Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish - Tarix - Referatlar

Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

106 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi sivilizatsiya tarixini davrlashtirish Reja: 1. Insoniyat jamiyati fazasi 2. O`tish davri: Mezolit. 3. Neolit sivilizatsiyasi. 4. Rossiya, Yaponiya va Amerikaning qadimgi sivilizatsiyalari.

Jamiyat tarixining boshlanish va eng uzoq davri agar hisob mezolitdan boshlansa – 10 ming yildan ko`proq (4/5tarixiy vaqtni 4/5) neolit ilk sinfiy jamiyat va antic sivilizatsiyalarni o`z ichiga oladi. undan oldin insoniyat jamiyat arafasi – Homo Sapiens (arxeologik turkumlash bo`yicha-o`z o`tmishdoshi neandertalni siqib chiqargan kromanon) zamonaviy qiyofadagi odamni kirib kelishidan boshlanadi. Insoniyat jamiyati fazasi Yuqori paleolit boshlanishi bilan Osiyo, Yevropa va Shimoliy Amerika hududlarining katta qismidan muzliklarni chekinishidan keyin zamonaviy odamlarning o`tmishdoshlarining hayot kechirish sharoitlari o`zgardi, qaysiki ular, o`z evolyutsiyalarida 2 mln. yil davomida bir necha bosqichlarni bosib o`tdilar. Bu davrda biosferaning ribojlanishida buyuk voqea yuz berdi: Evolyutsiyaning cho`qqisi, kromanon paydo bo`ldi, keyinchalik bu mavjudotga “aqlli odam” faxriy unvonini berdilar. Uning biologic pasporti: tur-aqlli odam (Homo Sapiens; ba’zida populyatsiya to`g’risida gapirganda Homo Sapiens Sapiens deyishadi).-urug’- odam (Homo). 2 mln. yil oldin odamsimon maymunlarning evolyutsiyasi natijasida shakllangan: oila-gominidlar (Homonidlar);-otryad-primatlar(Primates), hozirgi paytda tirik bo`lgan bizning qarindosh-maymunlar kiradi; -sinf-sut emizuvchilar (Mamalia), yer sharida ularning hukmronligi 10 mln. yil ilgari, avval yetakchi bo`lgan dinazavrlarning kosmik halokat yoki qandaydir evolyutsion falokatdan keyin boshlandi; -tip-xordalilar(chordata) ularning o`tmishi 100 mln. yillarga cho`zilib ketadi. Aqlli Odam Yer sharida biologic evolyutsiya natijasida paydo bo`ldi. Uning asosiy nihoyasi-o`tamurakkab, nozik, bilishning mukammal quroli bo`lgan odam miyasini shakllanishi edi. Har bir tirik jonzot o`zininig sezish organlariga ega, u atrof-muhitda yuz beradigan o`zgarishlarga adaptatsiya qilishga yordam beradi. (Aks holda undagi keskin o`zgarishlarda u yoki bu tur hatto urug’ yo`q bo`lib ketadi). Faqat inson tabiatdan qabul qilingan axborotni qayta ishlash in’omini oldi. Aqliy xulosa qilish, umumlashtirish , atrof-muhitga moslashish va uni

o`zgartirish uning alohida unsurlarini o`z ehtiyojlariga moslashtirish qobiliyatiga ega bo`ldi. Zamonaviy odamni paydo bo`lishi uni gavdasini tuzilishi va hayot tarziga boshqa o`zgarishlar ham yordam berdi: Tik yurish; ovqatga o`simlik va hayvon mahsulotlarini ishlatish, bu ovqatni xilma-xil qildi, odamlarni halokatli vaziyatlarda tirik qolishiga yordam berdi; mehnat qurollaridan foydalanish-boshda ibtidoiy, keyin yana murakkab olovni o`zlashtirish. Yuzlab avlodlarning tajribalari asosida ijtimoiy hayotning qoidalari ishlab chiqildi, jamiyatni birinchi bo`g’ini sifatida juft oila, hamda urug’ jamoasi (minimal-25, maksimal-200-500 odam) shakllandi. Oilalar o`zlariga eng oddiy turarjoylar qurdilar yoki g’orlarda joyulashdilar. Vaqti-vaqti bilan jamoa hayvonlar podasini harakati orqasidan yurdi; aholi zichligi juda kichik-1 kishi 50-100 km. 2 ga to`g’ri kelar edi. Bu hozirgi Xorazm viloyati hududida (40 ming km. 2 ) yoki Daniyada (44 ming km. 2 ) bor yo`g’i ikki ming yoki bir ming kishi yashashi mumkin edi. O`rta va yuqori paleolit davomida ishlab chiqarish tashkiloti yuzaga keldi, uning asosida yosh, jins taqsimoti va mehnatni oddiy kooperatsiyasi turar edi. Erkaklar baliqchilik bilan, mehnat qurollari tayyorlash bilan shug’ullanar edilar, bu hayvonlarni ov qilish imkoniyatlarini kengaytirar edi. Ayollar terimchilik, ovqat tayyorlash, olovni saqlash, bola tarbiyasi bilan shug’ullanar edilar. Nutq-so`zlashni rivojlanishi muloqot qilishga, to`plangan tajribani va dastlabki bilimlarni uzatishga yordam berdi. Ibtidoiy san’at paydo bo`ldi-g’orlarda Altamir g’orida (Ispaniya), Lasko g’ori (Fransiyada), Kapova g’ori (Ural), Zarautsoy g’ori (O`zbekiston), Sarmishsoy (O`zbekiston) hayvonlar, ov manzarasi tasvirlari saqlanib qolgan, ibtidoiy diniiy e’tiqodlar-totemizm, anemizm, magiya, dan marosimlari, bag’ishlov marosimlari tarqaldi. Oqibatda, aqlli odam o`zining o`tmishdoshlariga qaraganda nafaqat biologic, balki ma’lum ijtimoiy farqlarga ega edi: nutq; Homoning o`tib ketgan ajdodlariga qaraganda, anchagina rivojlangan ehtimollar va qobiliyatlarga; ishlab chiqarishning turli xil qurollarini tayyorlash va foydalanish; birlamchi hamkorlik

va mehnatni yosh jinsiy taqsimoti; oila va urug’ jamoasi; ilk bilimlar, ibtidoiy san’at, birgalikda yashash va animistik e’tiqodlar. Lekin sivilizatsiya piramidasining barcha “qavat” va “xonalari” to`ldirilmagan edi. Mehnatning natijalarini o`zlashtirish shakllari hali endi yuzaga kelayotgan edi, faqat mehnat qurolariga shaxsiiy egalik qilish bilan cheklanish, ovchilik, o`ljalar, terimchilik mahsulotlarini natijalarini jammoa bo`lib bir tekisda taqsimlash mavjud edi. Hali ijtimoiy guruhlar, davlat va huquq yo`q edi. Ushbu sabablar bo`yicha jamiyatning bu davrini tarixning birinchi fazasi deyishga bizga asos yo`q. bu baribir ming yillarga cho`zilgan jamiyat arafasidir. Bu davrda ibtidoiy jamoalar Osiyo, Afrika, Yevropa, Amerikaning bepoyon hududlarida joylashgan edi, K.Yaspers tarixgacha bo`lgan davrning asosiy yakunlarini quyidagilarda ko`radi: “ 1. Olov va qurollardan foydalanish unga va boshqasia ega bo`lmagan tirik mavjudotni biz odam deb hech ham bilmas edik. 2. Nutqing paydo bo`lishi hayvonlarning o`zaro bir-birlarini tushunishini o`z hissiyotlarini ichki sabablar bilan ifodalashidan tubdan farq qilgan predmetli dunyoning mazmunini uzatadigan nutqda anglanadigan fikrlash va nutqni ob’ekti bo`lib xizmat qiladigan ifodalash qobiliyati faqat insonga xos. 3. Insonni shakllantiradigan usullar o`z-o`zini ustidan zo`ravonlik qilish, misol uchun tabu vositasi bilan insonning tabiatini o`zida u faqat tabiatni bir qismi bo`lib qolishi mumkin emasligi, uni o`zida jo qilingan, aksincha u oz’ini san’at orqali shakllantiradi. Inson tabiati-bu uni sun’iyligi. 4. Guruh va jamiyatlarning tashkil topishi kishilik hamjamiyatining primatlar tashkil etadigan guruhlar, hukmronlik va bo`ysunish munosabatlaridan asosiy farqi odamlarning uni mazmunan ahamiyatini anglashida bo`ladi…” (63. c. 67 -68.) Oqibatda bu vaqt ichida insonning ijtimoiy genotipi shakllandi, qaysiki u nafaqat o`z tirikchiligi va tabiat injiqliklaridan ko`proq mustaqil bo`lishi va mehnat qurollari va texnologiyalarni qo`llashi uchun eng avvalo muloqot vositalari va fikrlarni uzatish, kishilik hamjamiyatlarini tashkil etish. Axloqiy norma va ma’naviiy dunyo, o`zini anglashda ko`rindi.

