Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilishi - Tarix - Referatlar

Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

82 KB

Ko'chirib olish

Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilishi Reja: 1. Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilish 2. Sivilizatsiyalarning yemirilishida chetki ta’sirlar 3. Jahon sivilizatsiyalarining almashuv konsepsiyasi

Sivilizatsiyalar tushuncha va tuzilish “Sivilizatsiya” atamasini bundan 2-3 yil oldin fransuz marifatparvarlari erkinlik, adolat huquqiy tuzum surgan fuqarolik jamiyatini belgilash uchun kiritilgan edi. Oradan qisqa vaqt o`tmay bu tushunchada turli talqin qilina boshlandi. Amerikalik antropolog L.Mordan va F. Engels sivilizatsiyani yovvoyilik va varvarlikdan keyin kirgan insoniyat jamiyatining taraqqiyoti sifatida belgiladilar. Bu bosqichda ijtimoiy tuzum tartibga solingani, sinflar, davlat xususiy mulkni paydo bo`lishi bilan tavsiflanadi. O.Shpengler esa bu atamani salbiy ma’noda ishlatib, madaniy-tarixiy bazani so`nish bazasini tushundi. A.Toynbi lokal sivilizatsiyalarni turli xil madaniy-taixiy tuzumlar sifatida qarab, ularni evolyutsiya tipidagi dinamik tuzilma deb qaradi. Olim Y.B.Yakovets bu atamani diniy va lokal sivilizatsiyalari tushunchalkarida beradi. Jahon sivilizatsiyasi- insoniyat tarixida ishlab chiqarishning texnologik va iqtisodiy usullari, siyosiy va ijtimoiy munosqabatlarning qurilishi, ma’naviy qayta ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi, insonning ko`nikma va manfaatlari, bilimlari, qobiliyatlari, ehtiyojlarining ma’lum darajasi bilan tavsiflanadigan bosqichdir; mohiyat jihatdan yuqori uzoq muddatli (ko`p asrli) tarixiy sikl to`g’risida so`z boradi. Jahon sivilizatsiyalarini almashinuvi insoniyatning o`zini rivojlanishi, tarixiy progressning olg’a harakatini ifodalaydi. Ba’zi tarixchilar “Jahon sivilizatsiyasi” tushunchasini o`zini huquqiligini inkor qiladilar. Insoniyat jamiyati o`zi bir xil emas, umumplanetar yondashuv asosida uning tarixini tushunish mumkin emas, yagona jahon sivilizatsiyasi konsepsiyasi taraqqiyorning ko`p variantligini inkor qiladi… Uning bayrog’i ostida yana unifikatsiya qilingan taraqqiyot g’oyasi taklif qilinadi” deydi L.I.Smennikova. Bunday yondashuvni O.Shpengler, qandaydir ma’noda A.Toynbi ham ilgari surdilar. Shu bilan birga umumjahon tarixi inkor qilinadi: u local sivilizatsiyalar taraqqiyotining yopiq jarayonlarining konglameratiga aylanadi. Insoniyat taraqqiyoning yagona birlik sifatida umumtarixiy ritmlari doirasida ularning dinamikasining o`zaro ta’siri uloqtirib tashlanadi. Tarixni XX asr oxirida shunday

tushunishni o`zi ajablanarli, qachonki yerning barcha xalqlarining tarixiy taqdirining umumiyligi yaqqol ko`rindi. Lokal sivilizatsiyalar umumiy taqdir bilan bog`langan umumtarixiy progressning ritmida sinadiganva aks etadigan ba`zida uning epitsentrida, ba`zida undan uzoqlashadigan alohida mamlakatlar, mamlakatlar guruhi, etyuslarning iqtisodiy-geografik, diniy, etnik, madaniy-tarixiy o`ziga xosliklarini ifodalaydi. Har bir lokal sivilizatsiya o`zining husnixati, jahon sivilizatsiyalari ritmi bilan u yoki bu darajada sinxron bo`lgan o`z ritmiga ega. A. Toynbi local sivilizatsiyalar to`g`risida o`zining (1934-1961 yillarda yozgan) “A study of History” (“Tarixni tushunish”-“ Постыжение истории ” rus tilida) asarida to`la tavsif beradi. Oxirgi ming yillikdagi insoniyat tuzilmasini tadqiq qilib, A. Toynbibeswh hayot sivilizatsiyasini aniqladi: 1. G`arb xristianlari birlashgan, g`arb jamiyati; 2. Janubi-sharqiy Yevropa va rossiyada jylashgan pravoslav-xristian yoki vizantiya jamiyati; 3. Shimoliy Afrika va O`rta Sharqdan Buyuk Xitoy deevorigacha bo`lgan islom jamiyati; 4. Tropik va subkontinental Hindistonda-hinduizm jamiyati; 5. Janubi-Sharqiy Osiyoning subtropik va mo`tadil tomonlaridagi uzoq Sharq jamiyati; Bu jamiyatlarning oldingi tarixini o`rganish Toynbining bu uchinchi avlod sivilizatsiyalar, ularning har biriga birinchi va ikkinchi avlod o`tgan degan xulosaga keldi. Hammasi bo`lib dunyoning madaniy xaritasida 37 sivilizatsiya kiritilib, ulardan 21 tasi sinchiklab tekshirildi va insoniyat tarixining 6 ming yili tasvirlandi. Toynbi o`z o`tmishdoshlariga nsbatan qisqa hayot kechirgan, hududiy cheklangan va kam sonli ibtidoiy jamiyatlarga qaraganda sivilizatsiyalar hayoti “davomiyroq, ular keng hududlarni egallaydi, sivilizatsiyalar bilan qamrab olingan odamlar soni qoidaga ko`ra katta. Ular boshqa jamiyatlarni assimilyatsiya qilish va bo`ysundirish yo`li bilan tarqalish an’anasiga ega” (50. c. 80) Sivilizatsiyalar asta-sekin rivojlanadi, o`zining hayotiy sikliga ega; ular “static formatsiyalarni

