Bosh sahifa
Referatlar
Tarix
Tarix falsafasi tushunchasi
Tarix falsafasi tushunchasi
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
134 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Mustaqil О'zbekistonda tarix falsafasi
XIX ( 19 ) asr oxiri - XX (20) asr tarix falsafasi
XVIII – XIX ( 18-19 ) asr о`rtalarida tarix falsafasi
Tarixning antik falsafasi
Tarix o'qitishning og'zaki usullari
![www.arxiv.uz amalga oshirilgan keng qamrovli sotsialistik tajribaning muvaffaqiyatsiz intihosi marksizmcha tarixiy konsepsiyaning tanqidini xal etuvchi argument b о ‘ldi. Sivilizatsion yondashuvlar. Formatsion yondashuvdan farq qilib, sivilizatsion yondashuv yagona yaxlit tizimga tushirilgan talimot sifatida shakllangan emas “Sivilizatsiya” tushunchasi (lotincha civilize fuqarolarga, davlatga xos) ilk bor XVIII asrda yevropalik marifatparvarlarning asarlarida q о ‘llana boshladi. U jiddiy evolyusiyaga yuz tutib, hozirgi paytgacha bir qancha manolarda q о ‘llaniladi 1 [3]. Dastlabki davrlarda u tabiat olami tuzilishidan farqli ravishda umuman insoniyatni, uning ijtimoiy tuzilishini anglatgan va birlik shaklda ishlatilgan. Keyinchalik u yovvoyilik va johillikdan keyin keluvchi ijtimoiy rivojlanish bosqichini bildirgan. S о ‘ngra u qadriyaviy xususiyat kasb etib, madaniyat, yani kishilarning, halqlarning mentaliteti manosiga yaqinlashib qoldi. Amerikalik olimlar A. Kreber va K. Klakxan 1925 yilda “madaniyat” terminining 164 ta tarifini elon qildilar va k о ‘p xollarda uni “sivilizatsiya” termini bilan bir qatorda q о ‘llanilganligini qayd etdilar 2 [4] “Sivilizatsiya” va “madaniyat” tushunchalari k о ‘pincha sinonimlar sifatida ishlatib kelindi. XIX asrning ikkinchi yarimidan sivilizatsiya tushunchasini butun bir xalqlar va mamlakatlarning rivojlangan xolatiga “oliy darajadagi madaniy tuzilmalarga tatbiqan, k о ‘plik shaklida q о ‘llanila boshlandi. 1861 yilda Zalsburgda insoniyat sivilizatsion rivojining rang-barangligi nazariyasini, tarixga madaniy-tarixiy yoki sivilizatsion yondashuvni shakllantira boshlagan madaniy-tarixiy maktab paydo b о ‘ldi. N.Y. Danilevskiy (1822-1865), O. Shpengler (1880-1936), A.Toynbi (1889- 1975), P.A.Sarokin (1889-1968) va boshqalar ushbu maktabning mashxur namoyandalari edi. Ularning har biri “sivilizatsiya” terminiga о ‘z talqinlarini berganlar. Danilevskiy “Madaniy tarixiy tiplar”, Shpengler “yetuk madaniyatlar”, Toynbi “lokal sivilizatsiyalar”, Sarokin “madaniy supersistemalar” g‘oyalarini ilgari surishgan. Ularning ichida eng ommaviylashgani “lokal sivilizatsiyalar” termini b о ‘ldi. 1 [3] Қаранг : история Востока. М, 1999.г.17 – 19 бетлар 2 [4] A. Z Krever; kluckhone, culture ; Acritical Review of concept and Dcinitions. N . Y . 1952. P 291.](/data/documents/e848c87e-32c7-46d1-978a-80252c749a6b/page-8.png)
![www.arxiv.uz Umuman olganda, madaniy-tarixiy y о ‘nalish namoyandalari sivilizatsiyani, odatda etnik chegaralar bilan mos tushmaydigan etnoslararo xarakterga ega b о ‘lgan madaniyat tiplari tarzida tushinganlar. Lekin etnoslararo sivilizatsiyalar muayyan madaniy markazlarning kuchli tasiri ostida vujudga keladi. Xususan Qadimgi Sharqqa nisbatan Yaqin Sharq, Hind va uzoq sharq sivilizatsiyalari, Yevropaga nisbatan esa antik sivilizatsiya haqida fikr yuritilib, ular mos ravishda Qadimgi Mesopotamiya, Shimoliy Hind, Xitoy va Gretsiya tasirida paydo b о ‘lgan, sivilizatsion yondashuvda sivilizatsion ayniyat (identichnost) mezonlari yani madaniyatning u yoki bu tipini qanday belgilar asosida aniqlashi masalasi nihoyatda muxim ahamiyatga ega b о ‘ladi. Shunga bog‘liq holda ularning soni klassifikatsiyasi va о ‘zaro aloqadorligi muammosi turlicha xal etiladi. Masalan O. Shpengler sivilizatsiya shakllanishida dinning belgilovchi axamiyat kasb etishini