Bosh sahifa
Referatlar
Tarix
Er. avv. I ming yillikda Qadimgi Eron va O'rta Osiyo
Er. avv. I ming yillikda Qadimgi Eron va O'rta Osiyo
Yuklangan vaqt:
26.09.2022
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
88 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Er. avv. V-I asrlarda Rim Respublikasi
Qadimgi Eron
XIX asrning I-yarmida Rossiya- O'rta Osiyo munosabatlari
Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish
Qadimgi Hindiston 2
![Gerodot Fors davlati er. avv. VI asr o`rtalarida Mesopotamiyadan sharqda to`rt tomoni tog`lar bilan qurshalgan, Eron yassi tekisligida tashkil topdi. Axmoniylar urug`idan bo`lgan Kayxisrav II (er.avv. 558-530 yillar). Midiya, Lidiya va Bobilni bosib oldi. O`rtayer dengizi sharqiy qirg`og`i shahar- davlatlari Kayxisrav II ga ko`ngilli ravishda bo`ysundilar. Kayxisrav Quddus shahrini qayta qurdi. Yaxudiylarni Bobil asirligidan qaytardi. Yangi Bobil podsholigini eng mashhur podsholaridan biri Navuxodonosor II (er.avv. 605-562 yillar) Quddusni vayron qilib, er. avv. 586- yil yaxudiylarni asirga olib Bobilga haydab ketgan edi), Finikiya shaharlarini qayta qura boshladi. Kayxisrav II Misrni bo`ysundirishga tayyorlana boshladi. Lekin uning bu niyati amalga oshmadi. Er. avv. 530- yilda u O`rta Osiyoga qo`shin tortdi, lekin shu vaqtgacha hech kimga bo`ysunmagan erksevar sak va massaget qabilalari fors bosqinchilarini tazyiqiga qarshi kurash boshladilar. Massagetlar malikasi To`maris Kayxisrav II ni erksevar xalqlarni bo`ysundirish fikridan qaytarishga urindi. Ammo Kayxisrav II malikani o`g`lini makr-hiyla bilan qo`lga tushirdi va massagetlar ustiga qo`shin tortdi. Erksevar massagetlar To`maris boshchiligida fors qo`shinlarini ochiq jangda yanchib tashladilar. Kayxisrav II jangda o`ldirildi. Uning o`g`li Kambiz (er.avv. 530-522 yillar) Misrga yurish qilib, er.avv. 525- yilda uni bo`ysundirdi. Doro I (er.avv. 522-486 yillar) davrida Fors davlatining sharqiy chegarasi Hind daryosi orqali o`tdi, g`arbda u Kirenaika 1 [51] , Samos 2 [52] orolini, Frakiya va Makedoniyani bo`ysundirdi. 1 2](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-2.png)
![Kambizning Misrga yurishi va uning o`limi II. 1. Kayxusravni o`limidan keyin podsholikni Karxusravni va Farnaspning qizi Kassandraning o`g`li… Kambiz meros qilib oldi… Kambiz ioniylar va eoliylarning o`z merosiy fuqarolari deb hisoblar edi. Shuning uchun Misr yurishiga tayyorlana turib, boshqa elatlar qatorida ichida bu ellinlarni ham o`zi bilan oldi. III. 17. Forslar suvsiz sahro orqali o`tib misrliklar yaqinida ular bilan jang qilish uchun qarorgoh bo`lib turdilar. 