emas, evolyutsion tipdagi dinamik tashkilotni o`zida aks ettiradi. (o`sha yerda 87- bet) Ularning har biri o`z taraqqiyotida fazalardan o`tadi-paydo bo`lish (genesis), o`sish, buzilish va yemirilish. Sivilizatsiyalar genezesini irqiy his-tuyg’u yoki atrof-muhitdan emas, balki chaqiriqqa javobga jamiyat giriftor bo`lgan tushkunlikka reaksiyaga javobga izlash zarur. Hududiy ekspansiyaning oqibati ijtimoiy hayotning harbiylashuvi, to`rt yoki besh ming yilliklar davomida sivilizatsiyalar buzilishining eng umumiy va keng tarqalgan sababi hududiy ekspansiyaning oqibati, ijtimoiy hayotning harbiylashuvi, militarizmdir. Militarizmdir lokal davlatlarni o`zaro urushlarga tortib sivilizatsiyani yemiradi. Ijtimoiy yemirilish geografik ekspansiya uchun qulay shart-shoroit bo`ladi. “Tushkunlikni boshidan kechirayotgan jamiyat o`z hayotiy kuchlarini ulkan hajmdagi moddiy loyihalarga yo`naltirish bilan o`z o`limini kuni va soatini orqaga surishga harakat qiladi, bu hukm qilingan o`z layoqatsizligi va o`lim taqdirini o`layotgan ongini aldashga urinish demakdir.” (O`sha kirtob 224 bet) A.Toynbi sivilizatsiyalarning yemirilishi mexanizmini batafsil ochib beradi, bu o`tish davrining mazmunini ochib berish uchun muhim ahamiyatga ega. “Atrof ustidan hokimiyatni mustahkamlanib boorish bilan o`sish emas, buzilish va yemirilish jarayonini boshlanadi. Bu ichki urushlar eskalatsiyasida ko`rinadi. Urushlarni davom etishi buzilishiga olib boradi, qaysiki kuchayib, yemirilishga o`tadi” deb belgilaydi u (o`sha joyda 335 bet). Ijtimoiy yoriqlar kuchayadi, jamiyatning – vertikal aylanishi boshlanadi, qachon jamiyat qator lokal davlatlarga parchalanadi, bu qonli o`zaro urushlar uchun asos bo`lib xizmat qiladi” (o`sha joyda 336 bet), va gorizontal, qachon jamiyat guruhlarning uch tipiga aylanadi: o`z hukmronlik mavqeini yo`qotishni istamagan yetakchi ozchilik va uni qo`llab- quvvatlash uchun universal davlat yaratuvchi; butun dunyo cherkovi tug’diradigan ichki proletariat; tashqi proletariat, o`layotgan sivilizatsiya bo`yicha zarba beradigan tezkor harakat qiladigan harbiy qismlarga uyushadi. Bu uch kuchlar o`rtasidagi kurashda sivilizatsiyani yemirilishida yemirilish ritmini… turg’unlik orqasidan ko`rish mumkin, qaysiki buzilish lahzasidan boshlanadi, jonlanish

