Qadimgi sivilizatsiyalar - Tarix - Referatlar

Qadimgi sivilizatsiyalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi sivilizatsiyalar Reja: 1. Tarixni davrlashtirish mezonlari 2. Umumiy tarixiy an’ana

Tarixni davrlashtirish mezonlari Tarixni davrlashtirish mezonlari, tarixiy davrlarni turkumlash tizimlari ko`p bo`lishi mumkin. Arxeologlar tarixiy davrlarni mehnat qurollarini tayyorlash uchun asosiy xomashyolar bo`yicha-(tosh asri (paleolit, mezolit, neolitni ajratish bilan), uni o`rniga kelgan mis-tosh (enolit), jez va temir asri) farqlaydilar. Faqat XX asrdagina temir asridan va uning mahsulotlari (po`lat qotishmalari) kompozitlar, sopol, sun’iy materiallar asriga o`tish belgilari ko`rinadi. Bunday turkumlash ko`p xil ko`rinishdagi jamiyatni dinamikasini bosh belgilovchi asosiy mahsulot bo`lib xizmat qila olasimi degan savolni ochiq qoldiradi. L.Morgan va uning orqasidan F.Engels tarixda uch yirik bosqichni ajratdilar: yovvoyilik (tabiatni tayyor mahsulotlarini o`zlashtirish), varvarlik (chorvachilik va dehqonchilikni rivojlanishi), sivilizatsiya (sanoatni rivojlanishi). Karl Marks va uning orqasidan tarixchi-marksistlar tarixni turkumlash asosiga sinflar va davrlar taraqqiyoti bilan bog’liq bo`lgan mulkchilik shakllarini asos qilib qabul qildilar. Aynan ana shu belgi ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar almashuvi konsepsiyasi asosini tashkil qildi: Ijtimoiy taqsimot uzoq vaqt hukmron bo`lgan uni ibtisoiy-jamoa shakli; uni o`rniga kelgan xususiy mulkchilik hukmronligi (quldorlik, feodal, kapitalistik), moddiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchisiga tobora ko`proq iqtisodiy erkinlikni beradigan (quldan-krepostnoy dehqongacha, keyin erkin yollanma ishchiga); nihoyat ijtimoiy jamoa mulkchiligi- boshda sotsialistik, keyin kommunistik (uni almashuvi ko`rinmaydi, chunki harakatning mutlaq maqsadiga erishildi). Mulkchilik shakllari ishlab chiqarish munosabatlarini belgilagani uchun, ma’naviy dunyo-bor yo`g’i bu bazis ustidan mo`rt ustqurma, ishlab chiqarish kuchlari-insonning ishchi kuchi va u harakatga keltiradigan ishlab chiqarish vositlari harakati-ijtimoiy dinamikaning poydevoti bo`ladi, shunda “uch qavatli” sotsia dinamikani ancha mukammal konsepsiyasi paydo bo`ladi, bunda davrdan davrga o`tishni chuqur prujinalari ishlab chiqarish kuchlarida yashiringan, lekin barbir ajratib turadigan belgi bo`lib, ishlab chiqarihs vositalariga mu;kchilik shakllari va insonning ish kuchi xizmat qiladi.

