Ilk Rim imperiyasi Oktavian Avgust hukmronligi prinsipat - Tarix - Referatlar

Ilk Rim imperiyasi Oktavian Avgust hukmronligi prinsipat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

Ilk Rim imperiyasi Oktavian Avgust hukmronligi prinsipat Reja: 1. Oktavianning siyosiy dasturi va maqsadi. 2. Oktavian Avgustning tashqi siyosati . 3.Rim siyosiy hayoti

Oktavianning siyosiy dasturi va maqsadi. Aktsiy qo‘ltig‘idagi g‘alaba natijasida 33 yoshli Oktavian (er. av 30- yildan. eramizning 14-yiligacha) ulkan davl atning yagona hukmdoriga aylandi. U diktatura va umrbod senzorlikdan voz kechdi, hech kim uni podsholikka intilmoqda deb o‘ylamasligi uchun Romul nomini va dominus (janob) unvonini inkor qildi. Oktavian er av 30-yildan plebey tribuni hokimiyatiga ega edi, er av 29-yilda senatdan qo'shin qo‘mondoni, ichki va tashqi siyosat sohalarida oliy hokimiyatda egalikni bildiradigan umrbod imperator unvonini oldi. Er av 28-yilda senatda navbatdagi tozalashni o'tkazib Oktavian senatning prinsepsi («birinchi»-latin tilidan to‘g‘ridan-to‘g‘ri taijimasi) unvonini oldi. Respublika rimida prinseps unvoni senatorlar ro‘yxatidagi eng keksa va eng hurmatli fuqaroni senatdagi o‘rnini bildirar edi. Bu unvon Oktavianga o‘z fikrini birinchi bo‘lib bildirishga va senatning qaroriga ta’sir qilishga imkon yaratdi. Senat unga Avgust («Xudolar ulug‘lagan») unvonini berib, uning hokimiyatirii muqaddas ekanligini ta’kidladi. Bundan tashqari, Oktavian Avgust oliy harbiy hokimiyatga egaligi, umrbod konsul, xalq tribuni boiganligi uchun «veto» (taqiq) huquqidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘Idi. Oktavian hokimiyatining moddiy asosini unga shaxsarr qaram bo‘lgan provinsiyalardan keladigan daromadlar va senat xazinasi bilan yonma-yon ta’sis etilgan prinseps xazinasi-fisk tashkil qildi. Uning davrida respublika muassasalari senat, konsullar, kvestorlar lavozimi saqlab qolinib, barcha mansabdor shaxslar ma’lum bir muddatga saylanar edi. Avgust senatdan barcha ozod qo‘yilgan qullarni chiqarib unga Italiya munitsipiylari va koloniyalarining zodagonlarini kiritdi. 0 ‘zining hokimiyati uchun xavfli bo‘lgan yirik yer egalari va boylarni ijtimoiy ahvolini turli tadbirlar bilan mustahkamladi va ularni o‘ziga moyil qildi. Oktavian Avgustni yana bir tabaqa suvoriylar qo‘llab-quwatladi. Bu tabaqaga prinseps muhim imtiyozlarni berdi. Suvoiiylar uchun 400000 sestertsiy mulk senzi belgilanib, eski respublika an’analari bilan bog'lanmagan bu qatlamga boylik orttirgan mulkdorlar kiritildi. Ba’zi bir yuqori mansablar suvoriylarga berildi.