O`tish davri: Mezolit . Mezolitni o`tish davri deb mansubligini qanday asoslash mumkin. Qadimgi Old Osiyo uchun tahminan er. avv. 10-8 ming yilliklar, Shimoliy yillikda Misrda, Dunayda, Bolqonda, sal keyinroq Hindiston vaO`rta Osiyoda yetishtirila boshlandi. Mezolit davrida echkilar, qo`ylar, eshak (oldinroq it), keyinchalik yirik shoxli mollar, cho`chqa madaniylashtirildi. Albatta, yerni suyak va tosh motigalar bilan yerga ishlov berish kam hosilli, qo`lga o`rgatilgan hayvonlar sut, jun, go`sht berar edi. Lekin, bu yirik texnologik to`ntarishning boshlanishi edi. Qaysiki u yangi iqtisodiy ukladning shakllanishiga yordam berdi. Mehnat unumdorligiga qarab jamoa va oilalarni yakuniy tabaqalanishi kuchaydi. Ilgari foydalanilmagan o`tloqlar, ekishga yaroqli bo`lgan yerlarni o`zlashtirish ehtiyoji tug’ildi: urug’- qabilalar o`rtasida yer, o`tloq, podalar uchun urushlar kuchaydi. O`sha davrga tegishli qoyatosh tasvirlarda jang manzaralari bor. Ovchilik qurollari (o`q-yoy, o`qlar, nayza, tayoq) odamlarni o`ldiradigan qurol sifatida foydalanila boshlandi. Dehqonchilik mashg’uloti muqim turmush tarzini talab qildi. Aholi ancha manzilgoh qo`rg’onlarni barpo qila boshladi. Ba’zida devorlar bilan o`ralgan Falastinda (Ierixon), Kichik Osiyoda (Chatalgulok), Suriya va hindistonda (Bahor) kabi qo`rg’onlar paydo bo`ldi. Chorvadorlar yaylovlarning o`t-xashak zahiralarini tugatib boshqa hududlarga ko`chdilar, tabiiyki yangi hududlarda yashab turgan boshqa urug’-jamoalar bilan to`qnashdilar. Er. avv. 8-7 ming yilliklarda Yevroosiyo qabilalari Shimoliy Afrika, Yaqin Sharqning cho`l yaylovlariga ommaviy ravishda ko`chib joylashdilar. (24. T. I. C. 33-34) Insonning ma’naviy dunyosida ham o`zgarishlar ro`y berdi. Dehqonchilik va chorvachilikni o`zlashtirgan jamoalar tabiiy jarayonlarni, o`simliklarni o`stirishning yilliklarini, hayvonlarni o`stirishning ko`p yillik sikllarini bilishni yuqoriroq darajalariga tayandilar. Ovchi qabilalar ham tobora kamayib borayotgan hayvonlarni ov qilishni yangi takomillashgan usullaridan foydalana boshladilar. Yuzaga kelayotgan jamiyatning tuzilishi murakkablashdi, faoliyat turlari ko`paydi (tosh, yog’och, suyak mehnat qurollarini tayyorlash, yerga ishlov berish, mol

boqish, dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlarini qayta ishlash, uy-joy qurilishi va h.k.) va Markaziy Yevropa va Amerikada bir-ikki ming yil keyinroq . Bu vaqtda yirik ekologik halokat yuz berdi. Yerning yashash mumkin bo`lgan qismida o`simlik va hayvonot dunyosi o`zgardi.Yirik hayvonlar kamaydi, asosiy ovqat mahsuloti bo`lgan – ovchilik – unumdorligi past bo`ldi. Mezolitning eng katta yutugi o`q-yoyning kashf etilishi bo`ldi. O`q uchlari, o`qlar, garpunlar, otiladigan kalta nayzalar tayyorlandi. Odamlar baliqchilikda qarmoq va to`rlarni qo`llay boshladilar. Sopol idishlar tayyorlashni o`rgandilar. Ibtidoiy jamoalar oziq-ovqatning yangi manbalarini topish va o`zlashtirish uchun yangi manbalarni qidirishga majbur bo`ldilar, tabiatdan va tabiiy qayta ishlab chiqarishdan o`z qaramliklarini kamaytirishga urindilar. Bu jarayon ming yillarni o`z ichiga oldi, lekin uning natijasida asosiy oziq- ovqatni sun’iy ishlab chiqarishga asta-sekin o`tish yuz berdi. Bu ishlab chiqadigan xo`jaliklar dehqonchilik va chorvachilik edi. Birinchi madaniy ekin tariq edi. Er. avv. 10-8 ming yilliklar oralig’ida don Falastin, Kichik Osiyo, Eronda; er. avv. 6- ming Bu iqtisodiy va jamoa ichidagi munosabatlarni tartibga solishni murakkab, tabaqalashtirilgan, murakkablashtirilgan qoidalarini talab qilar edi. Natijada mezolit davridagi mavjud qarama-qarshiliklarni yengib o`tish natijasida uning bag’rida birinchi sivilizatsiya-neolit tug’ildi. Neolit sivilizatsiyasi. Sivilizatsiyalar tarixining boshlanishini neolit inqilobi bilan bog’laydilar. Uning asosiy mazmuni o`simliklarni tasodifiy o`stirishdan va yovvoyi hayvonlarni ayrim hollardagina qo`lga o`rgatishdan asosiy oziq-ovqat mahsulotlarini muntazam, maqsadli yo`naltirilgan holda dehqonchilik va chorvachilik asosida rivojlantirishiga o`tish edi. Bu ibtidoiy odamlarni turmush tarzini tubdan o`zgartirgan bir necha ming yilliklarni qamrab olgan chuqur to`ntarish edi. Uch ming yil ichida odamning o`zi kam o`zgardi. Lekin oila va ibtidoiy jamoa tirikchilikni barqaror manbalariga ega bo`ldilar. Inson imkoniyatlari ham kengaydi. Odam ovqatga ishlatadigan tabiat mahsulotlari miqdori o`sdi; mehnat qurollari, buyumlarning turli xillari qo`llanila boshlandi.

Ishlab chiqarish kuchlari progressi, ishchining mohirligining o`sishi ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida mumkin bo`ldi. Asosan jins-yosh mehnat taqsimotiga asoslangan faoliyatning asosiy turlariga (ovda, termachilikda, baliqchilikda) asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ullanadigan aholiga bo`lindi. Dehqonchilik va chorvachilikda yanada murakkab bo`lgan mehnat qurollari paydo bo`ldi, orttirilgan malaka va ko`nikmalar avloddan-avlodga uzatildi. Oziq- ovqat va boshqa to`kiladigan narsalar, don, urug’larni saqlash uchun sopol idishlar kashf qilindi. Ikkinchi mehnat taqsimoti natijasida to`qimachilik dastgohi, teriga ishlov berish qurollari, tikuvchilik kashf qilindi. O`troq hayotni talab qilgan dehqonchilik jamoalarni, aholini ko`payishi himoya devorlari bilan o`rab olingan qo`rg’onlarni bunyod qilinishiga olib keldi. Bu qo`rg’onlarda yuzlab uylar, ustaxonalar sig’iniladigan inshootlar mavjud edi. Shunday neolit manzilgohlari Old Osiyo, Yaqin va O`rta Sharqda tanilgan. Qurilish, mehnat qurollari yasash bilan alohida odamlar shug’ullana boshladilar. Shunday qilib ijtimoiy mehnatning uchinchi taqsimoti-hunarmandchilikning ajralib chiqishi yuz berdi. Jamiyat tuzilmasining murakkablashuvi, tabiat sikllarini kuzatish uchun ekin ekish, hosilni yig’ishtirish muddatlarini aniqlash, turli mashg’ulotlar o`rtasida mehnatni taqsimlash (ayniqsa dehqonchilik va chorvachilikni mavsumiy bo`lgani uchun), bu mashg’ulotlarni marosim va diniy sig’inishlar bilan birga olib borish, jamoani qo`shni jamoa va yovdan himoya qilish uchun bo`lgan zaruriyat to`rtinchi yirik mehnat taqsimotiga-yo`lboshchilar, jangchilar va kohinlarga ajralishiga olib keldi. Iqtisodiy munosabatlarda yirik siljishlar yuz berdi. Ovchilik, baliqchilik, terimchilik uchun tabiiy boyliklar hech kimniki bo`lmay, mulkchilik ob’yekti emas edi. Jamoa ovchilik hududlariga o`z egaligini mustahkamlshga harakat qilsada, lekin uning chegaralari shartli edi, u jamoalarni yangi boy hududlarga yovvoyi hayvonlarning harakati tez-tez ko`chish bilan o`zgarib turar edi. Ekishga, ishlov berishga yaroqli bo`lgan hududlarni, poda uchun yangi o`tloqlarni o`zlashtirish va foydalanish uchun ko`p yillar kerak edi. Yangi-yangi yer maydonlari o`zlashtirildi,