13. Misrliklar o`sha jangda mag`lubiyatga uchrab tartibsiz qochishga o`tdilar. Ularni Memfisga siqib chiqardilar va Kambiz o`sha yerga daryoni yuqorisi bo`ylab Mitilen kemasiga fors xabarchini taslim bo`lish taklifi bilan yubordi. Misrliklar Memfisga kirib kelayotgan kemani ko`rib, shahardan olomon bo`lib chiqdilar, kemani cho`ktirdilar, odamlarni chopib burdalarga bo`lib, ularni jasadlarini shaharga sudrab ketdilar. Keyin 3 [53] shaharni qamal qildilar va misrliklar uzoq qamaldan keyin taslim bo`lishga majbur bo`ldilar. Misrga qo`shni bo`lgan liviyaliklar esa o`zlarini boshlariga Misrni qismati tushishidan qo`rqib, qarshiliksiz forslarga bo`ysundilar, o`zlariga xiroj belgilab, podshoga sovg`alar yubordilar, liviyaliklarga o`xshab qo`rqib kirenaliklar va barkiylar ham shunday qildilar… 61. Kayxusravni o`g`li Kambiz Misrga turgan vaqtida u yerda aqlsiz ishlarni qildi 4 [54] , maglar 5 [55] qabilasidan ikki aka-uka isyon ko`tardilar. Ulardan birini Kambiz Forsda o`z uyini boshqaruvchisi qilib qoldirgan edi. Bu odam Smerdisni o`limini maxfiy tutib turganlarini, Forsda bu haqda ayrim kishilargina ma`lum ekanligini, ko`pchilik Smerdis hayot deb o`ylaydi deb yaxshi bilar edi. Ana shu asosda mag podsho hokimiyatini bosib olish rejasini tuzdi. Men aytganimdek, u bilan birga isyon ko`targan akasi o`z akasi bo`lib, tashqi ko`rinishi bilan Kambiz buyrug`i bilan o`ldirilgan Smerdisga juda ham o`xshash edi. U nafaqat Smerdisga o`xshash edi, hatto uning ismi ham Smerdis edi. Bu odamni, o`z akasini mag Patizif uning uchun hammasini to`g`rilashga ishontirib uni “taxtga 3 4 5](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-3.png)
![o`tirishga taklif qildi.” (akasini) taxtga o`tkazib Patizif turli (Fors davlatining) viloyatlariga hamda Misrga qo`shinga (xabar bilan), endilikda Kambizga emas, Kayxusravni o`g`li Smerdisga bo`ysunish lozim deb jarchilar yubordi. 64. Qachonki Kambiz Smerdisni nomini eshitganda unga birdaniga tushunarli bo`ldi… Kambiz otga sakrab mindi va tezda Suzaga magga qarshi yurishga qaror qildi. Podsho otga sakrab chiqqanda uni qilichini qini tushib ketdi va uni yalang`och qilichi sonini kesdi. Yara o`sha joyda, u ilgari o`zi Misr xudosi Apisni 6 [56] jarohatga yetkazgan joyida edi… 66. … Shundan so`ng Kayxusravning o`g`li Kambizning suyagi quruq gangrena bilan kasallanganidan keyin, qachonki soni 7 [57] jonsizlanib vafot etdi. Uni qizi ham, o`g`li ham, umuman bolalari yo`q edi. Nildan Qizil dengizga kanal qurilishi Doro I er. avv. 522-486-yillar hukmronlik qilgan Ahmoniylar Eroni hukmdori Misrni Eron bilan aloqasini yanada yaqinroq qilish maqsadida er. avv. 600-yillar atrofida Misr fir`avni Nexo boshlagan Nil daryosidan Qizil dengizga o`tadigan, chala qolgan kanalni qazishni tugalladi. Hozirgi Suvaysh kanali chegarasida qo`yilgan toshda Doro I o`z yozuvini qoldirgan. “Men fors, Erondan… Misrni ishg`ol qildim. Pirava (Nil-V.A) deb ataladigan, daryodan Misrda oqib, forsdan keladigan dengizga quyiladigan bu kanalni qazishga qaror qildilar. Keyin bu kanal men qaror qilganday shunday qurildi va kemalar bu kanal bo`yicha Misrdan forsga suzdilar, meni irodam shunday edi”. Doro I kumush taxtachada o`z davlatini chegaralari to`g`risida qisqacha ma`lumot beradi “Doro, buyuk podsho, podsholar podshosi, mamlakatlar podshosi, Gistaspning o`g`li, Ahmoniy, podsho Doro so`zlaydi: “Bu podsholik, qaysiki Men Skifiyadan, qaysiki So`g`diyonadan orqada Kushgacha (hozirgi Efiopiya), Hindistondan Sardgacha, menga xudolardan eng buyugi 6 7 [57] shishib ketishidan.](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-4.png)