Oktavian shaharning quyi qatlamlarini ham o‘z tomoniga og'dirib olish uchun ularga tekin non tarqatib, tomoshalar uyushtirdi. 0 ‘sha davrda Rimda yashagan million aholidan kamida 200000 kishi davlatdan bepul non olar edi. Avgust hokimiyatining asosiy tayanchi qo‘shin edi. Legionerlaiga oylik muntazam to‘lab turildi. Qo‘shin professional bo‘lib Rim fuqarosi harbiy xizmatga kirgan vaqtda-shaxsan prinsepsga sodiqlik to‘g‘risida qasamiyod qilar edi. Harbiy xizmat 25 yil qilib belgilandi. Provinsiyalardagi fuqarolar yordamchi qo'shinlar tarkibida xizmat qilar edi. Lashkarboshilik qobiliyati bo‘lmagan va urushlar olib borishni yoqtirmagan imperator imperiyaning hududlarini kengaytirishni emas, balki mavjud bo‘lgan hududlar chegaralarini mustahkamlashni afzal ko‘rdi. Oktavian Avgustning tashqi siyosati . Faqat Er av I asr oxirida Oktavianning vorislari davrida Alp tog‘lari hududi va Dunay havzasida keng hududlar bosib olindi. Bosib olingan bu hududlarda Pannoniya va Meziya provinsiyalari tashkil etildi. Imperiyaning shimoldagi chegaralari Reyn va Dunay daryolari bo‘ldi. Rimliklarni Reyn va Elba daryolari havzasida o‘mashib german provinsiyasini tashkil qilishga urinishlari to‘la mag‘lubiyat bilan tugadi. Xerusk qabilalari yo'lboshchisi Arminiy boshchiligida Tevtonbuig o‘rmonida Rimning uch legioni tor-mor qilindi. Oktavian sharqda urush harakatlarini olib bormadi. Parfiya bilan diplomatik aloqalar o‘rnatildi. Er av 20-yilda parfiyaliklar bilan tinchlik shartnomasi tuzilib, rim qo‘shinlarini er av 53-, 40- va 36-yillardagi magiubiyatlari natijasida bosib olingan asirlar, bayroqlar rimliklaiga hamda garovga olingan zodagon rimliklaiga qaytarib berildi. Ikki davlat o‘rtasidagi chegara Frot daryosi bo‘yicha belgilandi. Oktavian Kichik Osiyo va Suriyaning sharqida Rimga qaram, vassal davlatlarni saqlab qoldi.

Qo‘zg‘olonchi Galliya er av 27-yilda to‘la bo‘ysundirilib, 4 provinsiya: Narbon Galliyasi, Lugdun Galliyasi, Belgika va Akvitaniyaga rasman bo‘lindi. Pireney yarim orolining shimoliy- g‘arbida jangovar astur va kantabr qabilalari bilan er av 28—19- yillarda og‘ir urush olib borilib, bu urush er av 19-yilda g‘alaba bilan tugallandi. Shundan so‘ng Pireney yarim oroli uch provinsiya: Tarrakon Ispaniyasi, Luzitaniya va Betika tashkil qilindi. Rimliklar er av 25— 15-yillarda salass, ret va vindelik qabilalarini bo‘ysundirib, Retsiya provinsiyasini tashkil qildilar. Rimda urush vaqtida ochib qo‘yiladigan Yanus ibodatxonasi eshiklari Oktavianni o‘zi bosh kohin sifatida tinchlik davri boshlanganini bildirib, tantanali yopdi. Yo‘llardagi va dengizdagi qaroqchilik tugatildi 1 . Avgust o‘ziga shaxsan bo'ysunadigan, uni hayoti uchun mas’ul bo‘lgan shaxsiy qo‘riqchi pretorian qismi (gvardiya)ni tuzdi. Avgust davrida Rimda ilk bor o‘t o‘chirish qismlari tuzildi. Oktavian murosalar olib borishga juda usta bo‘lib senat bilan hokimiyatni bo‘lishdi. Provinsiyalar imperator va senat o‘rtasida taqsimlandi. Misr imperatoming shaxsiy mulki hisoblanar edi. Boy va strategik jihatdan muhim bo‘lgan provinsiyalar imperatoming bevosita nazorati ostida bo‘lib, legatlar tomonidan boshqarilar edi. Senat ixtiyoridagi provinsiyalarga ham amalda imperator hokimiyati nazorati ostida edi. Davlat boshqaruv apparatini tartibga solish bilan birga Oktavian rim jamiyati va oilasini mustahkamlaydigan bir qancha qonunlarni qabul qildi. Qonunlar fohishabozlikni, erga xiyonatni, isrofgarchilikni qattiq jazoladi. Qadimgi rim urf-odat, an’analarini qayta tiklashga tomon yo‘l tutildi, oila mustahkamlanib, ko‘p bolalik oila rag‘batlantirildi. Senator va suvoriylarga ozod qo‘yilgan qullar bilan nikoh taqiqlandi. Qullami ozodlikka chiqarish cheklandi. 1 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.330-332.