jamoa yanada ko`proq ishlab chiqarish vositalariga, tabiiy resurslariga o`z mulki sifatida qaray boshladi. Neolit sivilizatsiyasida jamoa mulkchiligi teng taqsimot ustuvor edi. Oila va jamoalar ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi mashg’ulotlarning malum bir turlariga ixtisoslashdilar. Ijtimoiy mehnat taqsimotining rivojlanishi mehnat mahsulotlari bilan jamoani ichida, boshqa jamoalar bilan ayirboshlashni ko`payishiga olib keldi. Chunki ayirboshlash bo`lmasa, shaxsiy va o`sib borayotgan ijtimoiy ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirib bo`lmas edi. Jamoa ichida ayirboshlash noekvivalent shaklda amalga oshirildi. Turli mashg’ulotlar bilan shug’ullanadigan jamoalar o`rtasida ayirboshlash yanada muntazam tus oldi, bu ayirboshlash uchun ekvivalent buyumga bo`lgan ehtiyoj kuchaytirildi. Neolit davrida jamiyatning “iqtisodiy” piramidasi asosan qurib bo`lindi. Keyingi qavat-ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning faqat alohida unsurlari shakllandi.Ilgari bir xil bo`lgan jamoaning ijtimoiy tabaqalanishi boshlandi. Jamoa oqsoqollari, qabila yo`lboshchilari, sehrgar va folbinlar, harbiy yo`lboshchilar an’anaviy jamoa tengligini buzib asta-sekin eng yaxshi yerlar, yaylovlarni, jamoa boyligini o`zlashtirib oldilar. Sug’orma dehqonchilik hududlariga yirik jamoa birlashmalari-qabilalar paydo bo`ldi. Eng yaxshi yerlar, yaylovlar uchun qonli to`qnashuvlar kuchaydi. Jamiyat piramidasining yuqori qavati-insonning ma’naviy dunyosida o`zgarishlar bo`ldi. Atrof dunyoni bilish darajasi keskin o`sdi. Tabiat sikllariga ko`ra dehqonchilik qilish, hayvonlarni o`stirish, hunarmandchilik, qurilish bilan shug’ullanish o`tgan ajdodlar to`plagan keng va turli xil bo`limlarsiz mumkin emas edi. (o`sha davrlarda avlod faol hayotining o`rtacha davomiyligi 15-20 yil bo`lsa, ming yillik davomida 50-60 avlod o`tdi). Astronomiya, arifmetika, biologiya, tibbiyot, agronomiya fanlarining usullari paydo bo`ldi. Albatta, abstrak umumlashtirishlargacha hali uzoq edi, lekin boshlang’ich dunyoni bilish e’tiqodlar, miflar tuzilishida aks etar, sehrgar va kohinlar tomonidan qo`llab turilgan. Neolit san’ati-tasvirlar, marosim qo`shiqlari va rasmlar bu miflarni aks ettirar edi.

Ko`pgina norma va ”tabu” bilan yaratilgan va qo`llab-quvvatlanadigan diniy e’tiqodlar yanada murakkablasha boshladi; axloq va boshlang’ich e’tiqodni bir- biridan ajratish qiyin edi. Turli xil bilimlar va ko`nikmalarni hajmi ancha o`sgani uchun ularni keyingi avlodlarga uzatish muddati uzaydi. Neolit inqilobi nihoyasida paydo bo`lgan, o`rnatilgan jamiyatning asosiy belgilari ana shunday edi. Neolit inqilobini bir necha bosqichlarga bo`lish mumkin: ilk paleolit, qaysiki er. avv. 7-6 ming yilliklarni qamrab olgan; uning epitsentri Old Osiyo va Yaqin Sharqda edi; yetuk yoki o`rta neolit (er. avv. 5-4 ming yilliklar boshlari, bu bosqichda neolit sivilizatsiyasining qudrati namoyon bo`ldi, u Nil, Hind, Frot, keyin Amudaryo, Sirdaryo, Yanszi, Yevropaga tarqaldi. “Neolitlashuv” jarayoni sekin bordi: 2800-yil atrofida. Er. avv. 4-ming yillikdayoq neolit sivilizatsiyasining kuch-qudratini tugash belgilari paydo bo`ldi, navbatdagi davr-eneolit boshlandi. Eneolit (mis-tosh asri) davrida yetakchi metall, dastlab mis, oltin, keyin jez paydo bo`ldi. Tosh qurollar, hatto eng mukammal (mikrolitlar) tayyorlanishda juda mehnattalab va turli xil murakkablashgan ehtiyojlarni qondirish uchun qo`llashda yetarlicha ishonchli emas edi. Tajribalar ko`rsatdiki, foydalanilayotgan sof metallar oltin, misni qo`llash qulayroq, mustahkam, qayishadigan, ularga istalgan shaklni berish, turli metallarni qo`shish mumkin. Qo`rg’oshin va misni qo`shib-jez (bronza) hosil qilish mumkin. Lekin mis, qo`rg’oshin, oltin konlari kam uchraydi; eneolit davrida ko`pgina qabilalar ulardan foydalanish imkoniyatiga ega emas edilar. Bu foydalanishga yaroqli yerlarda aholi zichligini o`sishiga, aholini o`sish su’ratlarini kamayishiga olib keldi. Ba’zi ma’lumotlarga ko`ra er.avv. 5000-yilda o`sish 0,9 kishi, bir yilda ming kishiga to`g’ri kelsa, aholining umumiy soni 30 mln. kishi. Er. avv. 2000- yilda o`sishning o`rtacha yillik surati 4,5 marta-0,2 kishigacha, aholi soni 3-ming yil davomida bor yo`g’i 20 mln. ga ko`paydi. Hosildor yerlar metalga boy hududlarni bosib olish uchun ko`p sonli urushlar olib borildi.

Eneolit davrida texnologiyada iqtisodiy-ijtimoiy hayotda tushkunlik yuz berdi. Jamiyat tamoman yangi materiallar (jez) ni, texnologiyani kashf qilish va o`zlashtirish xususiy mulkchilikga o`tish zaruriyati alohida turar edi, bu sinflar va davlatning paydo bo`lishiga olib bordi. Ilk sinfiy sivilizatsiya (jez asri). Neolit inqilobining yadrosi qayta ishlab chiqaradigan iqtisodiyotga o`tish edi, sivilizatsiya siklini belgilab bergan neolit inqilobining yuragi jamiyat piramidasining uchinchi va to`rtinchi qavatlaridagi tub o`zgarishlar edi. Bu yerda davrning voqealari ijtimoiy kashfiyotlar xususiy mulkchilikni, pul muammosini, sinflarni, davlatni paydo bo`lishi edi. Bu kashfiyotlar asta-sekin takomillashib keyingi sivilizatsiyalarning qiyofasini belgiladilar. Bu ijtimoiy institutlarning har biri tarixiy progressning borishi bilan shartlangan edi va u foydali funksiyalarni bajardi. Jamoa mulkchiligining asosiy ishlab chiqarish vositalarini uncha katta bo`lmagan jamoalar uchun o`zlashtirish shakli edi. Bunday shaklning mavjudligi ularni tirik qolishiga va tabiiy muhitni yuqori darajada noaniqligi va o`zgaruvchanligi, mehnat unumdorligining past darajasi, qo`shimcha mahsulotning yo`qligi natijasi edi. Lekin u endi progressga to`siq bo`ldi. Yerga ishlov berish, hayvonlarni o`stirish, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini qayta ishlash, hunarmandchilik va qurilishda yanada samarali texnologiyalarni qo`llab qo`shimcha mahsulotni tizimli yaratgan ishchilar o`zlarining mahsuldor mehnat natijlarini jamoani boshqa a’zolari bilan teng taqsim qilishga ko`nmadilar. Mehnat samaradorligini oshirishning eng muhim rahbatlantiruvchi omili, o`zining oila a’zolariga (ota tomonidan) meros bo`lib o`tadigan xususiy mulk bo`ldi. Zamonaviy atamalardan foydalangan holda deb aytish mumkin bo`lsa, birinchi bor ko`p ukladli iqtisodiyot paydo bo`ldi. Taqsimotda bir tekislikni bartaraf qilish, ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarish natijalarini xususiy o`zlashtirish o`zi va oilasi uchun mulkni ko`paytirshga iqtisodiy manfaatdorlikni yaratdi, mehnat unumdorligini oshirishga intilishni kuchaytiradigan foydani ko`zlab ayirboshlashni amalga oshirish, boylik to`plash, yaxshi uylar qurish,