k о ‘rsatib, 8 ta buyuk madaniyatlar yoki sivilizatsiyalar nomini keltiradi. Bular Misr, Bobil, Hind, Xitoy, Appolon (Yunon – Rim) arab (afsunkor) Meksika, G‘arb (faust) madaniyatlari yoki sivilizatsiyalaridir 3 [5]. A. Toynbi sivilizatsion ayniyatning mezoni sifatida, din, tarix, til, anana va madaniyatni qabul qiladi.hamda shu asosida 5 ta “jonli” sivilizatsiyalarni ajratadi G‘arb xristianligi orqali birlashgan G‘arb jamiyati; janubiy sharqiy Yevropani Rossiya bilan birlashtirgan provaslav- xristian jamiyati Shimoliy Afrikadan tortib, buyuk Xitoy devori xududigacha b о ‘lgan islom jamiyati, tropik- subkontenental Hindistondagi hind jamiyati, janubi-sharqiy Osiyoning subtropik va m о ‘tadil hududlarida shakllangan uzoq sharq jamiyati 4 [6]. N. Danilevskiy 10 ta sivilizatsiyani yoki uning iborasi bilan aytganda madaniy- tarixiy tiplarni farqlaydi. Bular: Misr, Ossuriya, Bobil – Finikiya – Xaldey (qadimgi somiy), Xitoy, Hind, Eron, Yaxudiy, Yunon, Rim, Arab, (yangi somiy) Yevropa (romano – german) sivilizatsiyalaridir 5 [7] svilizatsion konsepsiya tarafdorlari rivojlanishininig davriyligi nuqtai nazardan turib sivilizatsiyaninig vujudga kelishi gullab yashnashi va halokati bosqichlarini ajratadilar uni о ‘simliklar, jonivorlar va 3 [5] О. Шпенглер, Закат Европ ы . М , П, 1923. 16 – стр. 4 [6] А. Тойнби, Постижение истории, М, 1921. 33 стр. 5 [7] Н. Данилевский. Россия и Европа М., 1991. 74.стр.](/data/documents/e848c87e-32c7-46d1-978a-80252c749a6b/page-9.png)
![www.arxiv.uz inson hayoti davrlari bilan qiyoslab svilizatsiyalar “tug’iladi, rivojlanishining turli bosqichlaridan о ’tadi qariydi, s о ’nadi, xalok b о ’ladi” deb xisoblashdi. Umuman olganda tarix ularning fikricha, jaxon tarixi miqyosida muayyan tarzda о ’zaro aloqada b о ’lgan, rivojlanib boruvchi lokal sivilizatsiyalar majmuini tashkil etadi. Jaxon sivilizatsiyasi esa turli sivilizatsiyalarning о ’zaro tasiri natijasidir. Shunday qilib sivilizatsiya – tarixning madaniy-tarixiy konsepsiyasi nuqtai nazaridan sotsiomadaniy asosoga k о ’ra bir-biridan farq qiluvchi mamlakat va xalqlarning yirik xamda uzoq davom etadigan mustaqil umumiyati b о ’lib, ularning о ’ziga xosligi tabbiy oxir-oqibat hayotning obyektiv sharaoitlari, shuningdek ishlab chiqarish usuliga bog’liq b о ’ladi. Bu umumiyatlar vujudga kelish shakllanish, inqiroz va barham topish bosqichlarini bosib о ’tdilar. Sharq – G’arb dualligi Tarixning megadavriy gipotezasi. XX asrning oxirlariga kelib, ayrim analetiklar tomonidan dunyoning ikki yarim sharli tuzilishi va tarixining mega sikllik (megadavriy) xarakteri konsepsiyasi ilgari surila boshladi 6 Bu talimotning zaminida insoniyat tarixini avval boshdanoq Sharq va G’arbga b о ’lingan sotsiomadaniy tizimlar tarzida talqin etish g’oyasi yotadi. Mashhur nemis faylasufi K. Yaspers (1883-1969) yozishicha: “Dastlabki qutblanish (Sharq va G’arb) turli k о ’rinishlarda asrlar davomida hayotiyligini saqlab kelgan”. Yunonlar va Forslar Rim imperiyasining g’arbiy va sharqiyga b о ’linishi, g’arbiy va sharqiy xristianlik, G’arb dunyosi va islom Yevropa va Osiyoni bular birining о ’rnini boshqasi ketma- ket egallagan ushbu qarama- qarshilikning timsolidir . Bu nuqtai nazarning tarafdorlari takidlashicha, uzoq о ’tishdayoq Sharq va G’arb о ’rtasida muayyan mehnat taqsimoti vujudga kelgan.ulardan birinchisi - manaviy tashabbuslar bilan chiqqan b о ’lsa, (buyuk johon dinlarining aynan sharqda paydo b о ’lganligi ham bejiz emas), ikkinchisi – innovatsion g’oyalarni ilgari surgan. Insoniyatni Sharq va G’arbga ajratishni ular inson miyasini chap va о ’ng yarim shariga b о ’linishi bilan qiyoslaydilar. 6 [8] Қаранг : философия истории. 29 – 32, 47 – 49 б.](/data/documents/e848c87e-32c7-46d1-978a-80252c749a6b/page-16.png)