XX asr tarix darsliklarida va jamiyatshunoslikda tarixni markscha davrlashtirish yetakchi va ustuvor ahamiyat kasb etdi. Lekin asrning so`ngi yillarida bu inshoot yemirila boshladi. Birdan ijtimoiy mulkchilik (asosan davlat sotsialistik shakldagi)ni o`zlashtirish usullarini (va tegishli ishlab chiqarihs usullari) taraqqiyotida so`ngi bosqich emasligi ko`rinib qoldi. U odamni uning mehnatini shart-sharoiti va natijalaridan begonalashtiradi, shaxsiy manfaat va tashabbusni yo`q qiladi, ishchini ulkan davlat-byurokratik mashinasini vintchasiga, doimo o`sib boradigan qudratli davlat apparatini irodasini ijrosiga aylantiradi. Xususiy mulkchilikni, shaxsiy o`zlashtirishni, kichik biznes va bozor raqobatini uyg’onishi boshlandi, dyetatizatsiya (davlat ixtiyorida chiqarish), jamiyatni davlat byurokratsiyasini o`ta homiyligidan xalos qilish jarayoni yoyildi, motalitar tuzumlar halokatga uchradi. Yangi postindustrial jamiyat keldi, u hol so`ngi, tugallovchi bo`lmasa kerak. Insonning atrof-muhitni o`zgartirishga intilishi mavjud konsepsiyalarni uni natijlarini inkor qilishga va ularni boshqasiga almashtirishga sabab bo`lmoqda. Inson – bioijtimoiy mavjudotligi hammaga ma’lum. Biologik xususiyat insonni barcha qurshab turgan tabiat moddiy dunyo, uning cho`qqisi-tabiat bilan unga xos bo`lgan siklik dinamika va irsiyat, vorisiylik, o`zgaruvchanlik va tanlov, avlodlarni almashuvi bilan qarindosh qiladi. Insonning aql-zakovati o`zining ko`p xilli funksiyalari bilan birga namoyon bo`lgan joyda farq boshlanadi. Insonning aqli nimada namoyon bo`ladi? Birinchidan atrof-muhitni dinamikasini qonuniyatlarini va o`z-o`zini tuzilish qonuniyatlari, hodisa va jarayonlarni mohiyatlarini bilishda ko`rinadi. Birinchidan (dastlab emprik, keyin abstakt) qurshab turgan dunyoni va o`z- o`zini – tuzilish qonunlari va dinamikasining qonuniyatlarini bilishda, bu bilish oxir-oqibatda fanlarning tarmoqlangan daraxtining mazmuni va avloddan-avlodga to`plangan bilimlarni amaliy faoliyatda ongli foydalanishning asosi bo`ldi. Amaliy faoliyatning natijalari bilimning haqiqiyligini muntazam tekshiradi, tuzatadi, to`ldiradi, bilim milimlarni to`’plangan zahirasini boyitadi. Insonning ko`p ming

yillik tarixi davomida yaratilgan butun sun’iy tabiat-bu faqatgina insoniyatning bilimi, aql va tafakkurning mahsuli xolos. Sun’iy tabiatga insoniyat mehnati bilan o`zgartirilgan tabiiy buyumlar, texnologik usullar, qurulgan ishlab chiqarish inshootlari, san’at asarlarigina emas, balki mahsulot va pul, birja va banklar, mulkchilik shakllari va bozor muassasalari, ijtimoiy va siyosiy tashkilotlar, davlat tashkilotlari va siyosiy tuzilmalar kiradi. Inson bilimining birlamchiligini K.Marks ham tan olgan edi: tabiat mashinalarini ham, lokamotivlarni, temir yo`llarni ham, elektr telegrafni ham, selfaktorlarni va h. k. qurmaydi. Bularning barchasi-inson mehnati mahsuli, inson irodasi bilan organlarga aylangan tabiat buyumi, tabiat ustidan hukmronlik qiladigan yoki tabiatda inson faoliyatidir. Bularning barchasi inson qo`li, inson miyasi organlari bilan yaratilgan, bilim kuchining buyumlashuvidir. (34.T46, ч 2. c215) Marksga maktab tomonidan qabul qilingan tarixni davrlashtirish asosiga K.Marksning boshqa qoidasi yetdi. Moddiy hayotning ishlab chiqarish usuli umuman hayoning ijtimoiy, siyosiy va ma’naviy jarayonlarni belgilaydi. Lekin, odamlarning ularni borlig’ini belgilamaydi, aksincha ularning ijtimoiy borlig’i ularning ongini belgilaydi. Jamiyatning moddiy ishlab chiqarish kuchlari o`z taraqqiyotining m’alum bosqichida mavjud ishlab chiqarish bosqichlari bilan qarama-qarshilikka kirishadi. Iqtisodiy asoslarning o`zgarishi bilan butun ulkan ustqurmada u yoki bu darajada tez to`ntarish yuz beradi. (o`sha joyda. T. 13. c7) yerdan moddiy ne’matlarni ishlab chiqarishga ustuvorlik beriladi. Ma’naviy qayta ishlab chiqarishga bo`ysunuvchi, passiv vazifa ajratiladi. Ikkinchidan, inson aqli, uning ma’naviy dunyosi atrof dunyoni va o`z faoliyatini estetik baholashda, uyg’unlik va go`zallikni tushunishda ko`rinadi. Bu san’at va madaniyatni turli xil shakllarida o`z aksini topadi. Kenh ma’noda madaniyat inson faoliyatining barecha natijalari, jumladan fan va mehnat natijalarini qmarab oladi. Estetik, intuitive va ilmiy mantiqqa qiyinchilik bilan sig’adigan borliqni bilish turli san’atlarning asosida yotadi. Estetik his-tuyg’ular diniy an’analar va xalq bayramlarini amalga oshirishda muhim rol o`ynaydi,