keladi, bu universal davlatga asos solinish lahzasi bilan mos keladi. Lekin bu jarayon o`z navbatida yangi turg’unlikni bildiradigan buzilish bilan tugaydi, qaysiki uni ortidan jonlanish boshlanmay so`ngi yemirilish keladi.” Sivilizatsiyalarning yemirilishida chetki ta’sirlar ko`rinarli rol o`ynashi mumkin, Toynbi aytgan tashqi proletariat ko`p hollarda stagnatsiyadagi jamiyat chegaralarini portlatadi. Toynbi konsepsiyasining qimmati shundaki, u lokal sivilizatsiyalarni hayotiy sikllarini to`la qiyofasini, uning avlodlarini alamshinuvi mexanizmlarini beradi. Lekin bu avlodlar almashinuvi, lokal sivilizatsiyalarining yemirilishi ko`pincha umuminsoniy tarixiy progressning semfoniyasini shakllantiradigan va lokal sivilizatsiyalarning hayotiy sikllari bosqichlarini sinxronlashtiradigan jahon sivilizatsiyalarining ritmi oqibatidir. Supersikllar oralig’idagi chegaralarda yetuvchi katta tarixiy burilihsda lokal sivilizatsiyalarning differensiatsiyasi jarayoni kuchayadi, ularning ba’zilari buzilish va yemirilish bosqichlarida turadi. Bu amerikalik professor S.Xantingtonga “Sivilizatsiyalar to`qnashuvi” kitobida (1997-yil chop etilgan) kelajakdagi urush sivilizatsiyalar urushi bo`ladi deb bashorat qilishiga asos bo`ldi. Jahon sivilizatsiyasi tushunchasiga qarindosh tamoyil-ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya yaqin kunlargacha ilmiy asarlar va darsliklarda umum qabul qilgan va jamiyat taraqqiyotidagi katta, ob’ektiv shartlangan bosqichlarni tavsiflash uchun foydalanilar edi. Nima uchun bu odatdagi tamoyildan voz kechildi. Birinchidan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya tushunchasi asosida ma’noviylik ustidan moddiylikni ustuvorligini singdirishga urinish ko`rinadi. Bizning yondashuvimiz inson primatidan, uning ehtiyojlari, bilimi, o`quvi, madaniyati, mafkurasi-barcha nima umumlasjtiradigan so`z ijtimoiy ong deb ko`pincha aytiladi va odamni qolgan dunyodan farq qiladi. Albatta, odam o`rab turadigan dunyodan ajralishi mumkin emas; (uning asosiy unsuri inson oz’ining ehtiyojlari va qobiliyatlari, bilimi va o`quvi, xohishi va irodasi bilan) tarixiy progressning belgilovchi omillaridan biri ma’naviy dunyoning dinamikasi bilan bir qatorda ishlab chiqarish kuchlarining rivolanishi bo`ladi. Ikkinchidan, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarning almashinuvining qattiq besh a’zolik sxemasi tarixga xilof. U mamlakat, xalqlarning taqdiri o`ziga xosligi tarixiy

progressning murakkab, qarama-qarshi ritmini qotib qolgan sxema ixhida joylashtirishga urindi. Shu bilan birga tarixni boshlanishi-ibtidoiy jamoa formatsiyasi-noaniq uzun bo`ldi, tarix arafasidagi va insoniyat tarixining birinchi bosqichlaridagi sifat jihatidan turli bosqichlar nazarga ilinmadi. Oxirgi kommunistik formatsiya-mohiyati bilan tarixni nihoyasini bildirar edi, unda tarixiy progressning bosh harakatlantiruvchi sifatida qarama-qarshiliklar bartaraf qilinar edi. Fantasit yozuvchilar uni bilish tragediyalari va bilib bo`lmaganni bilish uchun uni yoritishga urunsalar ham xristian jannatiga o`xshab, bu nihoyatsiz ko`rimsiz jamiyat bo`lar edi, (Tumannost Andropedi I. Efremov) Hayot bu buyuk utopiyani inkor qildi, XX asr oxirida kommunizm ideallari og’ir mag’lubiyatga uchradi (hozirgi vaqtda to`la tenglik va erkinlikga intilish saqlanib qolayotgani uchun Kommunizm g’oyasi yangilangan ko`rinishda qayta tug’ilmoqda). Jahon sivilizatsiyalarining almashuv konsepsiyasi tarixiy jarayonni boshlanishini aniq chizadi. Tarix hisobini neolit inqolibidan va undan oldingi o`tish davri-mezolitdan hisobini olib boradi; marksistik sxemaga nisbatan tarixni yirik bosqichlarini yanada bo`lib taklif qiladi va asosiysi sivilizatsiyalar almashuvi ritmi, unga mos harakatlantiruvchi kuchlar va qarama-qarshiliklar kelajakka- insoniyat jamiyati mavjud bo`lgan vaqtgacha saqlanib qoladi. Yuqorida ko`rsatilgan tarixni davrlashtirishga yaqin yondashuvni I.M.Dyakonov taklif qiladi. (22). U tarixiy vaqtni hisobini neolit inqilobidan emas, zamonaviy odam Homo Sapiensning paydo bo`lishidan (shunga muvofiq tarixning katta bosqichi-deyarli 30 ming yil qo`shiladi) hisoblaydi; so`z sivilizatsiya to`g’risida emas, tarixiy jarayonlar fazalari (ularni insoniyatning hayot fazalari sifatida tushunish mumkin); alohida fazalar va jahon sivilizatsiyalarining muddatlari tushunchalari va mazmunini tushunishda farqlar bor. Endi tadqiqot ob’ekti sivilizatsiya dinamikasi va tuzilishiga batafsil to`xtalamiz. Sivilizatsiya tuzilishini kesilgan piramida ko`rinishida tasavvur qilamiz, qaysiki u vertical bo`yicha besh qavatni tashkil qiladi, ularning har biri o`z navbatida bir-birini to`ldiradigan unsurlarga ega (2 rasm)

