Qadimgi Xett epigrafikasi - Tarix - Referatlar

Qadimgi Xett epigrafikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja : 1. Qadimgi Xett Yozuvning ixtiro q ilinishi. 2. Qadimgi Xett yozma yodgorlkilarinning yozlishi. 3. Xettlardagi adabiy epigrafik yodgorliklar.

www.arxiv.uz Milodan avvalgi 1296 yili baxorida Orant daryosi vodiysida qadimgi Misr Fir`avini Ramzes II va Xett podshosi Muvatallis (Xatesuliy III ) qo`shinlari o`rtasida Kadesh sha h ri yonida yaqinida to`qanashadilar. Bu jangda g`olib bo`lmay, ikkala tomon ning kuchlari ham teng keladi va mil.av.1280 yil ikki davlat o`rtasida “Abadiy tinchlik va do`stlik to`g`risida” bit i m tuz ila di. Ramses II bitim ning isboti sifatida Xett podshosi q iziga uylanadi. Ramzes II mamlakatiga q aytib kelgach, Misrliklar uni Xettlarning g`olibi! d eb kutib ola di. Uni “butun mamlakatida xurmatga sazo v or” Xettlar mamlakatining maxtancho q ligiga barham bergan, dovyurak, buyuk X udo “Ra nin g , Xettlar mamlakatini oyo q osti qilgan o`g`li” deb e`lon qiladilar. Saroy shoiri Ramzes II ning g` alabasiga bag`ishlab, doston yaratadi, dostonda Kadesh yaqinidagi janglarning borishi tasvirlanadi. K. Keran “Tor d a r a va qora to g` ” degan kitobida bu asarni batafsil taxlil qiladi, dostonning haqiqatga zid tomonlarini va Ramses II ning o`z g` alabalari to`g`risidagi davolari asossizligini t o` la ishonarli qilib tasvirlanadi. K.Keran bu faktni “tarixni to`g`ridan-to`g`ri soxtalashtirish, bizga ma`lum bo`lgan bir i nchi soxtalashtirish”, “ q albaki tar g` ibot durdonasi deb atadi”. Bu yol g` on uch ming yil yashab keldi, tarixchilar Kadesh yaqinida o`sha uzoq davrlardagi ikkita eng katta Harbiy kuch to`qnashganligini xatto bilmaganlar. Nixoyat, uzoq davrlar o`t g andan keyin Xettlar kashf q ilindi. XIX asr 70- yillarida Britaniya sharqshunosi A.Seys qadimgi sharqda faqat ikkita O ssuriy- B obil va Misr madaniyati va Yozuvi ham bo`l ib gin a qol may, qadimda o`ziga xos tsiviliazatsiya ga ega bo`lgan bu xal q ni X ettlar deb atagan edi. Biroq uning bayonatiga sovu q munosabatda bo`lganar, A.Seysga esa “xettlar ixtirochisi” degan la q ab belganlar. “Xett” xal q ining nomi Bibliyada ham keltirgan. Unda, jumladan : “ Avraam davridayo q xettlar X ana n ni egallagan ” , deyilgan. Biroq XVIII oxiri XIX asr olimlari tarixiy ma`lumotlar manbai sifatidagi Bibliyaga ishonchsizlik bilan q araganliklari bu daliliga jiddiy munosabatda bo`lishga h ala q it bergan, xolbuki