insonning dunyosini, uning hayotini boyitadi, barkamollik tabiatga barcha tirik mavjudotga xos xususiyat gullarni, qushlarni pat-qanotlarining boy ranglarini esga olish yetarli. Inson aql-zakovati go`zallikni estetik his qilish, uni baholash va unga erishishga abadiy intiladi. Uchinchidan, inson tafakkuri etik qoidalar, axloq normalarining tizimida o`z aksini topadi, odamlar o`ziga o`xshash kishilar bilan albatta, ma’lum bir, ancha murakkab bo`lgan o`ziga xos yurish-turish qoidalari chumolilar, asalarilar to`dasi, bo`rilar vca maymunlar galalariga xos xususiyat. Bu instiktlar va shartli reflekslar bilan mustahkamlanib hasharot-hayvonlarning u yoki bu turiga tirik qolishga, o`z naslini davom ettirishga imkon beradi. Lekin faqat odamdagiga o`z-o`zini shaxs sifatida anglash-o`ziga o`xshashlardan o`zini ajratish, o`ziga xos xususiyatlar, o`zini qadrlash va o`zini qurshab turganlar oldidagi ma’suliyat berilgan, qaysiki ular ham shu qoidalarga rioya qilishlari lozaim, aks holda o`zaro muloqot mumkin bo`lmaydi. Axloqiy qoidalar odamlarning munosabatlarini boshqaradi. Har bir odam shaxs sifatida o`zini anglash yo`lini bosib o`tadi, axloq normalari, oila va jamiyatda o`zini tutish qoidalariga, o`zaro yordam normalariga o`rganadi. Bu qoidalar besh ming yil muqaddam qoida normalari va ularni qo`llab- quvvatlash, ularga rioya qilishni tashkil etish uchun maxsus muassasa-davlatni yuzaga keltirdi. Inson aql-zakovatining boshqa ko`pgina mahsullari kabi bu kashfiyot ham jamiyatni bir qismi qo`llarida turib, birlamchi xususiyat, boshchilikka da’vo qilib ko`pchilik odamlarni yurish-turishlari qoidalarini majbur qilib qo`ydi. To`rtinchidan, odamni boshqa mavjudotlardan ajratadigan g’oyalarining mavjudligi, maqsadga intilish qobiliyati, bu umumlashtirilgan qarashlar tizimi mafkurada ifodalanadi. Mafkura-odamlarning ko`p qirrali faoliyatlarini, maqsadlari va motivlarini belgilaydigan qarashlar tizimi. U odamlarni o`zaro muloqot, qarashlari va manfaatlari yaqin bo`lgan fuqarolar, siyosiy partiyalar, ijtimoiy gurhlarni birlashtiradi. Mafkura u yoki bu dinning qonun-qoidalar tizimida qisman aks etgan, mustahkamlangan qadriyatlar tizimiga asoslanishi mumkin.