bezak-taqinchoqlarga ega bo`lish motivatsiya mexanizmlarini harakatga keltirdi. Bu rivojlanish sur’atini ko`p marta jadallashtirdi. Qo`shni jamoa qabila boshliqlari, harbiy boshliqlar, kohinlar, jamoaning tadbir a’zolari, eng yaxshi yerlar, chorva, o`loq-yaylovlar, harbiy o`ljalarni o`zlashtirib, ularga egalik huquqini o`z qo`llarida to`pladilar. Hukmmron tabaqa ana shunday paydo bo`ldi. Jamoaning boshqa a’zolari dehqon, hunarmand, chorvadorlar sifatida ilgari jamoa ixtiyorida bo`lgan mulkning bir qismiga ega bo`ldilar. Ular turli to`lov, majburiyatlarni o`tadilar. Jamoaning mulki hisoblangan o`tloqlar, o`rmonlar, suv havzalari jamoaning umumiiy mulki bo`lib qolaverdi. Ilk sinfiy sivilizatsiyalarning iqtisodiy munosabatlarini o`ziga xos xususiyati odamni mulk ob’ekti-qullar (asir tushganlar, qarzga botganlar) bo`ldi. Boshda asirga olinganlar o`ldirildi yoki qurbonlikka keltirildi, yoki diniy bayramlar, zodagonlarning dafn marosimlarida qurbonlikka keltirildilar. Ba’zida esa asirlarni to`la huquqli bo`lgan jamoa a’zolariga aylantirdilar. Lekin vaqt o`tishi bilan qul mehnati qo`shimcha mahsulot yarata boshladi. Tarixchilarning tadqiqotlariga ko`ra qulchilik jez asrining iqtisodiy asosi bo`lmadi. Qo`shimcha mahsulotning asosiy qismini jamoachi-dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar yaratdilar. Muntazam ayirboshlashning rivojlanishi turli xil tovarlarning qiymatini belgilaydigan yaratishni talab qildi. Insoniyat bu vazifani bajarishga da’vogar bo`lgan chig’anoq, yarim qimmatbaho toshlar, chorva mollari va boshqalarni sinab ko;rib, jez asrida qiymat o`lchovi, muomala va jamg’arish vositasi sifatida metall pul-oltin, keyin kumushni tanladi. Qayta ishlab chiqarishning tuzilishi murakkablashdi, hajmlari kengaydi, uni uyushqoqligi o`sdi. Buni iqtisodiyotning asosi bo`lgan dehqonchilikni sug’orma dehqonchilikni yo`lga qo`yish uchun zarur bo`lgan sug’orish tizimini Nil, Dajla va Frot, Hind, Amudaryo va Sirdaryo vodiylarida boshqarish mantiqi talab qildi. Bir necha darajalarda qayta ishlab chiqarish toifaviy tuzilishi yuzaga keldi: quyi-dehqonchilik, chorvachilik yoki hunarmandchilik oilasi, qo`shnni jamoa, yarim tovar yoki tovar quldor xo`ajliklari: hududiy alohida hhududlarda-Yuqori va

Quyi Misr nomlarida; davlat hajmida-Misr, Osuriya, Bobilda. Barqaror bozor shakllandi (aholining asosiy massasi uchun oziq-ovqat va kiyim-kechakni qamrab olmaydigan lekin qul oldi-sottisini o`z ichiga olgan), mamlakatlar o`rtasida mahsulot ayirboshlash aloqalari shakllandi. Mehnat taqsimoti va samaradorligini oshirishda sakrashga erishildi. Sug’orma dehqonchilik yuqori hosildorligi bilan ajralib turar edi. Turli xil hunarlar jez qurollar ishlab chiqarish, qurol-yarog’, taqinchoqlar, turli gazlamalar, kiyim, poyafzal, dori, san’at buyumlarini ishlab chiqarish rivojlandi. Ilk va Qadimgi Misr podsholigi yodgorliklari malumotlariga ko`ra o`sha vaqtdan ekin yerlari va o`tloqlar, uzumzor va bog’lar, turli xil hunarmandchilik mahsulotlari tayyorlanadigan ustaxonalarni o`z ichiga olgan podsho xo`jaligi mavjud bo`lgan. Shuningdek fir’avn ayonlari, zodagonlar, ibodatxonalarga qarashli xo`jaliklar ham bo`lgan. Dehqonlar, cho`ponlar, baliqchi, qushchilar, bog’bon, novvoy, piva pishiruvchilar, kulol, tosh yo`nuvchi, quruvchi, duradgor, raqqosa, sartarosh, rassomlar, haykaltaroshlar, mirzo, nazoratchi kabi kasblar paydo bo`lgan. Mehnat taqsimoti turli kasb egalarini ko`nikma, malakalarini oshirishda, mehnat qurollarini takomillashuviga, mehnat unumdorligini o`sishiga olib keldi. Jorj Bernal Mesopotamiya, Misr, Hindistonning daryo vodiylarida shahar hayotini boshlanishi bilan taxminan er. avv. 3200-yildan 2700-yilgacha yuzaga kelgan texnik novatorlikni yuksalishi va undan keyin madaniy va siyosiy turg’unlikni uzoq davrini belgilaydi (7. C. 82.) Xususiy mulkchilik, mulkiy tengsizlik, majburiy mehnatga asoslangan murakkab va ziddiyatli iqtisodiy-ijtimoiy munosabatlar jamoani o`z-o`zini boshqaruvi va urf-odat, an’analarga asoslangan muassasalari tomonidan qo`llab- quvvatlanishi va boshqarilishi mumkin emas edi. Huquqni qonunlashgan normalariga ichki boshqaruv va tashqi himoya (va bosqinchilikni) tayanib funksiyalarni bajaradigan ixtisoslashgan davlat apparatini shakllantirish zaruriyati tug’ildi. Beshinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti yuz berdi: davlat funksiyasini kasbiy asosda bajaradigan kishilar guruhi ajralib chiqdi va huquqi normalarini qo`llab-

quvvatladilar (podsho, ayonlar, harbiy boshliqlar, sudyalar, politsiyachilar). Davlat o`ziga bir necha iqtisodiy funksiyalarni oldi: sug’orish tizimlarini qurish, ta’mirlahs, qurilish ishlari, mulkni himoya qilish, pul muomalasini boshqarish, pul zarb qilish va hokazo. Davlat apparatida ishlash uchun mirzalar tayyorlaydigan maktablar ochildi. Shunday qilib beshinchi ijtimoiy mehnat taqsimoti vujudga keldi. Ma’naviy soha – tasviriy va musiqa san’ati me’morchilikni ajralib chiqishi va yuksalish jarayoni rivojlandi: yozuvni kashf etilishi va o`zlashtirilishi ikinchi axborot inqilobi (birinchisi-insoniyat paydo bo`lgan ilk davroda nutqni baydo bo`lishi) bo`ldi. Tabiiy va aniq fanlarni empirik asoslarini yaratilishi sug’orish tizimini yaratilishi va boshqarilishini, metall quyishni rivojlantirish, dengiz kemalarini qurish, dengiz sayohatlariga chiqish, hunarlarni rivojlantirishga imkon yaratdi, quyosh taqvimi, suv va quyosh soatlari yaratildi, matematika, anatomiya, qurilish va dehqonchilik fanlari asoslari qo`yildi, o`quv yurtlari paydo bo`ldi. Jamiyatda yuqorida aytilgan o`zgarishlarni oqibati bu jamoatchilik kishan, mezonlaridan tengligidan o`zini holi qilgan insonni o`zidagi o`zgarishlarda edi. Bilim, malaka, iroda, muloqotni kuchayishi, shaharlarda bilimlar, mahsulotlar bilan ayorboshlashni kuchayishi shaxsni yutuq va boyligi uchun asos, faol elitani ajralib chiqishiga olib keldi. Progress o`z hamjamoatchiliklarini, boshqa urug’ qabilalarni talash, zo`ravonlikni eng qo`pol shakllaridan foydalanish asosida bo`lishi – hatto qo`pol shaklda bo`lsa ham progress edi. Bu davrning jahonshumul voqeasi “shahar” inqilobi deb ataladigan lokal sivilizatsiyalar markazlarida shaharlarni paydo bo`lishi edi. Bu inqilobni shart- sharoitlari aholi soni va zichligini o`sishi, hunarlar va qurilishni rivojlanishi, paydo bo`lgan davlatlarni ma’muriy markalzarini shakllanishi va tashqi hujumdan himoya qilish uchun ularni mustahkamlash zaruriyati edi. Yirik shaharlarda o`n mingab aholi kelib o`rnashdi, misol uchun Mohenjo- Daro (Hindiston) 2,5 km 2 maydonni egalladi va 100 ming kishigach aholliga ega edi, mustahkamlangan qal’a va qyi shahrga bo`lingan edi, don ombori, suv ta’minoti tizimi va kanalizatsiya, hammomga ega edi. Shaharlarda haddan tashqari