Ijtimoiy ong (ma’naviy dunyo) fan madaniyat ta’lim axloq mafkura Ijtimoiy-siyosiy munosabatlar ijtimoiy milliy siyosiy davlat huquqiy Ishlab chiqarishning iqtisodiy usuli qayta ishlab mulkchilik ayirboshlash taqsimot iqtisodiy chiqarishning shakllari boshqaruv tuzilishi Ishlab chiqarishning texnologik usuli mehnat energiya mehnat tabiiy texnologiyalar ishlab chiqarish-vositalari manbalari predmetlari resurslar ning tashkilotlari ODAM, OILA, XALQ, AHOLI ehtiyojlar qobiliyatlar bilim malaka ko`nikma manfaatlar (istak) iroda Piramidaning asosi, poydevori bo’lib odam xizmat qiladi, aniqrog’i-oila, jamiyatning birlamchi bo`g’ini, uning molekulasi (qaysiki, o`z navbatida bo`lim,as atomlar-‘zaro to`ldiradigan funksiyalarni bajaradigan oila a’zolaridan tuzilgan, bir kishidan iborat bo`lgan, ko`pgina funksiyalarni, lekin barcha funksiyalarni ham bajarmaydigan bir kishidan iborat bo`lgan oila bo`lishi mumkin). Aynan oilada odamning biosotsial genotipini qayta ishlab chiqarish saqlanadi, odamlar avlodini almashuvi yuz beradi, asosiy hayotiy ehtiyojlar qondiriladi, boshlang’ich bilim va ko`nikmalar orttiriladi (qaysiki, ta’lim tizimi keyin to`ldiriladi va rivojlanadi), insonning irodasi va qiziqishlari shakllanadi. Oilada ijtimoiy qayta ishlab chiqarishning boshlang’ich va oxirgi punktlari. Oilani o`z-o`zini saqlashi tushkunlar va o`tish davrining buzilishlari vaqtida buzg’unchiliklarni boshlanishiga chegara qo`yib, ularni betaraf qilishga asos bo;lib xizmat qiladi. Oilani buzilishi oxir-oqibatda atomlashgan jamiyatni aynishi va halokatiga olib keladi. Oilalarning to`plami demokrafik qonunlar bo`yicha rivojlanadigan, jamiyatning ehtiyojlar tuzilishi va umumiy hajmini belgilaydigan xalq aholini tashkil qiladi. Aholini umumiy soni, uni o`sish suratlari, hududda aholini joylashuvi ko`p hollarda jamiyat taraqqiyoti darajasini va unda to`planib qolgan qarama-qarshiliklarni belgilaydi. Sivilizatsiyalar tarixi neolit davrida monogam (yaqin qarindoshlarni bir necha avlodlarini o`z tarkibiga olgan katta oila) oilani ijtimoiy-iqtisodiy birlik sifatida

shakllanishidan boshlandi. Har bir yangi sivilizatsiya bilan oilaning tarkibi va funksiyasi uning moddiy va ma’naviy qayta ishlab chiqarishdagi roli o`zgaradi. Oila-jamiyatning asosiy qayta ishlab chiqaruvchi bo`g’ini. Unda odamni qayta ishlab chiqarish-na faqat bosh ishlab chiqarish kuchlarni, balki ijtimoiy qayta ishlab chiqarishning maqsad va mohiyati amalga oshiriladi. Hozirgi jamiyatda uy xo`jaligida foydali mehnatni 30-40 %igacha sarflanadi. Shaxsiy tomorqa xo`jaligida oiula istemol qiladigan oziq-ovqatni bir qismi yaratiladi, uyda esa shaxsiy xizmatlarni (uyni tozalash, ovqat tayyorlash, kir yuvish, tarbiya, ta’mirlash va boshqalar) asosiy qismi amalga oshiriladi. Oila sivilizatsiyani poydevorini saqlashdan chetlashmaydi. Inson individ, shaxs sifatida o`zining ma’naviy dunyosiga ega, oiladan, jamiyatdan axborot oqimi va energiyani simirib oluvchi, bu oqimlarni o`zgartirilgan holda qaytarib beruvchidir. Har bir kishi indivudial, takrorlanmas, lekin u jamiyatning oynasi, atomi bo`lib xizmat qiladi. Jamiyatsiz odam yo`q, odamsiz jamiyat yo`q. Jamiyat tarixi-bu ko`pgina odamlarning, ularni taqdirini, anglangan harakatlari tarixidir. Sivilizatsiyalar tarixi, jamiyatning dinamikasidagi bosqichlar-bu izchil, to`la ziddiyatli hamkorlik va ko`pgina shaxslarning kurashidir, ularning ongi va faoliyatida tarixiy qonuniyat yaqqol ko`rinadi, merosiy genotip saqlanib qoladi va boyiydi, jamiyatni bir tarixiy bosqichdan boshqasiga harakati yuz beradi. Alohida odam ko`p qiyofali, o`zgaruvchan, ba’zida sirli va o`z hatti-harakati va intilishlarida tushunib bo`lmaydigan, lekin aynan millionlar va milliard- individlarning hamkorligi va qarama-qarshiligidan tarixiy jarayonlarning yurishi qaror topadi. Sivilizatsiya piramidasining keyingi qavati-ishlab chiqarishining texnologik uslubi-jamiyatda foydalanadigan texnologiyalar, ishlab chiqarishning tashkil etilishini shakl va tamoyillari, ishlab chiqarish vositalari hamda tabiiy ishlab chiqarish kuchlarining to`plami ifodasidir. Insoniyat jamiyatining birinchi bosqichlarida davrlar arxeologlar va tarixchilar tomonidan asosiy materiallardan foydalanib tayyorlanadigan (tosh, jez, temir) mehnat qurollari bilan davrlar farqlanadi. Energiyaning asosiy manbasi insonning muskul kuchi, keyin esa