www.arxiv.uz qadimgi sharq ayni shu vaqt chinakamiga kashf etilgan. Bu davrda arxeologiya va tilshunoslik jadal rivojlangan. Ieroglfilar va mixxatlar o`qilgan, izo h lab berilgan. YAngi Yozuvga e`tibor berishga majbur qilgan birinchi topilma Hama toshilari bo`lgan. Bu toshlar jami to`rtta bo`lib,Suriyaning Hama shahridagi bozordan topilgan.Toshlarning uchtasi devorga o`rnatilgan, to`rtinchisi esa maydonda yotgan ekan.Maydon markazidan topilgan to`rtinchi tosh “shifobaxsh” kuchga ega bo`lganligi aytib o`tilgan , bod kasalidan azob chekuvchi kishi uning ustiga biroz cho`zilib yotsa, “bir zumda sog`ayib ketarkan”. Qisqa vaqt ichida Old Osiyoning bir-biridan uzoq masofadagi turli joylaridan yana xett yozma yodgorliklari topiladi. Bu A.Seysga xettlar olimlar o`ylaganidek kam sonli SHimoliy Suriya qabilalari bo`lmay, katta xalq bo`lgan, degan xulosa chiqarishga yordam bergan. Suriyada arxeologik qazishlar o`tkazilgan vaqtda Hama toshlaridagidek Yozuvlar bitilgan xaykallar topilgan. Turkiyadagi Marasha shaxri darvozasini bezab turgan sherning yolkasiga va biqinlarga Shunday Yozuv buyurtma belgilar bilan yozilganligi aniqlangan. Anqaradan 150 km masofada qoyaga o`yilgan ibodatxonadan o`ziga xos Xudolar xaykallari topilgan bo`lib,xaykallarda bir belgi - ________ takror takror uchraydi. A.Seys uni xudo tushunchasini ifodalovchi ideogramma bo`lsa kerak deb taxmin q ilindi. 1900 yil yuzlab nomni o`z ichiga olgan xett Yozuvlari ruyxati nashr etilgan.Qadimgi SHarqda uchinchi buyuk dalat bo`lganligi haqidagi fikrni tasdiqlovchi boshqa ishonchli dalillardan biri sifatida avvalo Misr fir`avnlari arxivlarida saqlayotgan maktubni ko`rsatish mumkin, bu xettlar podshosi Suppiluliumning maktubidir. Maktubda xettalar podshosi Misr fir`avini Amenxotopning taxtga o`tirganligini ma`lumot uchun qabul qilganligi aytilgan. Maktub xushmuomalalik va iftixor bilan yozilgan. Mavqei teng kishigina Shunday yozishi mumkin edi. Ramses II ning xettlar xukmdori ustidan “g`alaba” qozonishi munosabati bilan uning nomiga aytilgan madxiyalar ham Xettlar qudratli va daxshatli raqib bo`lganligidan darak beradi. Biroq bu qanday xalq bo`lgan?

www.arxiv.uz Qachon paydo bo`lgan, qaysi tilda so`zlashgan, qanday siyosiy va iqtisodiy tizimga ega bo`lgan? Bu savolarning hammasiga javob berish kerak edi. 1905 yil arxeologlar Bo`g`ozqoya tumanini qaziy boshladilar, va u erdan kutilmaganda xett podsholigining davlat arxivini topadilar! Ko`plab Xett Yozuvlari bitilgan sopol lavxalari topilgan.Topilgan lavxalarining bir qismidagi Yozuvlar akkad tilida ekan. Bu vaqtda akkad mixxatining siri ochilgan “akkad” Yozuvlari o`qilayotgandi. SHunda ekspeditsiya Xettlar davlatining qadimgi poytaxti yonida turganligi ma`lum bo`ladi. Xuddi shu erdan hammani hayajonga solgan narsa – Misr fir`avini bilan Xett podshosi o`rtasida tuzilgan “abadiy tinchlik va do`stlik to`g`risidagi”, Fivdagi Amoe qasrida Misr tilida o`yib yozilgan mashhur bitimning xett tilidagi varianti topiladi. Endi olimlar ixtiyorida etarli miqdorda yozma yodgorliklar bor edi, ularni o`qishga kirishilsa bo`lar edi. Xett Yozuvlari ikki xil belgilardan – mixat va ieroglifikaga nisbtan kengrok tarqalgan edi. O`rta asr Evropasida lotin alifbosi qanday rol o`ynagan bo`lsa, o`z davri uchun Xett Yozuvi ham Shunday rol o`ynagan va lotin alifbosi singari ko`pgina qadimiy tillarni yozishda foydalanilgan. Mixxatlarni, ierogliflarni o`qish printsipi ma`lum bo`lgani uchun deshifrovka muammosi Xett tilining xususiyatlarini aniqlashdangina iboratligi ko`rinib turardi. Xett tekstlarni tushunmoq uchun til tuzilishini va uning gramatik shakllarini aniqlashgina qolgan edi. Xett Yozuvining mixxat va ieroglifi variantlarini o`qishning boshlanishi chex olim B. Grozniy nomi bilan bog`liq. B. Grozniy 1 jaxon urushi oldidan Xett mixxatidan nusxa ko`chirish bilan shug`llanadi. Xett tekstlarini o`qishni birinchi navbatda, bilingva yo`qligi qiyinlashtirgan (bilingva keyin topilgan so`zlarning to`g`ri tushunilganligi tasdqilangan). Birgina yul qolgan edi, u ham bo`lsa manti q iy xulosalar chiqarish va begilarni solishtirish vositasida tilning strukturasni aniqlash edi. Olim i shni xett q onunlari yozligan tekstlarni izoxlashdan boshlagan. Q onunlarning paragraflarida jumlalarning t u zilishi bir tartib da bo`lgan : “agar kimda – kim Shunday – Shunday q ilsa, u Shunday t o` laydi”. Olim tilning