aholini to`planishi, hunarlar, ayirboshlashni rivojlanishiga, shahar madaniyatining shakllanishiga turtki berdi. Ikkinchi dunyo sivilizatsiyasini odatdagi baholashdan voz kechish lozim, quldorlik ekspluatatsiyasining shafqatsizligi va o`sha davrning qo`pol odatlaridan e’tiborni soqit qilib, insoniyat jamiyatining yaratuvchan tarixiga hissasini xolisona baholashga o`tish lozim. Shunday qilib, jez asri sivilizatsiyasi davrida jamiyat piramidasining barcha qavat va xonlari o`zlashtirilgan edi, moddiy ne’matlar, iqtisodiy va ijtimolliy munosabatlar, ma’naviy qadriyatlarni muntazam qayta ishlab chiqarildi. Qadimgi sivilizataiyalarni tarqalish maydoni kengaydi. Jez asrining bir necha epitsentrlair – Misr, Shumer, Mesopotamiya, Hindiston, Xitoy, Xett davlati, Osuriya, Krit kabilar ma’lum. Er. avv. III ming yillikda xalqlarning buyuk ko`chishi kuzatiladi, bu jez asrining texnologiyais va madaniyatining barcha materiklarning ko`pgina hududlariga tarqalishiga olib keldi. Boshqa barcha tarixiy sikllar kabi progress epitsentrlari bo`yicha jez asrining sivilizatsiyalar9i dinamikasida uch bosqichni ajratish mumkin: shakllanish,tarqalish (er. avv. IV ming yillik oxiri-III ming yillik boshlari); yetuklik, gullab-yashnash (er. avv. III ming yilikning II yarmi); so`nish, tushkunlik (er. Avv. II ming yillikning ko`p qismi). Tarixchilar alohida lokal sivilizatsiyalarda yanada bo`lingan turkumlashni ajratadilar. Shunday, Qadimgi Misr tarixida farqlaydilar: ilk podsholik (er. avv. 3000-yil – 2778-yil – 220 yildan ko`proq); Qadimgi Podsholik (er. Avv 2778-yil-2263-yilgacha – 515 yil); birinchi o`tish davri (er. avv. 2263-yildan – 2160-yilgacha – 10 yil atrofida); O`rta podsholik (er. avv. 2160-1785-yillar. – 375 yil); ikkinchi o`tish davri (er. avv. 1785-1580-yillar. 205 yil); Yangi podsholik (er. avv. 1580-1085-yillar 495-yil); uchinchi o`tish davri (er. avv. 1085-930-yillar – 135 yillar); So`nggi podsholik (er. avv. 950-525-yillar. – 423 yil). Ilk podsholikni bu lokal sivilizatsiyani shakllanisiga o`tish davriga tegishli deyish mumkin. Uchinchi o`tish davri va So`nggi podsholikning uning so`nish davriga, keyingi oliy yuqori tarixiy siklga taalluqli deyish mumkin. Bunday holda sivilizatsiya siklining uch an’anaviy

fazalari yaqqol ko`rinadi. Tarixchilar ta’kidlashicha har bir o`tish davri, bu qachonlardir gullab-yashnagan shaharlarning kimsasiz qolishi va ochlik, tarqoqlik va ijtimoiy to`ntarishlar, savdo aloqalarining uzilib qolishi, tashqi hujmlar vaqti edi. Demak, sivilizatsiya siklida hozirgi kondrativ sikllariga o`xshash, lekin uzunroq bo`lgan uzoq muddatli sikllar aniq ko`rinadi. Jez asrini tarqalish zonalari quldorlik davlatlaridan ko`ra ancha keng edi. O`rta Osiyo hududida antik sivilizatsiyaga o`tish davrini er. avv. II ming yillik-er. avv. I ming yillikning boshlanishi bilan belgilash mumkin. Bu davrning o`ziga xos xususiyati-qachonlardir qudratli davlatlarning tushkunligi, lokal sivilizatsiyalarning yangi o`choqlarining paydo bo`lishi va shakllanishi edi. Bu bosqich o`z imkoniyatlari va geografik chegaralariga ega edi. Qadimgi quldorlik davlatlari daryolarning hosildor vodiylariga, jez qurollar tayyorlash imkoniyatlariga bog’langan, mehnat resurslarini muntazam urushlar va qullarni bosib olib to`ldirish zaruriyati o`sib borayotgan aholi va zodagonlarning ehtiyojlarini qondira olmas edi. Muntazam urushlar va soliqlar dehqonlar, hunarmandlar va savdogarlarning mayday xo`jaliklarini qayta ishlab chiqarish imkoniyatlarini sindirdi. Podsho, ayon zodagonlar, kohinlar, mahalliy hokimlarning o`zaro kelishmovchiliklari davlatni qudratini birligini zaiflashtirdi. Sho`r bosgan, sug’oriladigan yerlarning hosildorligi pasaydi, aholini tabiiy o`sishi qisqardi. Qachonlardir so`nayotgan sivilizatsiyaning markazlari bo`lgan davlatlar iqtisodiy va harbiy qudratlarini yo`qotdilar, mustaqil bo`laklarga bo`linib ketdilar, jangovar ko`chmanchi qabilalar hujumlariga bardosh bera olmadilar. Antik sivilizatsiya (temir asri). Antik sivilizatsiya-insoniyat tarixidagi (birinchi to`lqin”ning cho`qqisi, “yengil bo`lmagan vaqt, lekin barcha boyligi va uni ko`p xillikda tashkil qilgan unsurlari bilan jamiyatning genotipini shakllantirgan uning go`zal yoshligi edi. Antik sivilizatsiyaning xronologik chegaralari-er. avv. VIII asrdan – er. avv. V asr o`rtalari – 12 asrdan ko`proq. Bu sivilizatsiyaning tarixida bir necha lokal sivilizatsiyalar aniq ajralib turadi: yunon (qadimgi Afinani gullab-yashash davri – er. avv. V asr–er. avv. Iv asr) va rim (gullab-yashnash davri – er. avv. II asr-ramizning I asri). Ularning orasida ellin

(er. avv. 330-yil-eramizning 220-yillari). Qadimgi Hindiston, Xitoy, O`rta Osiyo local sivilizatsiyalari o`z epitsentrlari bilan mustaqil harakat qildilar. Insoniyat jamiyati genotipini to`ldirgan antik sivilizatsiyani asosiy yutuqlari, uning tarixiy merosi nimalarni tashkil qiladi? 1. Asosiy yutuq-inson shaxsini gullab-yashnashi, ma’naviy sohani ustuvorligi, fan, san’at, mifologiyaning yuksalish, shaxsni erkin bo`lishi, erkinlik. Albatta bu erkinlik hamma uchun emas edi. Aqliy mehnatni jismoniy mehnatdanb ajralishi mehnatni buyuk taqsimoti-mehnat unumdorligidagi sakrash tufayli, arzonroq va samarali temir qurollarni qo`llash oqibatida qo`shimcha mahsulotni o`sishi natijasida bo`ldi; bbu bir qism erkin fuqarolarni siyosat, fan-madaniyat bilan shug’ullanishiga iqtisodiy shrt-sharoit yaratdi. O`sha davrning eng katta yutug’i abstrakt fanlarning ilk tizimi-falsafa, astranomiya, matematika, mexanika, tibbiyot, tarix, huquq, iqtisodiyotni tug’ilishiga sabab bo`ldi. Faylasuflar maktablari, Platon akademiyasi, Aristotel litseyi, Iskandariya muzeyi yuzaga keldi. Yosh avlodni fanlarga, san’atga, turli xil hunarlarga, harbiy ishga (faylasuflar maktabidan gladiatorlar maktabigacha) o`rgatadigan ta’lim tizimi shakllandi. Lekin erkin tafakkurning parvozi ko`pincha amaliyotda, abstaktik fan- texnikadan (o`sha davrda katta kashfiyotlar qilingan bo`lsada) ajralgan edi. A.F.Losef ta’kidlagan edi, jismoniy mehnat bilan hamohang bo`lmagan fikrlash- passiv, anglashga uringan, voqelikni qat’iy o`zgartirish emas, abstraktik-xayoliy edi. (33. c. 423.) Bu fanni paydo bo`lishi bosqichida turgan gap edi. Antik sivilizatsiya davrida ma’naviy sohani taraqqiyoti dunyo dinlarini paydo bo`lishiga olib keldi, politeizmda monoteizmga olib keldi bu ko`pincha iqtisodiyot va siyosiy sohalarda markazlashuvni kuchayishi bilan shartlangan edi. Er. avv. VI- V asrlarda buddizm paydo bo`ldi, tezda 18 sektaga bo`lindi va eramizning XII asrida qisman hinduizmga singdi. Eramizning I asrida Falastinda nasroniylik paydo bo`ldi,m eramizning IV asrida rasmiy dinga aylandi. Eramizning VII asrida islom dini paydo bo`ldi. Dunyo dinlari mafkura sohasini tartibga soldi, ma’naviy hayotning boshqa sohalariga ta’sir ko`rsatdi, shu bilan bir vaqtda bir xil dinga

