи қайта тикланган. 79 йилда Веспасиан вафот этгач, унинг ўғли Тит Флавий император бўлиб (79-81 йиллар), отасининг ишини давом эттирган, сенат билан ҳамкорликда ишлаган. Тит даврида Рим Колизейи қуриб битказилди. 79 йилнинг август ойида Вёзувий вулқони отилиб чиққан. Ундан чиққан тутун, кул ва булут Римгача етиб келган. Вулқондан отилиб чиққан лава Помпей, Геркуланум, Ставий каби шаҳарларни, атрофдаги қишлоқ ва экинзорларни босиб кетган. 81 йилда Тит вафот этгач, Веспасианнинг иккинчи ўғли Домициан император деб эълон қилинган. У отаси ва акаси изидан бормай, сенат билан

ҳисоблашмай иш тутган. Домициан ўз атрофига чақимчи ва фитначиларни йиғиб олган. У одамларга кўплаб совғалар тарқатиб давлат хазинасига катта зарар етказган. /азнани тўлдириш учун бой сенаторлар мулкини мусодара қилган. Айни пайтда деҳқонлардан дон экишни талаб қилиб, токзорларни кенгайтиришни ман қилган. Бу даврда Рим қўшинлари Рейн ва Дунай дарёларининг юқори қисмини, Германиянинг жануби-ғарбий қисмини босиб олганлар. Аммо Рим қўшинлари қуйи Дунайда яшаган қабилалардан қаттиқ зарба еганлар. Жангда у гоҳ у томон, гоҳ бу томон ғалаба қилган. 89 йилда Домициан даклар сардори Децебал билан сулҳ тузган. Сулҳга кўра даклар Рим чегараларини тинч қўйишини ўз зиммаларига олганлар. Бунинг эвазига Рим императорлари уларга пул билан катта «совға»лар бериб туриши лозим бўлган. Бу сулҳ Рим аслзодалари ва сенатни ғазабга келтирган. Римликлар Британияда ҳам оғир кураш олиб борганлар. Домициан қўшинлари Кичик Осиё, Кавказ орти ва Каспий бўйларида муваффақиятсиз урушлар олиб борганлар. Буларнинг барчаси салтанатнинг обрўсига катта путур етказган. 96 йили унга қарши фитна уюштирилган. Император Домициан ўз саройида фитначилар томонидан ўлдирилган. Кекса сенатор Нерва (96-98 йиллар) даврида ҳарбийлар қаттиқ норози бўлганлар. Натижада Нерва ҳарбий саркардалардан бири Траянни ўзига ҳокимдош деб эълон қилган (96 йилда). Император ўлгач давлатни бошқариш Траян ихтиёрига ўтган (98-117 йиллар). Бу император сенат билан самимий муносабатда бўлган, эркин фикр айтиш имконини берган. 101 йилда Траян Дакияга уруш очган. Шиддатли жанглардан кейин рим қўшинлари Дакия шоҳи Децебални таслим бўлишга мажбул қилганлар. Траян Децебал билан сулҳ тузган. Дакиянинг баъзи жойларида Рим қўшинлари жойлаштирилган. Кейинчалик Децебал сулҳ шартларини бузиб, Рим истеҳкомларига ҳужум қилган.

106-107 йилларда Траянч даклар устига қўшин тортиб, уларни тор-мор этган. Дакия шоҳи Децебал ўзини ўлдирган. Траян Дакияни босиб олиб, у ерда янги колониялар очган ва у ерга Италиядан одамларни кўчирган. Траян Дакияни забр этганидан кейин, Парфия урушига тайёргарлик кўрган. 114 йили Траян Арманистонга бостириб кириб, уни ишғол қилган. Кейинги йили у Парфияга ҳужум қилиб, унинг пойтахти Ктезифон шаҳрини эгаллаган. Римликлар Форс қўлтиғигача бўлган ерларни эгаллаб, икки дарё оралиғини Рим вилояти деб эълон қилганлар. Аммо 116-117 йилларда шарқий вилоятларда оммавий қўзғолон бошланиб кетган. Парфияликлар ва қўзғолончилар римликларни қириб ташлаганлар. Траян қўшинлари аста-секин мағлубиятга учрай бошлаган. Траян қайтадан куч тўплаш учун 117 йили Римга қайтаётиб, Кичик Осиёдаги Киликияда касалланиб ўлган. Траян вафотидан кейин салтанат тахтига унинг асранди ўғли Андриан ўтирган. У парфияликлар билан ярашишни афзал кўрган. Андриан босқинчилик урушларини тўхтатиб, ҳар қандай жанжалли масалаларни музокаралар йўли билан ҳал этишга ҳаракат қилган. У салтанат чегараларини мустаҳкамлаб, қўшни давлатлар билан тинч муносабатда бўлган. Андриан давлатни бошқариш ва суд ишларини изга солиш учун идоралар сонини кўпайтирган. У вилоятлардаги ўлпон ва солиқлар тўплаш ҳуқуқини бекор қилган. Жуда кўп эски солиқлар, қарздорлар ва боқимандалар кечиб юборилган. Андриан хўжайинларнинг ўз қулларини ўзлари жазолашни ҳам бекор қилган. қулни фақат суд ҳукми билан жазолаш тартиби ўрнатилган. У салтанат қўшинини вилоятлардан олинган жангчилар билан тўлдириб турган. 132-135 йилларда Яҳудийда Симон бошчилигидаги қўзғолон Рим қўшинлари томонидан шафқатсизлик билан бостирилган. Аҳолисининг кўпчилиги қул қилиб сотилган. Иерусалим ўрнида римликларнинг колонияси тузилган. Андриан салтанатнинг жуда кўп вилоятларига, хусусан Афинага, Мисрга ҳам саёҳат қилган. Унинг даврида Афинада янги Зевс ибодатхонаси