Inson g’oyalarini amalga oshirish maqsadida o`z-o`zini cheklashga va o`z hayotini qurbon qilishga qodir bo`ladi. Beshinchidan, ma’naviy qadriyatlar dunyosiga ta’limni kiritish mumkin. Ta’lim bu-to`plangan bilim va ko`nikmalarni, estetik qadriyatlar, axloqiy norma, g’oyalar va maqsadlarni avloddan-avlodga merosiy uzatish qobiliyati va metodlaridir. Tajriba-ko`nikmani uzatish hayvonlarga ham xos xususiyatdir, ayiqning onasi-ayiqchani ikki yil o`rgatadi, qushlarga esa maktab bir necha oy yoki haftalar bilan cheklanadi. Bu yerda instikt hal qiluvchi rolga ega. Insonda esa boshqacha: bu yerda o`rgatish bir-ikki o`n yillikga cho`zilib ketadi, oilada ilk bilim ko`nikmalari olish boshlanib maktab, litsey-kollej, oliy o`quv yurti bilan tugaydi; bilim-ko`nikmalarni to`ldirish odamning hayotini so`ngi damlariga qadar davom etadi. Ta’lim mustaqil ijtimoiy muassasaga, xalq xo`jaligining sohasiga aylandi va shu bilan bir vaqtda inson ma’naviy dunyosi unsurlarining qayta ishlab chiqarish shakli, uni bosqichma-bosqich ko`tarilishi bo`ldi. Shu bilan birga bir qismi eskirib qolgan bilimlar va ko`nikmalar, qadriyatlar, norma g’oyalar yo`qoladi, “yuviladi” va bir vaqtning o`zida ma’naviy dunyoning boyligi o`sadi, yangi avlodlarning tajribasini singdirib, yanada ko`p xilli va murakkab bo`ladi. Inson yaratgan boy, murakkab ziddiyatli ma’naviy va moddiy dunyo tarixiy jarayonning mantiqini shakllantirib doimo o`zgaradi. Bu jarayonning alohida bosqichlari, fazalari sikllarining bo`lishga qanday mezonlarni asos uchun qabul qilish mumkin? Yuqorida keltirilgan fikrlardan bu savolga oddiy bo`lmagan javob kelib chiqadi, qaysiki ko`pincha nima birlamchi yoki ong, materiyami yoki ruh deb shakllantiriladi. Ming yillar davomida javob bo`yicha falsafa maktablari bahslashdilar va ajraldilar (materialistlar, idealistlar). Har bir holatda inson-tarixiy jarayonning subekti emas, ob’kt bo`ldi. Albatta ongli kelib chiqish, inson onggi, biologic vorisiylik yadrosi unsurlarining barcha o`xshashligi bilan insonning o`zi ham rivojlanayotgan materiyaning mahsuli. Oqibati oliy natijasi, qaysi shu mazmunda birlamchi. Miyasiz ong mavjud bo`lmaydi, mozg bu neytronlarning majmuasini o;ta

murakkab tuzilishidir. Odam o`zini yaratgan materiyaning kengligidan ajralib, sitatistika qonunlariga jamiyat dinamikasi va genetikaisga bo`ysunib o`z taqdiriga ega bo`ldi, inson nafaqat bu qonunlarga bo`ysunadi, balki uni biladi va ulardan o`z maqsadlarida foydalanadi. Bu yerda odamni barcha boshqa dunyodan ajratadigan oldinga chiqadi va birlamchiga aylanadi: atrof dunyoni o`zini bilish qobiliyati, bu dunyoni qonuniyatlari bo`yicha o`z manfaat va tasavvurlaridan kelib chiqib garakat qilish. Turli odamlar, ularning guruhlarini bilish darajalari, estetik baholari, axloqiy qoidalari, ma’lumot darajalari saviyasi o`ta farq qiladi, ularni manfaatlari ko`p hollarda qarama-qarshi, shuning uchun tarixiy progressning yo`li mashaqqatli va o`nqir-cho`nqir. Insoniyatning ichki yoqlamaligini, jism va ruhning intilishlari o`rtasidagi qarama-qarshiliklarni er. avv. asrdayoq rimlik tarixchi Gay Sallyustiy Krisp ta’kidlagan edi: “Barcha bizning mavjudligimiz jism va ruhga bo`linadi. Ruh odatda hukmronlik qiladi, jism xizmat qiladi va bo`ysunadi, ruh bilan xudolar bilan teng egalik qilamiz, jismga-hayvon bilan.” (23. c.35.) Insondagi jismoniy va ruhiy boshlanish bir-birisiz yashash mumkin emas. Lekin ulardan har biri o`z shaxsiy, insonning hayot sikllari bilan o`zaro bog’langan qonunlar bo`yicha ham rivojlanadi. Insoniyatning ko`p yillik tarixi davomida odamning gavda va fiziologik xususiyatlari biologik tur sifatida deyarli o`zgarmadi. Lekin insonning ma’naviy dunyosi, ayniqsa uning bilim doirasi, malakalari, ularni ta’lim tizimi orqali uzatish ko`p marta boyidi. Umumiy tarixiy an’ana (uni insoniyat taraqqiyotining eng umumiy qonuniyatlari sifatida qarash mumkin) shundan iboratki, insonni Homo sapiens turi shakllanish manbalaridan uzoqlashib borishi bilan jamiyatdan ma’naviy sohasi uning dinamikasini belgilab yana ko`proq ahamiyat kasb etadi. Inson tomonidsan yaratilgan, uning mehnati bilan o`zgartirilgan tabiat buyumlari yanada oshadi; lekin bu-ilmlarning buyumlashgan kuchi, boshqacha qilib aytganda inson ma’naviy dunyosining kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish natijalaridir. Biroq, jamiyat taraqqiyoti-to`g’ri chiziq emas; m’anaviy qayta ishlab chiqarish