e’tiqod qilgan turli xalqlar davlatlarni o`zaro bir-birini tushunishni yengillashtirib integratsiya omili bo`ldi. 2. Erkin kishilarning hamjamiyatini talablariga javob beradigan demokratiya- ijtimoiy-siyosiy munosabatlar tizimi shakllandi. Bu tuzum yunon-rim tarixida er. avv. V-I asrlarda shakllandi va rivojlandi. Yunon polislarida, keyin Rimda demokratik davlat qurilishini yashashini murakkab mexanizmi yuzaga keldi va keyingi asrlarda keyingi sivilizatsiyalardan hozirgi demokratik davlatlargacha turli xil ko`rinishlarda qayta ishlab chiqarildi. 3. Antik sivilizatsiyaning siyosiy va iqtisodiy hayotining o`ziga xosligi jamoaning ko`p belgilari bilan mustaqil o`z-o`zini boshqaradigan shahar-davlatlar – polislarni shakllanishi va hukmronligida ko`rinadi. Polislarda mulkchilikning qadimgi shakli-polis mulkchiligi yuzaga keldi: yerga egalik qilish huquqini shahar-jamoaning to`la huquqli a’zolari amalga oshirishlari mumkin edi; yerga, qullarga, ishkab chiqarish vositalariga huquqiga egalik bilan birga polis fuqarolari o`z-o`zini boshqarishda ishtirok etish, polisning barcha daromadlariga sherik bo`lish, huquqiga ega edilar. Polis ishlarida birdam bo`lish fuqaro uchun ham huquq, ham majburiyat edi. Polisning jamoatchiligi, uning fuqaro birdamligi, indivudiallik, shaxsning yuqori qadriyati bilan hamnafas bo`ldi. Aynan ana shu hamohanglik inson tafakkurini erkin rivojlanishiga qisqa muddatda falsafa, fan, san’at, adabiyot etika, estetikani taraqqiyotiga sabab bo`ldi. Polisda davlat hokimiyati demokratiya, tiraniya, aristokratiya, oligarxiya kabi turli shakllarda bo`lishi mumkin edi. Lekin davlat hokimiyatining har xil shakllarida ham polis fuqarolarining erkinligi va to`la huquqligiga qat’iy rivoya qilindi, qaysiki fuqarolar o`zlari ustidan hech qanday hukmronlikka yo`l qo`ymaydigan, tabiatdan ozod hisoblanar edi. 4. Antik davrda sivilizatsiya nisbatan tor doiradan chiqdi, ilk bor jahon imperiyalari paydo bo`ldi. I.M.Dyakonovning aytishicha jahon imperiyalarining vujudga kelishining iqtisodiy asoslari ittifoqchi davlat doirasida asosiy iste’mol mahsulotlarini (g’alla, gazlama) ishlab chiqaradigan dehqonchilik mamlakatlarini va ishlab chiqarish

vositalari (metall, yuk ko`taradigan va tortadigan chorva mollari, teri va h.) ishlabh chiqarishga ixtisoslashgan tog’li va cho`l mamlakatlarini kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondirish uchun majburiy birlashtirilishi zaruriyati bo`ldi. Imperiyalar Sharq dunyosining barcha hududlarida yuzaga keldi: Osuriya (er. avv. IX-VII asrlarda butun Old Osiyoni qamrab olgan), Yangi Bobil va Midiya (er. avv. VII-VI asrlar), Egey degizidan Hind daryosi vodiysi, Misrdan Sirdaryogacha qamrab olgan Ahmoniylar Eroni (er. avv. VI-IV asrlar), Hindistondagi Maurilar imperiyasi (er. avv. IV-II asrlar), Xitoyda Sin imperiyasi (er. avv. IV-III asrlar), Xan imperiyasi (er. avv. III-I asrlar), Kushonlar imperiyasi O`rta Osiyo, Eron, Afg’oniston, Shimolliy Hindistonni qamrab olgan Kushonlar imperiyasi (eramizning IV-I asrlari). Bu imperiyalar ichida savdo-hunarmandchilik rivojlangan markazlari o`z-o`zini boshqaradigan mustaqil shaharlar shakllangan edi. Jahon imperiyalari qo`shni mamlakat, hududlarni zo`ravonlik bilan yagona davlat tarkibiga birlashtirib, bosib olingan bu hududlardan xomashyo, ishchi kuchi, olpon, mamlakat chegaralarini himoyasi uchun jangchilar olar edilar. Lekin bu imperiyalar vaqtinchalik mo`rt bo`lib, ularning asoschilari o`limidan keyin, yoki uning vorislari davrida parchalanib ketar edi. Makedoniyalik Iskandar (er. avv. 356-323-yillar) yunon shahar-davlatlarini Misr, Bobil, Eron, O`rta Osiyo, Hindistonni bir bir qismini bosib olib ulkan imperiyani barpo qildi. Sharqqa yurishlar natijasida Sharqning boy madaniyatini G’arb o`zlashtirib oldi. Sharq va G’arb madaniyatini qo`shilishi natijasida yangi ellin madaniyati yuzaga keldi. Rim shahar davlatidan er. avv. VIII asrdan boshlangan Rim imperiyasi imperator Trayan davrida deyarli butun G’arbiy va Janubiy Yevropani, Old Osiyo va Shimoliy Afrikani Qora dengezi bo`yini qamrab olgan ulkan imperiyaga aylandi. Er. avv. VI-V asrdan boshlab O`rta Osiyo hududida davlat birlashmalari yuzaga kelib, turli xalqlar, qabilalarni konsoloditatsiyasiga olib keldi. Yunon- Baqtriya, Parfiya (er. avv. III asr o`rtalarida vujudga kelgan), Kushon imperiyasi

(eramizning I-IV asrlari), Qang’, Xorazm, Dovon davlatlari O`rta Osiyo lokal sivilizatsiyalarini o`choqlari bo`ldi. 5. Antik sivilizatsiya iqtisodiyotning taraqqiyotiga juda katta hissa q’shdi. Aristotel kiritgan “Ekonomika” degan atamasi dastlab uy xo`jaligini yuritish ma’nosini bildirar edi. Ekonomika bu mulkchilik ishlab chiqarishni tashkil qilishni turli shakllari, moliya kredit pul munosabatlari tushunchasi edi. Bu davrda ayniqsa Rim imperiyasining gullab yashnagan vaqtida bozorga yo`naltirilgan latifundiya (katta), villa (o`rta) quldorlik xo`jaliklari, mayday dehqon xo`jaligi, erkin hunarmand, qullar mehnatiga asoslangan ustaxonalar (ergasteriylar) mavjud edi. Ergasteriylar tog’-konchillik ishida, kulolchilik, to`qimachilik va metal buyumlari, qurolsozlikda mavjud edi. Bu kelajak sex va manufakturalarni arafasi edi. Antic sivilizatsiya ko`p markazli edi; uning o`choqlari (er. avv. I ming yillikni ikkinchi yarmi – eramizning birinchi yuz yilligida Hindiston, Xitoy va O`rta Osiyoda rivojlandi. Hindiston antik davrda ikki yuksalish davrini boshdan kechirdi. Ulardan birinchisi Maurilar davri (er. avv. IV-III asrlar)ga mansub. Maurilar davlatining yuksalish davri sulolani uchinchi hukmdori Bindasarining vorisi Ashoki hukmronligiga to`g’ri keldi. Uning davrida Hindistonda shimolda Kashmir va Himolaydan janubda Maysurgacha, shimoli-g’arbda hozirgi Avg’onistondan sharqda Bengal qo`ltig’igacha bo`lgan davlat birlashmasi yuzaga keldi. G’arb va Sharqning ko`pgina davlatlari, xalqlari bilan aloqa o`rnatildi. Markazlashgan boshqaruv tizimi shakllandi, o`z-o`zini boshqaradigan shahar-respublikalar mavjud bo`lib buddaviylik dini tarqaldi, kasta tuzumi hukmron edi. Dehqonchilik, savdo-hunarmandchilik, madaniyatda yuksak yutuqlarga erishildi. Qu;chilik keng tarqaldi, asosan erkin jamoachi dehqon-hunarmandlar mehnati yetakchi o`rinda edi. Madaniyatda yuksak natijalarga erishildi. Yozuv keng tarqaldi, Ashokining toshga o`yilgan ko`p qonunlari saqlanib qolgan. Ashoki saroyi ajoyib me’morchilik san’ati yutug’i edi. Ikkinchi yuksalish Guptalar davrida (eramizning IV-V asrlari) Chandragupta II podsholigi vaqtida Shimoliy Hindistonning katta qismini o`z ichiga olgan ikki yuz yil davomida yuz berdi. Bu mamlakatni