қурилиб, Афина акрополи қайтадан тикланган. Фракияда эса Андрианопол шаҳри бино қилинган. Андриан 138 йилда вафот этган. Унинг жасади катта мақбарага дафн этилган. Император Андрианнинг фарзандлари бўлмаган. У ўлими олдидан галлиялик Тит Аврелий Антонинни ўзига ворис деб эълон қилган. Унинг вафотидан кейин Тит Аврелий император қилиб сайланган. Унга Антонин Пий деб ном берганлар. У 138-161 йиллар орасида Рим салтанатида ҳукмдорлик қилган. Антонин Пий даврида Рим қўшинлари Британияда, Мавританияда истилочилик урушлари олиб борганлар. Римликлар даклар қўзғолонини бостириб, чегарадаги алан ва герман қўшинларининг ҳужумини қайтариб турганлар. 152 йили Миср, Фаластин, Римнинг бошқа вилоятларида ғалаёнлар бошланган. Антонин бу қўзғолонларларни куч билан бостирган. Аҳолининг камбағал қатламига озиқ-овқат ва шароб тарқатилган. У Парфия ва Босфор подшолиги билан тинч-тотув яшаган. 161 йили Антониний вафот этгач, тахтга унинг ўгай ўғиллари Марк Аврелий ва Луций Верлар ўтирганлар. Луций Вер вафот этгач, Марк Аврелий танҳо император бўлиб қолган. Марк Аврелий даврида империя оғир қийинчилик икни бошдан кечирган. Мамлакат ичкарисида иқтисодий вазият оғирлашиб, оддий аҳоли қашшоқлашиб қолган. Парфи подшоси Вологаз III Арманистонни ишғол қилган. Бу жангда римлик легионлар мағлубиятга учраганлар. Парфия подшоси Сурияни ҳам босиб олган. Римликлар куч тўплаб, парфияликларни Арманистондан суриб чиқарганлар. Улар ўз ҳужумларини давом эттириб, Шимолий Месопотамияни ишғол қилиб, Ктезифон билан Салавкиягача бориб етганлар. Икки дарё оралиғидан юқумли касаллик тарқалиб, Рим қўшинининг бир

қисми ўлиб кетган. Римликлар сулҳ тузиб Италияга қайтганлар. Бу касаллик Италияга ҳам ёйилиб, кўп кишиларнинг ёстиғини қуритган. 167 йилдан бошлаб Дунай ортидаги қабилалар Рим истеҳкомларига тез- тез ҳужумлар қилиб турганлар. 172 йили эса Мисрда қўзғолон бошланган. Римликлар катта қийинчиликлар билан бу қўзғолонни бостирганлар. Шу вақтда Римнинг Суриядаги ноиби Авидий Кассий императорлик даъвоси билан чиққан. Марк Аврелий Авидий устига қўшин тортиб борган. қўшинлар тўқнашмасдан Авидий ўлдирилган. 180 йили Рим қўшинлари ва аҳоли ичида яна юқумли касаллик келиб чиққан. Касаллик жуда кўп одамларнинг, шу жумладан императорни ҳам ўлим гирдобига тортган. Марк Аврелий вафотидан сўнг империяни унинг ўғли Коммод идора қила бошлаган. У қўпол, шафқатсиз киши бўлиб, императорликка лаёқатсиз эди. Коммод ўйин, кулги, томошаларга берилиб кетган. У аҳолига бепул озиқ-овқат улашган ва давлат хазинасини кўкка совурган. Кўп ўтмай, империяда ва Римда озиқ-овқат танқислиги бошланган. Бу эса аҳолининг барча табақалари орасида норозилик келтириб чиқарган. 192 йилда Коммод фитначилар томонидан ўлдирилган. Шундан кейин II асрнинг охиридан бошлаб, Рим салтанатида тушкунлик аломатлари кўрина бошлаган.

Адабиётлар : 1. Плутарх. Избраннўе жизнеописания. Т.II. М., 1987 2. Федорова Е.В. Императорский Рим в лицах. М., 1979. 3. История Европў. Т.I. М., 1988. 4. Винничук Л. Люди, нравў, обўчаи Древней Греции и Рима. М., 1988. 5. Словарь античности. М., 1989. 6. Кадимги дунё тарихи. II-кисм. Тошкент, 1975.

O'xshashlar

Милодий I-II асрларида Рим империяси

Милоддан аввалги II-I асрларда Римнинг иктисодий ва ижтимоий тузуми

I- II asrlarda Rim saltanati

Милоддан аввалги II-I асрларда Римнинг ижтимоий иқтисодий ва сиёсий аҳволи

Милодий III-V асрларда Рим империяси ва Ғарбий Рим империясининг қулаши