dinamikasidagi navbatdagi bosqichga chiqish egri-bugri tarzda yuz beradi, vaqti- vaqti bilan madaniy qatlamlarning butun qatlamlari yo`qoladi. Insonning moddiy va ma’naviy dunyosining barcha boyligi-uning o`z mehnatining natijasi, o`z-o`zini rivojlantirishidir, ollohning ijodi, boshqa planetadagilarning ehsoni emas. Tarix-jamiyatning o`z taraqqiyotini yilnomasi, uni mag’lubiyat va g’alabalari, yutuq va omadsizliklari, tarixiy progressning bosqichda-bosqichga azobli harakatidir. Yuqorida aytilganlardan tarixni davrlashtirishning mezonlariga yangi yondashuv kelib chiqadi. Eng avvalo tarixiy jarayon mantiqiga keng tarqalgan yondashuv bilan bahslashish zarur. Bu yondashuvda keyingi tarixiy davrga o`tishini boshlanishiga birinchi turtki moddiy ishlab chiqarish-kuchlari taraqqiyotida navbatdagi bosqich- ishlab chiqarish vositalari (mehnat qurollari va predmeti, energiya manbalari, ishlab chiqarishga tortilgan tabiat kuchlari) insonning bilim va ko`nikmalari darajasini aks ettiradigan uning maqsadga yo`naltirilgan irodasi, mehnat faoliyati mahsulotlari deb hisoblaydi. Bosh ishlab chiqarish kuchi-bu uning ehtiyoj va qobiliyatlari, bilim va ko`nikmalari, xohish va irodasi bilan insonning o`zidir. Qoniqtirilmagan ehtiyoj insonni o`z aql-zakovatini o`rab turgan muhitni o`zgartirishga safarbar qilishga undaydi, bilimlarga chanqoqlik va faol va harakat zarurligini tushunishni tug’diradi. Keyingi har bir avlod ehtiyojlarini sakrashsimon o`sishi ularni to`la qondirish uchun moddiy va ma’naviy qayta ishlab chiqarishda, mulkchilik shakllari, ijtimoiy-siyosiy ustqurmada tub o`zgarishlar asosida samarali yo`llarni izlashga kuchli turtki beradi. Jamiyatda ahamiyatli bo`lsada, lekin ishlab chiqarish munosabatlari, mulkchilik shakllari tarixiy davrlarni davrlshtirishda bosh va hal qiluvchi mezon bo`lib xizmat qilishi mumkin emas. Ishlab chiqarish vositalari va ishlab chiqarish natijlarini o`zlashtirish, ularni almashuvi ular insonning o`sib borayotgan ehtiyojlarini qanhcalik darajada qondirishiga yordam berishiga bog’liq. Jamiyatning hayotidagi tub yangiliklarni yuz berishi sababli odamlar ularni zaruriyatni angladilar va o`z ushunishlari hajmida ongli amalgam oshirdilar.