hayvonlarning kuchi edi; insonning tabiat kuchlariga to`la qaramligi bilan mehnatning oddiy kooperatsiyasi yetakchi edi. Inson qadamma-qadam sun’iy dunyoni shakllantirdi, yanada murakkab mehnat qurollar, keyin mahshinalar, murakkab texnik tizimlar, energetikani, endi esa boshqaruv va nazorat funksiyalarini o`zlari kashf qilgan priborlar, programmalashtirilgan nazorat tizimlariga berdi. Ichki ishlab chiqarish, sohalararo hududiy mehnatni ijtimoiy taqsimoti yuz berdi; korxona, hududlar, mamlakatlar, jahon xo`jaligi yanada ko`proq integratsiyalashgan yaxlitlik belgilarini ola boshladi. Bir sivilizatsiyadan boshqasiga o`tishda ishlab-chiqarishning texnologik uslubi o`zgaradi, ishlab-chiqarish vositalari to`plamidan va uni tashkil qilish usullaridan foydalanadigan-texnologik inqilob yuz beradi. Lekin ishlab- chiqarishning bu usuli doirasida sifat o`zgarishlari yuz beradi, texnik tizimlarni energetic manbalari va umumiy tamoyillariga asoslangan, bu tizimlarga mos ishlab chiqarish shakllariga mos sifat o`zgarishlari yuz beradi. Ishlab chiqarishning industrial usuli qaysiki uni boshlanishini sanoat inilobi boshlab berdi, besh texnologik ukladlarni o`z ichiga oladi. Ulardan birinchisi manufaktura ishlab chiqarish usulidan meros olingan texnikada quriladi; ikkinchisi-to`rtinchisi ishlab chiqarishning industrial usulini o`z-o`zini rivojlanishini tizimli bosqichini ifodalaydi, zamonaviy beshinchi XX asr oxirida rivojlangan mamlakatlarda yetakchi bo`lgan postindustrial ishlab chiqarishni texnologik usuliga o`tish bo`lib, uning ilk unsurlarini o`zida olib borib XXI asrda o`z asosida rivojlanadi. Har bir texnologik uklad o`z navbatida, 10 yil davomida bir-biri bilan o`zaro bog’langan texnika avlodlarini o`z ichiga oladi, ularning har biri yirik kashfiyotni ba’zida yangilikni amalga oshiradi. Hozirgi zamon uchun hisoblash, lazer, kosmik, raketa texnikasini ko`rsatish mumkin. Har bir avlod umumiy texnologik tamoyil ko`pgina madvikatsiyalar va texnika modellarni amalga tadbiq qiladigan yana yuqori darajadagi (ilmiy texnika yo`nalishidagi) texnologik siklini shakllantirish va joylashtirish bosqichi bo`ladi. Ishlab chiqarishning aralash texnologik usullari, texnologik ukladlari, texnikaning avlodlari umumiy dalalar, har xil faoliyatning o`tish davrlarini hosil qiladi, bu uzluksiz texnik progresni ta’minlaydi. Shu bilan