Vasiyat bo‘yicha ozod qilinadigan qullar soni kamaytirildi. Boshqa bir qonunga xo‘jayin qul tomonidan shu vaqtda uyda bo‘lgan barcha qullar o‘lim jazosiga hukm qilinar edi. Avgust qadimgi rim diniy an’analarini qayta tiklashga harakat qildi. Buzilgan ibodatxonalar qayta tiklandi. Shu bilan birga sharqdan kelgan yangi xudo va ma’budalar ta’qib ostiga olindi. Rimda magiya va astrologiya taqiqlandi. Oktavian kasalmand kishi bo‘lsa-da, 44 yil hukmronlik qildi, 76 yoshida eramizning 14-yilida vafot qildi. Uning hokimiyatini birinchi xotini Liviyaning birinchi nikohidan bo'lgan o‘g‘li Tiberiy Ю avdiy Neron (14—37- yillar) egalladi. Yangi prinsepsning hokimiyatga kelishi hech kimning e’tiroziga sabab bo‘lmadi, chunki boshqaruvni yangi shakli amalda o‘z samarasini ko‘rsatdi. Bundan tashqari, unga ko'nikma hosil bo'lgan edi. Tiberiy shijoatli lashkarboshi va qobiliyatli boshqaruvchi edi. Boshqa Tiberiy Oktavianning siyosiy yo‘li va qoidalarini davom ettirib senat bilan to‘la kelishuv asosida davlatni boshqardi. Tiberiy komissiyalardan saylov va sud funksiyalarini olib senatga berdi. U iqtisodiy jihatdan tejamkorlik siyosatini olib bordi (o‘zidan keyin xazinada 2 mlrd. 700 mln. sestersiy qoldirdi). Provinsiyalar boshqaruvini yaxshilashga urindi va jamiyat ma’naviy hayotini sog‘lomlashtirishga harakat qildi. Eskicha turmush tarzidan voz kechishni istamagan hukmdor tabaqa barcha islohotlaiiga norozilik bildirib, passiv qarshilik ko‘rsatdi. Tiberiyga qarshi fitna uyushtirildi. Imperator 26- yilda Rimdan Kapri oroliga ko'chib o‘tdi va 10 yil shu yerda yashadi. 77 yoshli kasal imperator 37-yil mart oyida pretor prefekti Makron buyrug‘i bilan bo‘g‘ib o‘ldirildi. Rim siyosiy hayoti Eramizning 14-yilida Avgust o'limidan so‘ng uning merosxo‘rlari Tiberiy Klavdiy, Neron, Kaligula va Ю avdiy Neronlar imperatorlik taxtini egalladilar. Lekin ularning hukmronligining so'nggi yillarida siyosiy raqiblar bilan qonli kurash va prinsepsni o‘ldirilishi bilan tugallandi.