Ongdagi o`zgarishlargacha ijtimoiy ongda, -moddiy ishlab chiqarishda, mulkchilik shakllaridagi o`zgarishlar bo`lib o`tadi. Odamlar o`z tarixining ijodkori bo`ladilar. Mulkchilik shakllarining almashuvi asosida tarixiy davrlarni davrlashtirish mukammalikdan uzoq. Tarixni davbrlashtirishda yangi mezonlar izlash zarur. Quyidagi taklif etilayotgan yondashuv insoniyat harakatini davrdan-davrga ma’naviy-ijtimoiy boshlanishni birlamligidan anglangan ehtiyojlar ustuvorligidan kelib chiqadi, qaysiki u odamlarni yangi bilim va ko`nikmalarni egallashga, atrof dunyoni o`zlashtirishga, ishlab chiqarish va moddiy ne’matlarni va xizmat ko`rsatishni almashuvi, vositalarini va ishlab chiqarish natijalarini o`zlashtirish usullarini ijtimoiy-siyosiy va davlat munosabatlari, huquq normalarini o`zgartirishgas undaydi. Shuningdek harakat notekis tushkunliklar va yorib o`tishlar-nisbatan silliq, evolyutsion rivojlanish davrlari almashuvi, tarix progress avangardiga goh bir-goh boshqa mamlakat, xalqlarni chiqishi yuz beradi. Aynan yo`lboshchilarda keskin tafakkur faoliyatiga yo`naltirilgan inson ruhi parvozi kuzatiladi, parvoz jamiyatni barcha sohalarini qamrab oladi, keyin uning intensivligi pasayadi. Navbatdagi bosqich cho`qqisiga erishib jamiyat ayniydi. Tugatgan texnologik tizimlar va iqtisodiy shakllar tez o`sayotgan ehtiyojlarni qondira olmaydilar. Hukmron elita bu ziddiyatlarni tashqi m,anbalar, boshqa hududlarni bosib olish hisobidan yechishga urinadi; lekin bu tushkunlikni chuqurlashtiradi va turg;unlikka olib boradi. Ertami kechmi, baribir tushkunlik yuz beradi, ishlab chiqarish kuchlarining bir qismini buzilishi va yo`qotishga, jamiyatni texnologik va axloqiy degradatsiyasiga olib keladi. Lekin bir vaqtning o`zida yangilangan ba’zada yangi yorib o`tish urug’i yetiladi. Bu yerda biz tarixiy sikllar tushunchasiga yaqin kelamiz. Shu bilan birga asosida yangi sivilizatsiyalar yoki ularning yirik bosqichlari shakllanadigan tarixiy to`ntarishlarning episentrlari planeta bo`yicha ko`chib yuradi. Yangi sivilizatsiyalar goh u yerda, goh bu yerda yulduz kabi yarqiraydi, keyin esa so`nadi. Er. avv. I ming yillikda sivilizatsiyalarning epitsentrlari sharq dunyosida va unda tutash O`rtayerdengizi havzasida to`plandi. Eramizning II ming