bir vaqtda texniakni yangi avlodini, texnologik uklad va ishlab chiqarish usulini qaror topishi navbatdagi texnik progress, u yoki bu masshtabdagi va chuqurlikdagi texnologik to`ntarishni belgilaydi. Qarama-qarshiliklarga quriladigan bir-birini almashtiradigan tamoyillardagi texnikaning o`tish avlodlari, o`tish texnlogik ukladlar samarasi pastdir. Yanada yuqori darajada turadigan, texnologik siklni o`rtasidagi, uni yetuklik fazasini ifodalaydigan, unga joylashtirilgan potensialni to`la amalga oshiradigan avlod va ukladlar ko`proq samarali bo`ladi. Texnika taraqqiyotidagi bosqichlar insonning bilish, bilimlarini moddiylashuvi texnologik ko`nikmalarini aks ettiradi va o`z navbatida uning ishlab chiqarish qobiliyatlarini rivojlanishiga yangi bo`shliqlar ochadi. Jamiyat piramidasining navbatdagi qavati ishlab chiqarishning iqtisodiy usuli, iqtisodiy (ishlab-chiqarish) munosabatlari tuzulmasi. Uning asosiy unsurlari: qayta ishlab chiqarish tuzilishi; mulkchilik shakllari, ishlab chiqarish vositalari va uning natijalarini (o`zlashtirish) ishlab chiqarilgan mahsulotni qayta ishlab chiqarish ishtirokchilari, jamiyat a’zolari o`rtasida taqsimlash usullari; ayirboshlash usullari, jamiyatda ishlab chiqarilgan mahsulotni aylanishi, iqtisodiy boshqaruv shakllari, alohida xodimlar, qayta ishlab chiqarish birliklarini eng samarali usullarga undovchi boshqaruvchi va motivatsiya mexanizmi. Har bir sivilizatsiyaga ma’lum bir mos qayta ishlab chiqarish unsurlari va sohalar, iqtisodiy munosabatlar tuzumi mavjud. Neolit sivilizatsiiyani jamoa mulki, teng taqsimot, natural ayirboshlash, ijtimoiy mehnat taqsimotining ilk shaklidagi mehnat faoliyatini bevosita boshqarishga asoslangan edi. Ilk sinfiy va antik sivilizatsiya xususiy o`zlashtirishga (yakka yoki jamoa). Ishlab chiqarish vositalari va xodimlarni erkin dehqonlar va hunarmandlarni jamoa va kichik xususiy mulk aralashgan holda qullar uchun kam ulush, Tovar ayirboshlashni o`sishi (ijtimoiy ishlab chiqarish mahsulotining bir qismini qamrab oladigan), dehqon oilalarini shaxsiy mulki sifatida mehnat qurollariga egaligi, noiqtisodiy majburlash va (sun’iy sug’orish tizimini qurish, boshqarish, piramida, saroylar, ibodatxonalarni qurilishi).

O`rta asrlar va industrial sivilizatsiyalar uchun yer va qisman ishlab chiqarish xodimlariga (qaram dehqonlar va hunarmandlar), toifaviy-feodal (“ko`p etajli”) egalik, dehqon oilalarini mehnat qurollariga shaxsiy egaligi, “Erkin shaharlar”da sanoat, qurilish, savdoda yollanma mehnat unsurlari bilan yarim burjua mulkchiligi, rivojlangan bozor-pul mexanizmini shakllanishi xosdir. Industrial sivilizatsiyalar uchun kapital va yollanma mehnat, bozor munosabatlari hukmronligiga asoslangan iqtisodiy tuzum xos. Ishlab chiqarishning iqtisodiy usuli o`z taraqqiyotida uning hayotiy sikli fazalariga javob beradigan ma’lum bosqichlarni bosib o`tadi. “Sof” ko`rinishda iqtisodiy munosabatlar bo`lmaydi. Har bir davrda turli iqtisodiy ukladlar bir-birini to`ldiradi va qarama-qarshi turadi: yetakchi bu ishlab chiqarish usuli yoki uning fazalari; eski, ilgari yetakchi bo`lgan ukladlarning kam yoki ko`p qoldiqlari; tarixiy vaqt vaqt ham kelmagan tug’ilayotgan kelajak uklad kurtaklari. O`tish davrlarida ketayotgan va kirib kelayotgan ukladlarning nisbatan muvozanati va keskin qarama-qarshiligi kuzatiladi, shuning uchun bu yerda aralash iqtisodiyotning yetakchiligi to`g’risida gapirish to`g’riroq bo`ladi. Ijtimoiy-iqtisodiy tizim-sivilizatsiya piramidasining navbatdagi qavati- ijtimoiy munosabatlarning murakkab tizimini ifodalaydi. Unga ularning quyidagi ko`rinishlarini keltirish mumkin: a) Aholining turli guruhlari o`rtasidagi ijtimoiy munosabatlar-jins yosh (erkaklar va ayollar, bolalar, kattalar va keksalar) ijtimoiy qayta ishlab chiqarishda va mehnat taqsimotida turli o`rinlarni egallaganlar (turli sinflar, jismoniy va aqliy mehnat kishilari, shahar va qishloq aholisi); ta’lim darajasi va boshqa (turli dinlarga mansub ruhoniylar va dindorlar). b) Etnik va milliy-bir hududda (mamlakatda) yashovchi va madaniyat, iqtisodiyot, tarixiy an’analar, til birligiga ega bo`lgan odamlar guruhlari o`rtasidagi; turli irqlar, millatlar, milliy guruhlar o`rtasidagi; s) Siyosiy alohida ijtimoiy guruhlar, sinflar, mamlakatlar, etnoslar, manfaatlarini himoya qiladigan, yoki boshqa siyosiy kuchlar bilan hamkorlikda yoki qarama-qarshilikda, shu bilan birga bu qarama-qarshiliklar qurolli