Kaligula oidirildi, Neron esa o‘zini-o‘zi o‘ldirdi. Senat bilan prensepsning qarama-qarshiligi eski Rim nobilitetini munisipal va provinsiya zodagonlari bilan siqib chiqarish jarayonini o'zida aks ettirdi. An’anaviy-senator suvoriylar elitasining siyosiy tushkunligi bilan pretorian gvardiyasi boshliqlarini ahamiyati oshdi. Agar Tiberiyni senat hokimiyat tepasiga keltirgan bo‘lsa, 33 yildan so'ng lining jiyani Klavdiyni pretorian gvardiyasi imperator deb e’lon qildi. Buning evaziga yangi imperator har bir pretorian gvardiyachisiga 15 ming sestersiy miqdorida mukofot berdi. Senat hukmdorning shaxsiy qo‘riqchilari (pretorian gvardiyasi) qabul qilgan qarorlami tasdiqlaydigan oddiy tashkilotga aylandi. Tez orada qo‘shin ham o‘zining siyosiy huquqini talab qilib chiqdi. Eramizning 68-yillari qonli fuqarolar urushi natijasida Tit Flaviy Vespasianni imperator deb e’lon qildi. Vespasian fuqarolar urushida qo'shinning qo‘llab-quwatlashi bilan g'olib chiqib, Flaviylar sulolasiga asos soldi. Flaviy va uning birinchi merosxo'rlari davrida Rim davlati ma’lum darajada mustahkamlandi. Davlat xazinasi to‘ldirildi. Flaviylar provinsiya zodagonlaridan senat tarkibini toidirdilar va senat bilan murosa qilgan holda ichki va tashqi siyosatni olib bordilar. Faqat Vespasianning kichik o‘g ii Domisian davrida siyosiy terrorning yangi tolqini boshlandi. Domisian cheklanmagan hokimiyatga intilib, senatni o‘zini xudo va hukmdor deb e’lon qilishga majbur qildi va o‘zi raqib deb hisoblagan senator va boshqa boy fuqaroljirni qatag'onlami uyushtirdi. Shu sababli u eramizning 19-yili fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. Domitsian o‘ldirilganidan so‘ng 100 davomida imperatorlar senat bilan kelishgan holda davlatni boshqardilar. Imperatorlar provinsiyalar ravnaqi uchun qator tadbirlami amalga oshirdilar, g‘o!ibona tashqi urushlar olib bordilar, imperiya chegaralarini tashqi dushmanlardan himoya qildilar. Shuningdek, ular rimning qadimgi urf-odatlari va an’analariga hurmat bilan qaradilar. Fan va san’atga homiylik qildilar. Ayniqsa, Italiyadan tashqarida tug'ilgan birinchi Rim askar imperatori Mark Ulpiy Trayan va imperator- faylasuf Mark-Avreliy Antonin davlat hokimiyatini va jamiyatni barqaror

rivojlanishi uchun o‘zlarining namunali ichki va tashqi siyosatlari bilan shuhrat qozondilar. Eramizning I—II asrlarida Rim imperiyasining tashqi siyosati mudofaa xarakteriga ega bo‘ldi. Keyinchalik imperiya hududlari bir qadar kengaydi. Britaniya oroli Rim imperiyasi provinsiyasiga aylandi. Afrika va Bolqonda yangi provinsiyalar paydo bo‘ldi, ammo bepoyon hududlarda barqarorlikni saqlab turish provinsiyalarda tez-tez ko‘tarilgan qo‘zg‘olonlar faol istilochilik siyosatini olib borishga xalaqit berdi. Galliya va Yahudiyada kuchli qo‘zg‘olonlar, quyi dunyodagi dakiar, shimoldagi german qabilalari, sharqda esa Parfiyaning kuchayishi Rim davlatining chegaralari mudofaasini kuchaytirishni talab qildi. Imperatorlar Trayan, Adrian va Mark Avreliy davrida yaxlit mudofaa liniyalari shakllandi. Adrian davrida Rim fuqaroligiga ega bo‘lmagan provinsiya aholisi ham legionlarga harbiy xizmatga qabul qilina boshlandi. Eramizning I—II asrlarida prinsepslar hokimiyatining moddiy asoslari kuchaydi. Provinsiyalarning ko'pchiligini daromadlari imperator xazinasi (fisk)ga tushdi. Rim imperiyasi eramizning I asridaRim imperiyasida I asr davomida ikki sulola hokimiyatni boshqardi. Tiberiyning vorisi Germanikning o‘g‘li 24 yoshli Gay Sezar Kaligula (37—41-yillar) hokimiyatni egalladi. Kaligula badjahl, axloqan buzuq, o‘ta mag‘rur, takabbur shaxs edi. Dastlab u senat bilan kelishgan holda ichki va tashqi siyosatni olib bordi, soliqlarni kamaytirdi. Bir necha oy ichida u isrofgarchilik bilan Tiberiydan qolgan xazinani turli tomosha, mo‘l-ko‘I sovg'alar bilan talon-taroj qildi. Kaligula o‘zini «Janob» (Dominis) va «Xudo» deb e’lon qilib, omma oldida Yupiter qiyofasidagi kiyimlarda chiqdi. Bu aqlsiz imperatoming hukmronligi uch yil davom etib 41-yil yanvar oyida pretor tribuni Kassiy Xerey boshchiligidagi fitnachilar tomonidan o‘ldirildi. Pretor qismlari Kaligulaning 50 yoshli tog'asi Tiberiy Klavdiy Neronni (41—54-yillar) imperator deb e’lon qildilar. ^Klavdiy senat bilan munosabatni