iqtisodiyoti va madaniyatida yangi yuksalish, O`rta Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo mamlakatlari, Uzoq Sharq, O`rtayerdengizi mamlakatlari bilan tashqi aloqalarni rivojlanishi davri edi. Lokal hind sivilizatsiyasining gullab yashnagan davrlari O`rtayerdengizi (Afina, Iskandariya-Rim impriyasi) O`rta Osiyo antik sivilizatsiyalarining shunday bosqichlari bilan sinxron ravishda bordi. Bu antik sivilizatsiylarining taraqqiyotining o`xshash ritmidan dalolat beradi. Har bir yuksalishga uning orqasidan tushkunlikni uzoq davri, imperiyalarni yemirilishi, ichki o`zaro urushlar, tashqi bosqinlar, iqtisodiy va madaniyatni tushkunligi hamrohlik qildi. O`rta Osiyoda eramizning I asrida kushonlar davlati vujudga keldi. Uning dastlabki poytaxti Dalvarzintepa yodgorlig o`rnida bo`lgan (Surxondaryo viloyati). Kudzulla Kadfiz hukmronligi davrida Afg’oniston va Kashmir Kushon davlati tarkibiga qo`shib olingan. Uning o`g’li Vima Kadfiz davrida Kushon davlati yanada kengayadi. Podsho Kanishka zamonida poytaxt Peshovarga ko`chiriladi. Kushoni davlati esa ulkan saltanatga aylanadi. Uning hududi Hindiston va Xo`tandan O`zbekistonning janubiy viloyatlarigacha bo`lgan. Rim, Parfiya, Xitoy davlatlari qatorida kushon davlati ham yirik davlatlardan biriga aylanadi. Kushon davlatining birinchi hukmdori umrini harbiy yurishlarda o`tkazdi. U qudratli davlatga asos soladi. Vima Kadfiz davridan kushon davlatiga tanga zarb qilish boshlanadi. Tangada hukmdor nomi ko;rsatilgan. Vima Kadfiz pul islohoti o`tkazadi, tangalar qadri ortadi. Tangalar oltin, kumush va misdan zarb qilingan. Eramizning I-II asrlarida Kanishka hukmronligi davrida Kushon podsholigi o`z taraqqiyotining cho`qqisiga ko`tariladi. Yangi shaharlar bunyod etiladi. Hindiston, Xitoy va Rim imperiyasi bilan savdo va elchilik munosablatlari o`rnatiladi. Kushon tangalari Rim imperiyasi hududida topilgan. Pompey shahridagi qazuv va tadqiq qilish davrida suyakdan Kushon davlatida yasalgan haykalchalar topiladi. Hunarmandchilik ham taraqqiy etgan Kushon davlati madaniy yodgorliklari bo`lmish Xolchayon, Dalvarzintepa, Ayritom, Zartepa, Qoratepa va boshqalarni

o`rganish jarayonida jez idishlar, shamdon, oyna, sirg’a, bilaguzuk, munchoq kabi taqinchoqlar topildi. Kushon davlati iqtisodiyotining asosini sug’orma dehqonchilik, savdo va hunarmandchilik tashkil qilgan. Aholi zich joylshgan hududlarda turli o`simliklar ekilgan. To`goldi tumanlari va cho`llarda chorva haydab boqilgan. Xuddi shunday Qadimgi Xitoy tarixida yuz berdi. Temir asrining boshlanishi bu yerda “Urushayotgan podsholiklarning” davri bo`lib, Sin podsholigining g’alabasi bilan tugallandi. Sin podshosi (Van) er. avv. 221-yilda o`zini imperator Sin Shi Xuandi (“Xitoyning birinchi imperatori”) deb e’lon qildi. O`z yil ichida imperator tub islohotlarni o`tkazdi: mamlakatni 40 viloyatga bo`ldi va oqsuyaklarning imtiyozlarini bekor qildi; erkin aholining barchasini “qora boshlilar” imperatorning fuqarolari deb e’lon qilindi; yagona yozma qonunchilikni, yagona pul birligini, lavozim darajalari to`g’risidagi tabelni joriy qildi; ulkan saroyni qo`riqxona-park bilan (uning qurilishida 700 ming qul ishladi) Xitoyni shimolida chegaralarni Xunlardan himoya qilish uchun 4000 km. bo`lgan Buyuk Xitoy devorini qurdi; davlat maktablarini joriy qildi. Haddan tashqari davlat xarajatlari, soliqlarning ko`p marta o`sib ketishi, aholining barcha qatlamlarini noroziligiga olib keldi va imperatorning o`limidan keyin xalq qo`zg’oloniga olib keldi. Katta bo`lmagan qishloqning oqsoqoli bo`lgan Lyu Ban er. avv. 202-yilda qo`zg’olonga boshchilik qilib Xan sulolasining imperatori bo`ldi va soliqlarni keskin kamaytirdi. Xan sulolasining gullab yashnashi imperator U-dining (er. avv. 140-87- yillar) hukmronligi vaqtida to`g’ri keldi. Uning davrida sug’orish tizimi yaxshilandi, sug’oriladigan yerlarning hajmi kengaydi, ekish uchun voronkali plug, ikki sixli plug qo`llanila boshlandi; ikki dalali almashlab ekish tizimi yuzaga keldi, yirik hunarmandchilik korxonalari (ularning ba’zilarida mingtagacha ishchilar bor edi) paydo bo`ldi, savdo yuksaldi, buyuk ipak yo`li Pekindan O`rta Osiyo orqali O`rtayerdengizigacha cho`zildi. Konfutsiylik davlat dini va mafkurasi deb e’lon qilindi. Xitoyning aholisi aholini ro`yhatrga olish bo`yicha 60 mln. kishiga yetdi,

sug’oriladigan yer maydoni 56 mln. gektarni tashkil etdi. Eramizning birinchi asri boshlarida ziddiyatlar natijasida Xan imperiyasi quladi. Qadimgi Xitoy lokal sivilizatsiyalarning yuksalishining so`ngi bosqichi kichik Xan sulolasi davriga to`g’ri keladi. Bu sulola Guan U-di (eramizning 25-57- yillari) hukmronligi bilan boshlanadi. Uning davrida qullarning aholi qonun yo`li bilan ancha yengillashtirildi, soliqlar bir muncha kamaytirildi, davlat chegalari kengaydi. Yirik qulchilik xo`jaliklari ko`paydi, bu xo`jaliklarda qul mehnati samarasiz bo`lgani uchun o`z yeri bo`lgan qaram dehqonlar mehnati bilan almashtirila boshlandi. Yirik yer egalari siyosiy kuchga aylana boshladilar, bu markazlashgan hokimiyatni zaiflashtirdi. Eramizning 220-yilida Xan sulolasi hukmronligi tugatildi. Uch podsholik davri boshlanib, bu local sivilizatsiyani keyingi bosqichiga o`tishni bildirar edi. Qadimgi dunyoning mezolit bilan birga insoniyat tarixini o`n ming yildan ko`proq tarixini qamrab olgan birinchi tarixiy supersiklning asosiy natijalari nimalardan iborat edi. Lekin avval yopiq bo`lgan alohida sivilizatsiyalar orasidagi ajralish qisqardi, ular o`rtasidagi ayirboshlash kuchaydi, insoniyat tarixi yaxlitlik sifatida yagona ritmi yuzaga kela boshladi. Lekin har bir lokal sivilizatsiya o`z ritmini saqlab qoldi, ba’zi lokal sivilizatsiyalar yorqin chaqnab yo`q bo`lib ketdilar, ularning o`rnini boshqa yanada yosh, faol, agressiv sivilizatsiyalar egalladi. Bu muntazam yangilanishni ta’minladi. Rossiya, Yaponiya va Amerikaning qadimgi sivilizatsiyalari. Uch lokal sivilizatsiyalar – Rossiya, yapon va Amerikada boshqa sivilizatsiyalarning bosh yo`lidan chetda rivojlandi. Rossiya, Ukraina va Belorussiya hududlarida neolit davri O`rtayerdengizidan Misr, Mesopotamiyadan taxminan ikki ming yil keyin boshlandi. Bu muzliklarning kech chekinishi, bepoyon hududda aholioning kam sonli bo`lishi, o`rmonlarda ov hayvonlarining mo`l-ko`lligi edi. Muzliklarning shimolga chekinishi va yirik hayvonlarning kamayishi ovchi jamoalarni chorvachilik va o`troq dehqonchilikka o`tishga majbur qildi, keyin kulolchilik, yigiruvchilik va to`qimachilikni o`zlashtirish va chanalarni tayyorlashga o`tish boshlandi.