yilligida esa Yevropaga ko`chib o`tdi, bu yerda vaqt o`tishi bilan industrial sivilizatsiya paydo bo`ldi, keyin Shimoliy Amerika va butun planetaga tarqaldi. Hozir esa Y.V.Yakovetsning fikricha yalpi to`ntarish epitsentri yana Sharqqa, Osiyo-Tinch okeani hududi (Yaponiya, AQSh, Janubiy Koreya va boshqa industrial mamlakatlar)ga ko`chmoqda; G`arbiy Yevropa mamlakatlari yangi yuksalishga yaqinlashmoqda. Yetakchi davlatlar bilan birgalikda jahon progressning ikkinchi, uchinchi qatorida, yetakchilardan bir-ikki bosqichga orqada qolayotgan mamlakatlar, eng chekkada bir-ikki sivilizatsiyaga orqada qolgan mamlakatlar mavjud. Oqibatda yerda bir vaqtni o`zida bir necha sivilizatsiyalarni o`zida aks ettirgan bir necha mamlakatlar yonma-yon mavjud bo`lishi mumkin. Vaqt jihatdan uzunligi bo`yicha va o`zgarishlar chuqurligi bilan quyidagi tarixiy sikllarni ajratish mumkin. 1. Qisqa muddatli sikllar mamlakatlar, xalqlar, dunyoni taqdirini jiddiy o`zgartirmay tarixiy progressning г yoki bu qayta aylanishida bir necha yilni qamrab oladi. 2. O`rta muddatli (10-20 yil) sikllar odamlar avlodlarining faol harakati davrlarining almashuvi bilan mashinalar avlodining yangilanish, siyosiy tuzumdagi o`zgarishlar, xalqaro ittifoqlardan shakllanishi va rivojlanishi bilan bog`liq siyosatchilar, tadbirkorlar, olimlardan har bir avlodi dunyoni o`z tushunchasi bo`yicha tasavvur bilan keladi, o`z konsepsiyalari, o`z g`oyalarini o`rnatishga harakat qilib, keyingi avlodga qandaydir jiddiyroq biror nima qoldirishni o`ylaydilar, shuning uchun o`zgarishlar qisqa muddatli sikllar davridan ko`ra chuqurroq, lekin inson nasli tipi, shuningdek insoniyat hali qandaydir jiddiy o`zgarmaydi. Rus olimi A.L.Chijevskiy o`rta muddatli sikllarni noyob tadqiqini amalga oshirdi. U 1924-yilda chop etilgan kitobida barcha kontinentlardagi 50 davlat va xalqlardan er. avv. 500-yildan 1914-yilgacha 2414 yillik tarixini statistik tadqiqotlarini xulosasini chiqaradi. Hisob birligi qilib tarixiy ahamiyatga ega bo`lgan ularning ikki nuqtasini oladi: boshlanish yili va keskinlikning oily nuqtasini oladi. Tadqiqotlar bilanommaviy voqealarni sonini siklik tebranishini

(istoriometrik sikllar) o`rtacha davri 11 yilda bo`lishini aniqladi. “Har yuz yilda tarixiy voqealar roppa-rosa 9 marta yuz beradi… Umumiy tarix yoki insoniyatning hartbiy yoki ijtimoiy faoliyati o`rta arifmetik II yilga teng.” (53a. C.27). shu bilan birga sikl tuzilishida to`rt davr aniq ajratiladi; minimal uyg’onish davrida (3 yil) o`rtacha 5 % tarixiy voqealar to`g’ri keladi, uyg’onishni kuchayishi davrida (2 yil)- 20 %, maksiaml uyg’onish davrida (3 yil) – 15 % (o`sha yerda. C.29.) A.L.Chijevskiy qat’iy o`rta muddatli istoriometrik sikllarni quyosh faolligi sikli tebranishlari bilan bog’laydi: “Yer sharining turli qismlarida bir vaqtni o`zida yuz beradigan tarixiy voqealar miqdori, quyosh faoliyatining maksimumiga yaqinlashishi bilan asta-sekin o`sib boradi, maksimumlar davrida ko`p sonliga yetadi, minimumiga yaqinlashishi bilan kamayadi. Bu tarixiy voqealarni har bir siklini yalpi-tarixiy jarayon-umumiy deb hisoblashga imkon beradi! (O`sha yerda, C 27) Bunday sinxronlikni olim kishilarni ruhiy faoliyatini intevsivligiga ularni uyg’onish darajasiga, agressivligi, ommani o`ziga tortadigan g’oyalarni ilgari suradigan yo`lboshchilar orqasidan ergashishga tayyorligi quyosh faolligini bevosita ta’siri deb tushuntiradi. Qadimgi sivilizatsiyalarning paydo bo`lish poyasini o`zi quyosh ta’siri optimal bo`lgan kengliklar bilan bog’langan: “Agar biz sivilizatsiyalarning paydo bo`lishi va taraqqiyoti shart-sharoitlarini ko`zdan kechirganimizda, shunda aniq ko`ramizki insoniyatning aqliy hayotining buyuk markazlari boshda harorat optimum bo`lgan joylarda joylashadi. Bu madaniyatga tarqaladi: Xitoy, Bobil, Misr, Hind (jumladan Qadimgi O`zbekiston), Antik, Arab (O`sha joyda C 21) A.L.Chijevskiy o`zi kashf qilgan tarixiy jarayon qonuniyatini kelajakni bilish uchun davlatlar, siyosatchilar amaliy faoliyatida foydalanishni taklif etdi. U foydalanishni shunday misolini keltiradi: “1927-1929-yillarda quyosh faoliyati maksimumini kirishini taxmin qilish zarur… Ehtimol bu yillarda ijtimoiy-siyosiy tartibning mavjud amallari oqibatida katta tarixiy voqealar yuz beradi, u yangidan geografik xaritani o`zgartiradi.” (o`sha yerda C.69) Hozir biz bilamizki bu davrning oxirida jahon iqtisodiy tushkunligi yuz berdi, SSSR va Germaniyada totalitar tuzumlarni shakllanishi boshlandi.