to`qnashuvlar, urushlar, mustamlakachilik bosqinlarining o`ta shakllarini olishi mumkin. Ichki siyosiy munosabatlar (bir davlat, mamlakat ichida) va tashqi siyosat (turli mamlakatlar o`rtasidagi) farqlanadi. d) davlat-huquqiy-davlat hokimiyatining turli shakllarida aks etuvchi, uning huquqiy norma tizimlarida amalga oshiruvchi davlat va huquqni himoya qiluvchi organlarni ularga rioya qilishni ta’minlaydigan. Davlat mamlakat ichida turli funksiyalarni (qayta ishlab chiqarishni, huquq-tartib, aholini ma’lum bir qatlamlarini qo`llab-quvvatlash, davlat tuzumini o`zgartirishga urinayotganlarni bostirish) va boshqa mamlakatlarni bosish olish, tashqi iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish va boshqalar) bajaradi; tegishli huquqiy boshqarish farqlanadi. Har bir sivilizatsiya o`z tuzumi va ijtimoiy-siyosiy munosabatlarning taraqqiyot darajasiga ega. Bu sohalarning asta-sekin kuchayishi, munobatlarning yangi ko`rinishi va tiplarini paydo bo`lishi umum-tarixiy qonuniyatdir. Agar neolit sivilizatsiyasida yoshjins guruhlari o`rtasidagi, ijtimoiy mehnat taqsimotining (chorvadorlar, dehqonlar) qo`shni jamoalar, birinchi bosqichlari o`rtasidagimunosabatlar yetakchi o`rin egallagan bo`lsa, keyingi bosqichda esa munosabatlar yanada ko`p marta murakkablashdi; sinflar, siyosiy guruhlar, davlatlar, huquqiy tizimlar, davlat boshqaruvi paydo bo`ldi, soliqlar yig’ish bilan, qo`shinda xizmat qilish, madaniyat xizmat qilish bilan, shug’ullanadigan odamlar qatlami ajralib chiqdi. Bu jamiyatni shakllanishida, ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishda muhim rol o`ynadi. Har bir keyingi sivilizatsiyada bu muassasalar, ajraldi, takomillashdi. U keyin ham saqlanib qoldi: tarixiy tajriba shuni ko`rsatadiki, sinflar va davlatni o`lishi ham yuz bermaydi. Davlatni yo`q bo`lib ketishi, sinfsiz jamiyat tushunchalari markscha ta’limotni asosiy tamoyillaridan biri edi. Davlatning funksiyasi xilma-xil, u jamiyat o`z-o`zini tashkillashtirishni kutilgan natijasi edi, u ijtimoiy munosabatlardagi boshboshdoqlik va tartibsizlikka qarama-qarshi turadigan shakl edi. Sivilizatsiya siklining har xil fazalarida ijtimoiy-siyosiy sohalarni tartibga tushgan darajasi bir xil emas. O`tish davrlarida ijtimoiy qarama-qarshiliklar turli siyosiy partiyalar, davlatlar o`rtasidagi kurash keskinlashadi, inqiloblar, fuqaro va davlatlararo