Er. avv. 5-4 ming yilliklarda o`troq dehqonchilik manzilgohlari (maykop madaniyati) paydo bo`ldi, hududiy jamoaga o`tish boshlandi. Bu sun’iy qayta ishlab chiqarishining boshlanishiga, mehnatning ijtimoiiy taqsimotiga, natural jamoalararo ayirboshlashga, jamiyat ijtimoiy tabaqalanishining boshlanishiga asos qo`ydi. Er. avv. 3-2 ming yilliklarda eneolitning qisqa davridan keyin Shimoliy Kavkaz, Karpat, Qora dengiz bo`yida va Uralda jez davriga o`tish belgilari ko`rindi. Metall quyish, undan mehnat qurollari, qurol-aslaha, taqinchoqlar yasash boshlanadi, manzilgohlar ko`payadi, dehqon va chorvador qabilalar o`rtasida ayirboshlash tizimi tus oladi. Jamoa mulkchiligi katta patriarxal oilalar xo`jaligi bilan birgalikda bordi. Jamoalar qabilalarga birlashdi, jamoaning mulki, urushlarda olingan o`lja boyliklarni o`zlashtirgan urug’-qabila oqsoqollari, harbiy boshliqlar, koxinlar urug’ zodagonlariga aylandilar. Bol’g’usi davlatlarning kurtagi ittifoqlari paydo bo`ldi. Temir davri bu yerda taxminan er. avv. I ming yillikda Dnepr bo`yida Volga bo`yi, Shimoliy Kavkazda, er. avv. VII asrda Sibir va Oltoyda paydo bo`ldi. Qadimgi Yaponiyada neolit er. avv. IV ming yillik o`rtalaridan er.avv. 300 yillargacha; neolit er. avv. 300 yillardan eramizning 300 yiligacha davom etdi. Eramizning 300 yildan 700 yilgacha qo`rg’onlar davri (yoki Yamato-kuchli podsholiklardan birini nomi) deb ataladi, bu vaqtda Yapon orollarida ilk sinfiy jamiyat shakllandi, ko`p davlatlar paydo bo`ldi. Qo`shni Xitoy bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalar rivojlandi. Bu davrning oxirida Yamato qabilasi yo`lboshchisi boshchilik qilgan federatsiya tashkil topdi. Bu davlat boshlig’i (“Tenno”-samoviy hukmdor deb nom oldi, keyinchalik-imperator) deb atalgan. Ijtimoiy tabaqalanish natijasida aslzoda yer egalari, erkin dehqonlar, qaram ishchi beshinlar (mulki bo`lmagan va tenno va aslzodalar xo`jaligida ishlovchilar) va uy qullari ajralib chiqdi. Umumiy ishlov berishni talab qiladigan sholipoyalar jamoa mulki sifatida qaralgan. Xitoy iyeroglif yozuvlaridan ko`chgan yozuv paydo bo`ldi. Mamlakatda tarqalgan buddaviylik qadimgi sintoizm bilan hamo-hang bo`ldi. “Tayko islohotlari” natijasida (VII asr o`rtalari) va undan keyingi o`zgartirishlar natijasida

yerlar, dehqonlar va yer egalari o`rtasida taqsimlandi (ulardan hammasi davlatga xizmati uchun yer ulushi egalari deb hisoblandilar), urug’chilik asoslarini yemirgan yangi ma’muriy tuzilishi kiritildi, yagona soliqlar joriy qilindi, beminlar dehqonlar bilan tenglashtirildi, qullikni tarqalish imkoniyatlari cheklandi. Ilk o`rta asr davlati shakllanishi uchun shart-sharoit yaratildi. Yaponiya tezlashgan, noaniq ritmda uch birinchi tarixiy bosqichni bosib o`tdi. Amerikada qadimgi jamiyatlar ajralgan holda, alohida yo`l bilan rivojlandilar. Hozirgi geologik va arxeologik ma’muriyatlarga ko`ra Amerika materigida aholining joylashuvi er. avv. 50-40 ming okean sathini yilliklarda 115 metrga va bundan 28-10 ming yil oldin okean sathini 120 metrga pasayishi natijasida Osiyodan Bering bo`g’ozi orqali aholining ko`chishi bir necha to`lqini bilan yuz beradi. Bu davrlarda Osiyoning shimolida iqlim nisbatan mo`tadil bo`lib, ovchi qabilalar mamont va boshqa hayvonlar orqasidan Shimoliy Amerikaga ketadilar, keyin esa Markaziy va Janubiy Amerikaga migratsiya qilganlar. Qulay iqlim sharoitlari, yirik hayvonlarning mo`l-ko`lligi yaroqli o`simliklarni ko`pligi aholini tez o`sishiga olib keldi. Natijada er. avv. VII ming yillikda mamontlar qirib yuborildi, bezonlar soni keskin qisqardi. er. avv. 7-5 ming yilliklarda aholi ratsionida o`simlik ovqatlari ko`proq miqdorini tashkil qila boshladi, dehqonchilik, chorvachilik va baliqchilik bilan birlashib asosiy mashg’ulotga aylandi. Mais (makkajo`xori) asosiy ekinga aylandi, no`xat, qovoq, avokado, achchiq qalampir ham ekilgan. Shimoliy Amerikaning Janubiy-Sharqida, hozirgi Meksikada va Peru qirg’oqlarida dehqonchilik ma’daniyatlari shakllandi. Natural ayirboshlash tarqaldi, ijtimoiy tabaqalanishning birinchi belgilari paydo bo`ldi. Taxminan er. avv. 2 ming yillikda dehqonchilik va hunarmandchilikning rivojlanishi qo`shimcha mahsulotli tizimni ishlab chiqarish imkoniyatini yaratdi, bu ilk sinfiy jamiyatni va Markaziy Amerikada ko`p davlatlarning paydo bo`lishiga olib keldi. Shaharlar, sug’orish tizimlari, ulkan ibodatxonalar qurila boshlandi. Olmek madaniyati, astek, mayalar davlatlari gullab-yashnadi. Jamiyat qat’iy ravishda ijtimoiy guruhlarga bo`lindi: hukmdor, harbiy yo`lboshchi va kohinlar, erkin jamoachi va hunarmandlar, savdogarlar, qullar. Er. avv. I ming yillik

o`rtalarida yirik shaharlar qurildi. Astronomiya, matematika, haykaltaroshlik va me’morchilik rivojlandi. Markaziy Amerikada er. avv. I ming yillikning oxirida Tiauanako sivilizatsiyasi shakllandi, uning gullab-yashnashi arxeologlar klassik davr deb ataydigan uzoq davrga cho`zilib ketdi. U eramizning 3 asridan 8 asrigacha davom etdi. Tiauanako ma’daniyatining tarqalishi markazi Boliviya yassi tog’ligida Titikaka ko`li yaqinida edi. Metallni qayta ishlash (oltin, kumush, mis, jez) keng tarqaldi. Amerika temirni bilmas edi. Shuning uchun bu yerda “oltin jez asri ikkinchi emas, tarixiy sivilizatsiyalarning uchinchi o`rami uchun xosdir. Amerika kontinentida bu davrda qator imperiyalar mavjud edi. Ularning ichida Inklar imperiyasi eng qudratli edi, yuksalishga XIII asrda asos qo`yildi. Inklar imperiyasi hududi 900 ming. km kv tashkil qilar edi, u Tinch okeani bo`ylab, 4800 km ga cho`zilib ketgan edi. Mamlakatda Pachakuteka hukmronligi davrida ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o`tkazilgan edi, bu fransuz tarixchisi L. Bodinning “Inklarning sotsialistik imperiyasi” to`g’risida gapirishga asos bo`ldi. Ink jamiyatida mehnat qilish barcha aholi uchun majburiy edi. Aslzodalar va Oliy inka ham jismoniy mehnat qilishga majbur edilar. Barcha aholi tirikchilik uchun vosita va yerga ega edilar. Davlat va kohinlarning ehtiyojini qondirish uchun barcha o`z oilaviy yer ulushiga ishlov bergandan keyin Ink (davlat)ga va quyoshga (ibodatxonalar) tegishli yerlarga birgalikda ishlov berishga majbur edilar. Shunday yerlardan olingan mahsulotning bir qismi sug’urta jamg’armalarini yaratishga va beva, yetimlar, keksalar va nogironlarni ta’minotigfa ajratilar edi. Hunarmandlar tayyorlangan mehnat qurollari va qurol-aslaha davlat omborlarida saqlanar edi. Yer va chorva uch qismga bo`lingan: biri-oilani, boshqasi-Inka uchun, uchinchisi-Quyosh ehtiyojlari uchun ayirboshlash natural holda edi. Barcha oila boshliqlari quyi va o`rta darajadagi boshqaruv jarayoniga ishtirok etar edilar, oliy hokimiyat inkaga tegishli bo`lib, merois bo`lib o`tar edi. Davlat hokimiyatining bir qancha imtiyozlarga ega bo`lgan zodagonlar vakillari boshqarar

edi. Lekin aholining barcha tabaqalari ham huquq va erkinliklardan foydalanmas edilar. Inklar davlatida yuqori mehnat unumdorligiga erishilgan edi, uning natijasida barcha aholining turmush farovonligini nisbatan qo`llab-quvvatlash imkoniyatini berdi va yana katta shaharlarni, minglab km.ga cho`zilgan yo`llarni qurish, jarliklar ustida osma ko`priklar, 750 km.gacha uzunlikdagi kanallar bunyod qilishga, yuksak madaniyatga erishildi. Amerikaning o`ziga xos lokal sivilizatsiyalri o`zining barcha texnik va madaniy yutuqlari bilan XV asrning oxiri XIV asrda Yevropalik kolonizatorlar tomonidan vahshiylarcha yo`q qilinidi. Lokal sivilizatsiyalarning ajralgan rivojlanish bo`lgan ulkan tarixiy eksperiment vaqtincha uzildi.

Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati: 1. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 2. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 3. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 4. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 5. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 6. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

O'xshashlar

O’zbekiston davlatchiligi tarixini davrlashtirish

Ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish

Qadimgi sivilizatsiyalar

Qashqadaryo vohasi tarixi fanining predmeti nazariy metodologik asoslari manbalari va uni o‘rganishning ahamiyati

G`arb va Sharq adabiy ta`sir masalalarining o`rganilish tarixi, manbalari. Adabiy aloqalarni davrlashtirish