yaxshiladi. 0 ‘zining senatdan mustaqil boigan ma’muriyatini tuzdi. Uning ma’muriyati bir necha muassasalardan tashkil topib, ularni ozod qo‘yilgan qullar boshqardilar. Klavdiy davrida boshqaruvni markazlashuvi va imperatoming shaxsiy hokimiyatini kuchayishi kuzatildi. Klavdiy hokimiyati qo‘shini, turli tekin tomosha va xayr-sadaqa beriladigan Rim plebsi hamda provinsiyalarning zodagonlariga tayandi. Tashqi siyosatda urushlar o‘rniga diplomatik vositalar qo‘llanila boshlandi, faqat 43-yilda Britaniyaga harbiy ekspeditsiya uyushtirildi. Klavdiyning ikkinchi xotini 33 yoshli Agrippina 54- yilda uni zaharlab o‘ldirdi va o‘zini 17 yoshli o‘g‘li Neron Klavdiy Sezari (54—68-yillar) taxtga chiqardi 2 . Neron Yuliy Klavdiylar sulolasining ko‘zga ko'ringan vakillaridan biri. U axloqan buzuq, shafqatsiz kishi edi, o‘z onasi Agrippinani (62-yil), ukasi Britanikni (55-yil), xotini Oktaviani (62-yil), ikkinchi xotini Poppeya Sabinani (65-yil) o‘ldirdi. Neron senat bilan murosa qilishni istamadi. Pulga muhtoj boigani uchun juda ko‘p senatorlarni, zodagonlami qatl etib, ularning mol- 2 Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. Oxford University Press. England I994. p.334-337.