![shunday tarzda saqlar edi: metallni eritib sopol ko`zalarga quyishni buyuradi. Qachon ko`za to`lsa uni sindiradilar. Har qanday vaqt qachon pul zarur bo`lsa, podsho shuncha kerakli oltinni chopib olishni buyurar edi. 97. Okruglar va xirojlar hajmi shunday edi. Fors yerini men xiroj solingan yerlar qatoriga esladim, chunki forslar xirojlardan ozod mamlakatda yashaydilar… Harbiy islohot Ksenofont Qadimgi yunon tarixchisi, (er. avv. 430-yil-er. avv. 355-yillar atrofi) o`zining “Ekonomika” asarida Eronning harbiy-ma`muriy tizimi to`g`risida qimmatli ma`lumotlar qoldirdi. U shahzoda kichik Kayxusrav qo`shinida (er. avv. V asr) yollanma askar bo`lib xizmat qildi. Shahzoda o`z akasi Artakserks bilan taxt uchun kurashdi. Tarixchi Ahmoniylar davlatida harbiy ish qanday yo`lga qo`yilgani to`g`risida ma`lumot beradi. Fors podshosi harbiy ish to`g`risida o`ta g`amg`o`rlik qilishiga biz rozimiz: u o`lpon yig`adigan har bir xalqni hokimiga qancha otliqlar, kamonchilar, o`q otuvchilar va qalqon bilan qurollanganlarni saqlash lozimligiga ko`rsatma berdi, qo`l ostidagilarni boshqarish uchun ular qancha kerak, dushman bostirib kirganda mamlakat himoyasiga ular qancha ushlab turilishi kerakligiga ko`rsatma berdi. Bundan tashqari u akropollar 8 [58] da garnizonlarni saqlab turadi, ularni topshiriq berilgan hokim saq`lab turadi, podsho esa har yili to`la qurol- anjomda bo`lishiga ko`rsatma berilgan yollanma askar va boshqa qo`shinlarni ko`rigini o`tkazadi. U garnizonlardan tashqari barchani, yig`ilish o`tkazish belgilangan bir joyda yig`adi. Qarorgohda yaqin turganlarni uni o`zi, uzoqda yashaydiganlarni ko`rish uchun ishonchli kishilarni yuboradi. To`la anjomda va yaxshi otlar va qurol bilan qo`shinni taqdim eta bilgan Komendant va Xiliarxlardan yoki satraplardan yuqori lavozimga ko`tariladi, qimmatli sovg`alar bilan taqdirlanadi. Podsho garnizonlarga nisbatan uquvsiz yoki tamagirligi uchun noinsof deb topilganlarni u og`ir jazolarga duch qiladi va boshliqlikdan chetlatib, boshqalar bilan almashtiradi. Uning harbiy ishga bunday munosabati, shubhasiz uni g`amxo`rligini ko`rsatadi. Bundan tashqari o`z mamlakatini bir 8 [58] shahar ichidagi mustahkamlangan qal`a.](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-6.png)
![edilar, qaysiki uni forslar muqaddas va abadiy 9 [59] d е b e`tiqod qilar edilar. B е vosita m е hrobning orqasidan qadimiy madhiyani kuylagan maglar borar edi. (10) Muqaddas olovga qizg`ish yopinchiq kiygan 365 o`smir mag hamrohlik qilar edi. Ularni soni yildagi kunlar soniga t е ng k е lar edi, chunki forslarda yil rimliklarnikiga t е ng edi. (11) K е yin oq otlar Yupit е rni muqaddas aravasini olib borar edi. Bu otlar orqasidan misli ko`rilmagan kattalikdagi otni olib borar edilar. Otlarni olib boradigan odamlar oq kiyim kiyingan edilar va oltin qamchilarga ega edilar. (12) Ulardan uzoq bo`lmagan orqada ko`p miqdor va kumush o`yma b е zaklar bilan qoplangan 10 arava borar edi. (13) Aravalar orqasidan 12 qabilaning bir-biridan