urushlar ketma-ket o`ta keskin tusgacha chiqadi, davlat apparati bir qismini buziosh huquqiy tizimni, siyosiy muassasalarni o`zgarishi bilan ijtimoiy-siyosiy sohaning liderlarini almashuvi yuz beradi. Ijtimoiy-siyosiy sohada, to`z-to`polon, qonunsizlikni o`sishi, jinoyatchilikni kuchayishi kuzatiladi; urushlarda, inqiloblarda aholini bir qismi halok bo`ladi. Sivilizatsiya siklining keyingi fazalarida o`tish davrining to`z-to`polonlaridan insonda, ishlab chiqarishning texnologik va iqtisodiy usullaridagi tubdan o`zgarishlarga javob beradigan ijtimoiy-iqtisodiy sohaning yangi tartibga solinishi tug’ladi. Sivilizatsiya piramidasining yuqori qavati insonning ma’naviy dunyosi ijtimoiy qavati ongni tuzilishi qanday? Bu eng avvalo, insoniyatning bilim sohasi, qaysiki vaqt o`tishi bilan jamiyatni, insonni o`zini taraqqiyoti qonuniyatlarini o`rganadigan boshda sof empiric, keyin esa, abstrakt vaqt o`tishi bilan tartibga solingan bilim-fan edi. Ijtimoiy ong qachon odam (alohida individ emas, individlar to`plami sifatida) o`zini o`rab turgan borliqdan ajrata olgan paytdan, o`zini o`rnini bilishi va bu bilimlarni o`z-o`zini saqlab qolish va rivojlanishi uchun maqsadli foydalana olishdan boshlanadi. Sekin-asta ijtimoiy, tabiiy va texnik fanlar paydo bo`lib boyib bora boshladi. Ijtimoiy zakovatning qudratli to`lqini uning yadrosi ilmiy bilim insonni o`z-o`zini rivojlanishini, jamiyatni dinamik taraqqiyotini va uni tarixiy spiral aylanishlari bo`yicha harakatiga birinchi manba sifatida chiqdi. Agar fan-o`ng yarim sharning faoliyatini to`plangan natijasi bo`lsa, madaniyat esa-o`ng yarim sharning faoliyati mevasi, atrof-dunyoni aniq obrazli xissiy qabul qilishdir. U o`ziga estetik baholash, go`zallik va xunuklikni qabul qilish, tabiatni mukammalligi va insonni go`zalligini tushunishdir. Madaniyat tarkibiga san’atning (tasviriy san’at, haykaltaroshlik, me’morchilik, musiqa, vokal, xoreografiya, teatr), qaysiki ulardan bir nechasi paleolit davrida (qoyatosh tasvirlari, raqs, qo`shiq aytish) adabiyot paydo bo`ldi, XX asrda esa faqat kino, videosan’at paydo bo`ldi; ommaviy axborot vositalari va kitob bosish kiradi. Madaniyatning boyligi va turli xilligi o`rab turgan dunyoni keng qamrovli qabul qilishga, uni samarali transformatsiya qilishga yordam beradi.

Ma’naviyat sohasidagi yana axloq normalari, har bir kishini yurish-turishini etik baholash, uni boshqa oila a’zolari va ijtimoiy guruhlar bilan o`zaro munosabatlari kiradi. Axloqiy normalarni-mezoni-har bir kishining yurish-turishida nima yaxshi, nima yomon; ularsiz jamiyat yashay olmaydi. Bu yurish-turish qoidalari oilaviy, milliy an’analarda, diniy qonunlarda, davlat uchun muhim bo`lgan huquq normalarida singdiriladi. Nihoyat kishini, odamlar guruhini siyosiy partiyalar, davlat, ularni faoliyatini maqsadlari majmuasi bo`lgan mafkura ham ijtimoiy ong tarkibiga kiradi. Mafkura diniy shaklda ham mavjud bo`ladi. U yoki bu sivilizatsiyaning ma’naviy hayotining barcha sohalari o`zaro aloqada, chambarchas bir-biri bilan bog’langan ijtimoiy ongning hayotbaxsh harakatida ma’lum bir bosqichni ifodalaydi. O`tish davrlarida ma’naviy soha tubdan “tozalanadi”. Eskirib qolgan ilmiy paradigmalar yemiriladi, badiiy uslublar ta’limning mazmuni, uslublari va tashkiliy shakllari o`zgaradi, axloq normalari yangilanadi, mafkuraviy oqimlarning eskilari siqib chiqariladi, ularni o`rniga yangilari, diniy e’tiqodlar va boshqalar shakllanadi. Ma’naviy dunyoni vaqtinchalik to`s-to`polon qamrab oladi, qachonlardir uloqtirib tashlangan xurofotga berilish qayta tug’iladi, ijtimoiy ongda yuzaga kelgan bo`shliqni to`ldirish uchun shafqatsiz kurash boshlanadi. Keyin ma’naviy tushkunlik bartaraf etiladi; ijtimoiy ongning yangi mazmuni qaror topadi, tarqaladi va takomillashadi, u hozircha navbatdagi tushkunlik yuz bermaguncha yashaydi.

Foydalanilgan adabiyotlar r о ’yxati: 1. S. Xantington “Stopknoveniye sivilizatsiy ? // Polis, M, 1994. 2. SemenovY.N. Sotsialnaya filosofiya A.Toynbi. M., 1980. 3. Sorokin P. Chelovek, sivilizatsiya, obhestvo. M., 1992. 4. T.S. Pilye “ Falsafa tarixi” T., “Sharq” – 2002 y. 5. Tatsit Korneliy Sochineniya v 2-x tomax. L., 1969. 6. Toynbi A. Postijeniye istorii. M., 1991.

O'xshashlar

Qadimgi sivilizatsiyalar

Sivilizatsiyalar tarixi

Sivilizatsiyalar almashuvi mexanizmi

Tarixiy progressning spiral o`ramlari

Tarix falsafasi tushunchasi