Tabiiy sikllar, jumladan quyosh sikllarini odam hayot faoliyati va omma faolligiga ta’siri shubhasiz. Lekin u albatta to`g’ri chiziqli bo`lmaydi, chunki ko`pgina iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy omillarning ta’siri bilan shartlanadi, ularni roli asta-sekin o`sib boradi, lokal sivilizasilarning o;’ziga xos dinamikasi orqali amlga oshadi. Shuning dek tarihiy sikinlarning гящйдшпш qisqarishning umumiy ananasiga ega bo`ladi, buni quyosh sikllariga nisbatan aylanib bo`lmaydi.Quyosh siklning davomioyligi 7dan 16yilgacha ancha uzoq oraliqda tebranadi, o`rta muddatli sikllar ustida uzoq muddatli va yuqori uzoq muddatli sikllar turadi. 3. Uzoq muddatli yarim asrli (agarda zamonaviy davr to`risida gapirganda) tarixiy sikllar Kondrativning “uzun to`lqinli” nazariyasiga mos tushadi. “Uzun to`lqinlar” iqtisodiy va texnika taraqqiyotida jamiyat hayotining chuqur qatlamlarida sifat o`zgarishlari bilan yangi texnalogik ukladga, iqtisodiy-ijtimoiy, siyosiy hayotdagi o`zgarishlar, sivilizasiyalarining o`z taraqqiyotida yagi bosqichga o`tish bilan bog’liq. Ilmiy adabiyotda uzoq muddatli (Kondrativ) siklllari hisobini iqtisodiy taraqqiyotning “uzun to`lqinlari”) XVIII asr ohiridagi sanoat inqilobidan boshlab olib boorish qilingan. Lekin F.Brodil ularning hisobinio olib borish nuqtasini ikki yuz orqada XV asrdan boshlaydi. Amerikalik oliomlar J.Modelskiy va U.Tompsonlar uzoq muddatli sikllarning paydo bo`lishni (Kondrativning “uzun to`lqinlar”ini) Hitoyda 930 yilda bozor iqtisodiyotining paydo bo`lishi bilian boshlaydi. “Bozor iqtisodiyotining evalutsion potensiali yalpi istiqbollarnuqtai nazaridan nafaqat uning murakkablashuvi va yuqori urbanizatsiya sharoitlarida o`sib boruvchi iqtisoslashuvi bilan emas balki, yangilik kiritish to`lqinlarida ischil bir-birini almashtiruvchi, iqtisodiyotga-qog’oz pul moliya tizimi, o`q otuvchi qurol, okeanga suzish imkoniyatini bergan kompas kabi mashhur kashfiyotlar yordami bilan iqtisodiyotga yangi hayot bag’ishlaydilar. Agar kashfiyotlarni o`zi mavjud bo`lsa, ularning asosida paydo bo`lgan ayngiliklar yakka holda paydo bo`lmaydi, balki guruh bo`lib, klasterlar bo`lib Kondrativning ilk to`lqinlariga boshlang’ich impuls berdi. Shunday qiliob, kondrativ to`lqinlari o`ta rudumental shaklda eramizning birinch va ikkinchi ming yilliklari oralig’ida Hitoyda to`g’ildi, keyin buyuk ipak yo`li orqali Italiyaga ko`chib o`tdi va

jadallashib XV asrda Niderlandiya va Belgiyada hukmron bo`lgan okean savdosi bilan mustahkamlanib etuklikka erishdi.

Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati: 1. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 2. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 3. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 4. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 5. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 6. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

O'xshashlar

Sivilizatsiyalar tarixi

Sivilizatsiyalar almashuvi mexanizmi

Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilishi

Qadimgi Arabiston

Qadimgi Ossuriya