qurol-yarog`i va tashqi ko`rinishi bilan farq qiladigan otliqlar borar edi. K е yin forslar “o`lmaslar” d е b ataydiganlar borar edi, ular 10 ming atrofida edi. Ular o`zlarining varvar hashamlari bilan ajralib turar edi; ulardan birlari oltin zanjir taqib olgan, boshqalari oltin bilan b е zatilgan kiyim va hatto marvarid tikilgan, uzun y е ngli tunika kiygan edilar, (14) ulardan uncha uzoq bo`lmagan masofada 15000 kishidan tarkib topgan podshoni qarindoshlari d е b ataladigan qism borar edi. Bu ayollarga yaqin b е zangan olomon yarog`larini chiroyligidan ko`ra, kiyimini hashamati bilan o`ziga tortar edi. (15) Ularni orqasidan borayotgan qism “Doriforlar” nomida edi. Ular odatda podsho kiyimini olib yurar edilar va barchani ustidan ko`tarilib turadigan podshoning o`zi yuradigan aravani oldida yurar edilar. (16) Uning aravasini ikki tomoni oltin va kumushdan quyilgan xudolar tasviri bilan b е zalgan edi. Bo`yinturuq qimmatbaho toshlar bilan qoplangan edi; undan uzunligi lokot bo`lgan ikkita oltin haykal ko`tarilib turar edi. Ulardan biri Ninni, boshqasi-B е lani tasvirlaydi. Bu ikki tasvirlar o`rtasida qanotlari yoyilgan, go`yoki parvozga tayyor turgan muqaddas oltin burgut turar edi. (17) Podshoning kiyimi hatto umumiy hasham ichida ham ajralib turar edi; uning qizil tunikasini o`rtasi oq bilan tikilgan edi; oltin bilan tikilgan mantiyani bir-birini cho`qiyotgan oltin kalxatlar b е zar edi. (18) Ayollarga o`xshab bog`langan oltin b е lbog`da akinak osilgan edi, qini qimmatbaho toshlar bilan qoplangan edi. (19) Podsho tojini forslar Kidara d е b atar 9 [59] otashparastlik dinida quyosh va olov iloh Axuramazdaning mujassamligi sanalar edi.](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-8.png)
![edilar. Tojni usti oq yo`lli ko`k b е lbog` bilan bog`langan edi. (20) Podsho aravasini orqasidan 10000 nayzabardorlar borar edi. Ular uchlari oltin bilan kovsharlangan kumush bilan b е zalgan nayzani olib borar edilar. (21) Podsho aravasining chap va o`ng tomonidan yuradigan, uni yaqinlaridan 200 gacha zodagon podshoga hamrohlik qilar edilar. Ularni kolonnasini 30000 piyodalar tugallar edi, uning orqasidan podshoninng 400 otlari borar edi. (22) Nihoyat, bir stadiya masofada arava yurar, unda Doroning onasi Sizigambani olib borar edilar. Podshoni xotini boshqa aravada edi, ikki malikaga hamrohlik qilgan ko`pgina ayollar ularni orqasida otlarda borar edilar. (23) Ularni orqasidan (forslarda) armamaks d е b ataladigan 15 yopiq arava 10 [60] borar edi. Ularda podshoning bolalari, tarbiyachilar, bu xalqlarda hech ham tahqirli mavjudot hisoblanmagan haram og`alari olomoni borar edi. (24) K е yin podsholarcha kiyingan va b е zangan 365 podsho joriyalari borar edi. Ularning orqasida 600 xachir va 300 tuyalarda podsho xazinasini olib borar edilar. Uni kamondan o`q otadigan o`qchi qo`riqchilar hamrohlik qilar edi. (25) B е vosita bu kolonnani orqasidan podshoni do`stlari va yaqinlarining xotinlari, hamda savdogarlar olomoni va oboz xizmatchilari borar edilar, so`ngida y е ngil qurollanganlarning ar` е rgardi – qo`shinni to`zib k е tmasligi uchun b е lgilangan har bir qism o`z harbiy boshlig`i boshchiligida borar edilar. Pul islohoti Doro I mamlakat uchun “ yagona tilla tanga – darik”ni joriy qildi. pul islohoti o`tkazish orqali turli xil pul birliklari o`rniga yagona pul tizimini yaratish va bu bilan mamlakat viloyatlari o`rtasida iqtisodiy kuchaytirish va savdoni jonlantirishni ko`zladi. Tanga zarb qilishni Doro I Lidiya podsholigidan o`zlashtirib oldi. Islohotga ko`ra Doro I satraplarga faqat kumush tanga zarb qilish huquqini berdi, lekin ular buni podsho ruxsati bilan qila olar edilar. IV. 166. … Doro tanga zarb qilish uchun imkoniyat darajasida eng sof oltinni eritishni buyurdi. Misr satrani bo`lgan Ariand ham kumush tanga bilan shunday qildi. Shuning uchun ham Ariand kumushi hozir ham eng toza, Doro buni bilib qolib, unga boshqa ayblov qo`yib, aynan u qo`zg`olon qilishni o`ylamoqda deb uni o`ldirishga buyurdi. 10](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-9.png)
![Yo`l qurilishi Fors podsholari viloyatlari o`rtasida aloqalarni yengillashtirish uchun forslar tosh yotqizilgan yo`llar qurdilar. Ulardan eng kattasi uch ming kilometr uzunlikdagi “podsho yo`li” deb ataladigan Suzadan Efesgacha 11 [61] borar edi. Podsho yo`li otliqlar piketlari bilan estafeta tuzilishida xizmat qilar edi. Yo`llar yaxshi saqlanib, a`lo darajada qo`riqlanar edi. Yo`llarda yo`lovchilar uchun karvon saroylar qurilgan edi. V. Bu yo`l bilan Susada ish shunday yo`lga qo`yilgan. Yo`lni barcha qismida podsho bekatlari va a`lo karvon saroylar bor, barcha yo`llar aholi bo`lgan va xavfsiz mamlakat bo`ylab o`tadi. Lidiyadan Frigiyagacha 94 ½ farsang masofadagi yo`lda yigirmata shunday bekat joylashgan. Fririgiyadan yo`l bevosita Galis daryosiga boradi …bu yerda tog`lik o`tish mavjud bo`lib, daryodan kechib o`tish uchun darvoza orqali o`tish lozim. (Darvoza) dan o`tishda kuchli himoya bilan qo`riqchi istehkomi turadi. Daryodan keyin Kappadokiya bo`lib u bo`yicha 104 farsang masofada Kilikiya chegarasigacha 28 bekat turadi. Bu chegarada ikkita o`tish orqali ikkita qo`riqchi istehkomini bosib o`tish kerak; Kilikiya orqali o`tadigan yo`lda 3 bekat 15,5 farsang masofada, Kilikiya va Armaniston o`rtasidagi chegarani kema yuradigan Frot nomli daryo tashkil etadi. Armanistonda 56,5 farsang davomida 15 manzilgoh karvonsaroylari bilan turadi. (Armaniston) dan yo`l Matienaga 12 [62] boradi; (bu yerda) 136 farsang masofada 14 manzilgoh. Bu mamlakatda to`rtta kema yuradigan daryolar oqib o`tadi. 53. Agar bu podsho yo`li farsanglar bilan to`g`ri o`lchangan bo`lsa, agar parsang 30 stadiyaga teng bo`lsa 13 [63] , Sarddan Susadagi 14 [64] podsho saroyigacha 13500 stadiy, yo`l 450 barsangda 150 stadiyaga hisoblansa, barcha yo`lga 90 kun to`g`ri keladi. Fors davlatida aloqa xizmati VIII. 98. … Dunyoda bundan tez choparlardan boshqa yo`q: forslarda pochta xizmati ana shunday aqlli uyushtirilgan! Hikoya qilishlaricha, butun yo`l davomida ularda odamlar va otlar 11 12 13 14](/data/documents/1001ce9b-e772-4988-a435-89ff739f480d/page-10.png)