mulkini o‘zlashtirib oldi. Uning davrida imperator saroyi xarajatlari haddan tashqari oshib ketdi. Neronning o‘zi musiqa va qo'shiqchilik bilan shug‘ullanib, sahnada o‘ynar edi, Yunonistonga shoirlar ko‘rigiga qatnashdi. Rimda 64-yilda juda katta yong‘in bo‘lib, u bir hafta davom etdi va shahaming 14 kvartalidan 10 tasi to‘la yonib ketdi. Yong'indan keyin Palatin va Eskvilin tepaliklari o‘rtasida 270 ga. maydonga Neron uchun hashamatli «oltin» saroy qurildi. Xalq ommasi o'rtasida Rimdagi yong‘inni asosiy sababchisi Neron deb mish-mish tarqaldi. Neron yong‘in aybdori deb rimdagi nasroniylar jamoasini aybdor deb topib, ulami ommaviy qatl qildi. Imperatoming shafqatsizligi, uning zo‘ravonligi zodagonlarni keskin noroziligini keltirib chiqardi. Unga qarshi fitna uyushtirildi (65-yil). Fitna fosh etildi va fitnachilar shafqatsiz jazolandi. Ularning ichida faylasuf-sitoik Lutsiy Anney Seneka, uning jiyani shoir Mark Anney Lukan va yozuvchi Gay Petroniy Arbitrlar bor edi. Siyosiy vaziyat keskinlashdi, Parfiya bilan Armaniston uchun uzoq davom etgan urush (66-yil) Rimning mag'lubiyati bilan tugadi. Neron oxirgi 2 yil hukmronligi davrida davlat boshqaruvidan umuman chetlashdi. Britaniyada urush davom etib, 66-yilda Yahudiyada qo‘zg‘olon boshlandi. Neron hukmronligiga qarshi ommaviy norozilik boshlandi. Galliya, Germaniya va Ispaniyada unga qarshi 68-yil bahorida legionlar qo‘zg‘olon ko‘tardilar. Taxt vorisligiga 70 yoshli zodagon Serviy Sulpitsiy Galba nomzodi qo‘yildi. Neronni hech kim himoya qilmadi, hatto pretorian qismlari ham Galba tomoniga o‘tdi. Neron yashirinishga urindi, lekin yashirina olmadi. Dushmanlar qo‘liga tushmaslik uchun u o‘zini qilichga tashladi. Neronning o‘limi bilan Yuliylar-Klavdiylar sulolasi hukmronligi nihoyasiga yetdi. Rim imperiyasining navbatdagi hukmdori qisqa vaqtga 68—69- yillarda sarkarda Galba bo‘ldi. Taxtga Italiya provinsiya zodagonlaridan kelib chiqqan o‘z Iegionlariga tayanib Tit Flaviy Vespasian chiqdi (69—79-yillar). U lashkarboshi sifatida Yahudiya urushi davrida tanildi. Vespasian yangi Flaviylar

sulolasini boshlab berdi. Bu sulolaga yana ikki imperator Vespasianning o‘g‘illari Tit va Domitsianlar kirdi. Vespasian uzoqni ko‘ra biladigan aqlli hukmdor sifatida imperiyani iqtisodiy va moliyaviy kuchini nisbatan tez va samarali tikladi. Davlat xarajatlarini qoplash uchun 40 mlrd. sestersiy kerak edi. Imperator tejab- tergashga kirishib, xarajatlarni qisqartirdi va yangi soliqlarni joriy qildi. Hatto u dafn va Rim jamoa tuaetlariga ham soliq soldi. Imperator Rim fuqaroligi huquqini mo‘l-ko‘l tarqatdi hamda senatorlar va suvoriylar toifasini provinsiya zodagonlari, boyib ketgan ozod qo‘yilgan qullar bilan to'ldirdi. Flaviylar davridan boshlab imperatorlar provinsiya zodagonlariga bevosita tayana boshladilar. Vespasian 70 yoshida 79-yil iyunida vafot qildi. Uning o‘g‘li Tit 79—81-yillar taxtga chiqib 42 yoshga yetmasdan bezgak kasalligidan vafot qildi. Tit davrida mashhur Vezuviy vulqoni otilib, Pompey va Gerkulanum shaharlari kul ostiga qoldi (79-yil). Flaviylarning so‘ngi vakili Domitsian (81 — 96-yillar) bo‘lib o‘zining mutlaq hokimiyatini o‘matishga harakat qildi va 45 yoshida fitnachilar tomonidan o‘ldirildi.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2.

O'xshashlar

Respublika tuzumining inqirozi va ilk Rim imperiyasi davri

So‘nggi Rim imperiyasi

Rim Respublikasining qulashi. Rim imperiyasi

Ilk Rim respublikasi

Rim respublikasi inqirozi va ilk imperiya