www.arxiv.uz grammatik tuzilishini juda tez o`zlashtirgan. Uning Old Osiyodagi ko`pgina q adimiy tillar singari, somiy tili bo`lmay, xind-evropa tili bo`lib chiqishi olimni taaj u blantiradi , bir so`zning o`zgarib bor i shi, ya`ni turlovchi qo`shimchaning almashib turishi aniq bilinib turadi, so`zlar turlanishining butun sistemasi, garchi akkad so`zlari va so`z birliklari ko`p bo`lsada, buning xind – evropa tili ekanligidan dalolat beradi. Olim butun jumlalarning moxiyatiga tayanib turib, Xettcha ko`pgina so`zlarni, grammatik shakllar ma`nosini tez aniqlay oldi. Shunday qilib, Xind – evropa tillari haqida yaxshi ma`lumotga ega bo`lgan B.Grozniy bu oilaning eng qadimgisi bo`l m ish - Xett mixxatining sirini ochishga muvaffaq bo`ldi. Agar ilgarilar G omerning poemalari va m i loddan avvalgi II ming yillikning o`rtalariga mansub bo`l g an xind eposi “Rigv e da” xind –evropa tillaridagi eng qadimgi tekstlar deb xisoblanilgan b o`lsa , Xett tekstlarining o`qib chiqi li shi olimlarga asrlar q ariga ya`ni miloddan avval gi XVIII asrgacha nigox tashlashga yordam beradi. Xettlarning dastlabki Yozuvi i ero g lif bo`lganligi hozir isbotlangan . Xettlar uni o`zlari ya`ni ras m li Yozuvdan xosil qilib, Misrliklardan musta q il ravishda yaratganlar. Xettlar keyinchalik mixxatni o`zlashtirganlar shunga q aramay iero g lif Yozuv keng tarqalgan edi. Mixxat davlat maxkamalarining Yozuvi bo`l ib, davlat shartnomalari kumushli, temir yoki qo`rg`oshin taxtaga o` yib bitilar ekan. Xettlarning yana bir ajoyib Yozuvi bo`lgan; bu toshga o` yib yozish s an`atidir. Bunda har bir belgi shu q adar z o` r h afsala va puxtalik bilan ojro etilganki, Yozuv chinakam san`at asariga aylangan. Xett Yozuvining eng qadimgi yodg o rligi yigirma t o`qqiz nafar xett podshosini ruyxatini o`z nomi bilan boshlab bergan shox Anittas Yozuvi ana Shunday imkoniyat tug`dirdi. Endilikda xettlarni mixxat Yozuvi – tili ko`pchilik olimlarni mexnati tufayli ikr-chikirigacha ochib berildi. Tadqiqotchilar xett tili jumboqlarini juda sekinlik bilan egallab bordilar. Tekstlardagi bir xil so`zning o`zi bir xolda ideogramma yordamida boshqa xolda fonetik usulda o`qilganligidan ularni qanday talaffuz

www.arxiv.uz etilishi aniq bo`la bordi. Ko`p qo`llanadigan so`zlarni doimo ideogramma bilan ifoldalanishi xett tilida urg`uni qanday talaffuz etilishi imkoniyatini bermaydi. Maslan, ugil, aka, xotin it so`zlari xett tilida qanday talaffuz etilishi hozirgacha ma`lum emas. Keyinchalik xalqning tarixi bayon etilgan mixxatli lavxa o`qib chiqildi. Avvalo shu narsa ma`lum bo`ldiki, xettlar kichik osiyoni tub axolisi emas ekan. Ular g`arbdan kelib Anatoliyada o`rnashib qolganlar. Bo`g`ozqoyadan topilgan mixxatli lavhalar orasidan ko`p bo`lmasada, xett tilidan farq qiladigan, lekin xind-evropacha ham somcha ham bo`lmagan tillarda yozilgan lavxalar chiqib qoldi. B.Grozniy tomonidan ochilgan bu yangi til yanada qadimiyroq va ibodat tili bo`lsa kerak. Uni Xattlar tili ( Xettlar kichik osiyoga kirib kelganida bu erda Xatt degan qabila isteqomat qilgan , buni Xett Yozuvining eng qadimgi yodgorligi xisoblangan “SHoh Anittas” Yozuvi isbotlaydi) deb atadilar. Xettlar kichik Osiyoga kirib kelganlarida bu er cho`l emasdi, bu erda xett qabilalari yashardiki, xettlar keyinchalik bu nomni olishgan. Keyinchalik xettlar bilan xettlar aralashib ketganlar. Xudolari va madaniyati bilan birga ibodat tili sifatida qabul qilganlar. Biroq xett nessiy tiligina zodagonlar tili, umumiy til bo`lib qolgan. Xett podsholari o`sha arxividan xind evropaviy tilidan lavxalar ham topilgan edi. Ierogliflar monem e ntal Yozuvlarda qo`llanilgan. Mashxur hamma toshlari Yozuvli q oyaga o`y ib ishlangan xudolar shakli galereyasi va boshqa 69 joydan topilgan ko`plab yodgorliklar tilga kiritilmagan edi. Olimlar ushbu bitiklarni tilga kiritish uchun yana 60 yil kurashdilar. 30 yillarda o`g` il-ideogrammasi, q ismo q fe`li va ko`pgina Yozuvlar oxiriga qo` yiladigan q ar g` ish formulasi aniqlangan edi. 1947 yil k u zida nemis professori G.Bossert Turkiyaning janubi g`arbi tomonidagi Qoratepa deb ataluvchi tepalikdan qisman xett ieroglifidagi va qisman finikiyaliklar tilida yozilgan ancha u zun tekst topdi. Bu bilingva edi.Professor

www.arxiv.uz G.Bossert bu toshni turklarning “shertoshi” haqidagi afsonasini eshitib, uzoq izlanishlardan so`ng tog` tepasidan topgan. Olim finikiyacha Yozuvni o`qib chiqqanidan so`ng,belgilarni ierogliflarga ham solishtirsa bo`lardiyu, biroq buning uchun avval bilingva ekanligini aniqlab olish zarur edi. Toshga ikki xil xett ierogliflik testk bilan barobar uchta finikiycha Yozuv ham bitilgan edi. Lekin belgilar shu qadar tartibsiz xolda sochilib ketgan ediki, xettcha ieroglif tekstni boshini topib bo`lmas edi. Tekstlarda shox Azitovand haqida so`z borayotganini aniqlashga muvaffaq bo`lishdi. Lekin ikki tilda bitilgan tekstlarning bir xil mazmunda ekanligini butun bir jumlani o`qib chiqqandan keyingina isbotlash mumkin edi. Ierogliflar bilan yozilgan tekstlarni yanada batafsil o`rganish natijasida bu tekstlar lug`aviy tilga o`xshatildi, ya`ni Anatoliyadagi yana bir xind evropa tilida yozilganligi aniqlandi. Bunday Yozuvlar xett davlati arxi v larida ham bor edi. Tekstni o`qish o`zini k o`r satib turgan inson tasviridan boshlandi, bu tasvir men degani. Hozirda xettlarning Yozuvi t o` li q o`qib b o` lingani yo`q. Xettlar i k ki yarim ming yil burun tarix sanasidan g` oyib bo`lganlar. Lekin xettlarning madaniy an`analarini ayni q sa janubiy rayonlarda yashaydigan xalqlarda uzoq vaqtgacha saqlangan. Ieroglif bilan yozilgan va miloddan oldingi X - VIII asrlarga oid Xett Yozuvlari ayni shu joylardan topilgan. Xettlardagi adabiy – epigrafik yodgorliklar. Xettlardan m adaniyat yodgorliklari kam qolgan. Ular ham asosan fragmentlar-dan iborat. Lekin Xett Yozuvining o`qi li sh i natijasida bizga bu xalq uning tabiati urf odatlari tuzilishi to`g`risida juda ko`p narsalar ma`lum bo`ldi.. Xett xudolari sodda bo`lgan, ular d o noliklari va idrokliligi bilan ham ajralib tur g a n . Xettlar o`z xudolari dan adolatsizlik uchun yordam s o` raydilar. Ularga yolvorib, chiroyli so`zlar bilan iltijo qiladilar iltimoslarini i z xor etadilar. Xettlar poeziyasi ta`sirchan va boy. Mana ularning kuyosh to`g`risidagi she`ri. “Senga salom aytaman, k o` k n ing Q uyosh tangrisi!

www.arxiv.uz Ham m aning yuragini k o` rib turasan o`zing, Ammo sening q albingni k o` ra olmas xech odam, Kim agar jinoya t , ba dno m q ilsa o`zini, Boshida sen turgans a n, k o` kning q uyosh tangrisi! To`g`ri yulda yuribman o`zing shoxi d san bunga, Kim boshimga g` am soldi o k o` kning kun tangrisi!” Toshdagi Yozuvlardan biz xett adiblaridan birining ismi Killas ekanligni bilib olamiz. U bizga h ozrgacha ma`lum bo`lgan shoirlarning eng q adimiysidir. Gomerdan 500 yil ilgari yashagan bu shoir osmon saltanatida xudolarning xukmronlik uchun kurashi to`g`risida ka t ta asar yozgan yoki q ayta ishlagan. Xettlarning Moma q aldiro q xudosi t o` xtovsiz o` sib xudo taxtini emirish ha v fini tu g` dirayotgan ba`zalit q oya xak k i tomon ukasi Tasmis bilan birga yul oladi: “ Qo` lidan ushladiyu, yul oldi xakki tomon, SH itob bilan q aradi u daxshatli q oyaga, Bo`ldi daxshatli q oya ko`z oldida namoyon G` azabdan o`zgardiyu, yuzlaridan q ochdi q on. CHa q mo q tangrisi mana, o` ltirdi erga, Va ko`zlaridan o q di daryo-daryo yosh D e di cha q mo q tangrisi nigoxlari nam bo`lib, Bu daxshatni k sh rmo qq a kim to q at q ila olar? Bu bilan kurashmo qq a kim jur`at q ila olar? Ma`buda Ishtar va d e di CHa q mo q sotuvchi zot g a: Jigarim, uchun kuchli ham, ojiz ham emas zinxor, Garchi bu (tosh) nodondir, uchun yigitcha kuchi bor…” Xett adabiyotida q is q a xikoyalar ham yaratilgan, tarixchilar ularga “davlat va noma q ulchilik tasvirlari” deb nom berishgan. Tash q i ko`rinishidan ular birovlarning ch izilgan rasmiga o` xshab ketadi. Ishyo qm as, vijdonsiz amaldorlarni, byurokratlar sudyalarni tasvirlaydi.

www.arxiv.uz Xett a h olisi matematika, geometriya so h asidagi bilimlarni Bobilliklardan o`zlashtirganlar, o`zlaridan xech qanday narsa qo` shmaganlar. Endi xettlarning qanday yozganliklari haqida q is q acha t o` xtab o`tamiz. Bu rel`eflarning birida Targumpisa taxtining vorisi b o` lmish bola onasi bilan tasvirlangan. Bolaning yo nida o`q uvchilar daftari bilan siyo h don taxtadan bor. Xettlar yo g` och taxtaga mato tortib, uning ustiga oxak q oplashar ekan. Ular q alam va tosh bilan yozishgan. Xat qo`rg`oshin “tasma” siga yozilgan “tasma”ni osonlikcha o` rab , qo` yish Yozuvini esa to`g` rilash va yana q aytadan yozish mumkin bo`lgan Asosan yo g` och taxtalardan foydalanganliklari uchun yozma yodgorliklarning aksar qismi bizgacha etib k e lmagan.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. V.Dravchuk “Yozuvlar o`tmish sirlari shoxidi” Toshkent 1970y. 1. V.Petrov. “Vvyodeniya v latinskuyu epigrafiku” M. 1975g. 2. Epigrafika Vostoka. 1969 g. Leningrad. 3. www.ziyonet.uz 4. www.e-tarix.uz

O'xshashlar

Qadimgi Xett podsholigi

Rus epigrafikasi

Qadimgi Arabiston

Qadimgi Ossuriya

Qadimgi Arabiston