logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tarix
  4. Rus epigrafikasi

Rus epigrafikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

66.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Reja: 1. Sofiya soboridagi graffiti 2. Kayin pustlogiga yozilgan y ozuvlar 3. Rus qabrtoshlaridagi y ozuvlar www.arxiv.uz 1.SOFIYA SOBORIDAGI GRAFFITI . Binolarning suvo q lari, ibodatxonalarning na q shlariga o` yib yozilgan xatlar Rus erlarida ko`p va ma`lum. Bunday Yozuvlar «graffiti» deb ataladi. Kiev shaxridagi Sofiya sobori Kiev Rusining xashamatli xashamatli me`morlik obidasidir. Bu binoning devorlarida ham Shunday Yozuvlar bexisob ko`p. Rus me`morchiligining jaxon san`at xazinasiga kirgan bu durdonasi urganila boshlanganiga bir yarim asrdan ko`proq vaqt o`tdi. Sofiya sobori devorlaridagi graffiti (uyib yozilgan xatlar) ni o`rganishga dastlab asrimizning 20-30 yillarida urinib kurilgan. Akademik B.Ribakov urushdan keyin sobor devorlaridan ajoyib Yozuvlar topdi. 1947 yilda akademik tomonidan nashr qilingan graffitilar orasida di qq atni jalb qiladiganlari qadimgi Rusning ato q li tarixiy arboblari – Vladimir Monamax, Martiriy, arxiepiskop Novgorodskiy va boshqalarning nomlari tilga olingan Yozuvlardir. Graffitilarni muntazam ravishda o`rganishga ancha keyin kirishildi. 1954 yilda jom`eni tiklash ishlari avj oldirib yuborildi. Rus olimi S. Vqsotskiyning Sofiya Soboridagi XI – XIX asrlarga mansub qadimgi rus Yozuvlarini dori surtib ko`rinadigan qilishi, fiksaj yordamida uchmaydigan qilib mustaxkamlash, izoxlashi va nashr ettirishi katta voqea bo`ldi. Olimlarni xayajonga solgan narsa Sobordagi Yozuvlar mazmunining solnomalardagi ma`lumotlarga yaqinligi, ba`zan esa shu ma`lumotlarga o`xshashligi edi. Mana YAroslav Mudriyning vafoti haqida gi Yozuv: «V leto 6562 mesyatsa fevralya 20-go konchina tsarya nashego…» S.Vqsotskiy topgan bu Yozuvni izoxlash ishi bilan akademik B.Ribakov shugullandi. Akademik devordagi Yozuv bilan shugullanib, YAroslav Mudriyni milodiy 1064 yil 20 fevralda vafot etganligini aniqladi. 1054 yil ko`rsatib kuyilgan bu Yozuvda «podshoximiz vafot etdi» deyilgan. Kievdagi Sofiya soborini kurdirgan, Kiev knyazi YAroslav Mudriy ayni shu yili, ya`ni 1064 yil, 20 fevralda vafot etgan. www.arxiv.uz Asrlar ka`ridan bizgacha etib kelgan mana bu sirli xabarga e`tiboringizni karatmokchimiz: «4 deqabrda Jelanda uch knyazg`: Svyatopolk, Vladimir va Olg`glar shartnoma» tuzdilar. S.V ы sotskiy Yozuvni izoxlashni Svyatopolk ismidan boshladi. O`sha zamondagi koidalarga binoan Kiev knyazining nomi birinchi uringa yozilgan. Svyatopolk Vladimirovich o`z ukalari Gleb va Borisni uldirganligi uchun mal`un deb lakab olgan. Ana Shunday yomon ot chiqarganligi uchun Rusda Svyatopolk nomi keng tarkalmagan. Tadqiqotchi shuning uchun Svyatopolk Vladimirovichni «da`vogarlar» ruyxatidan chiqarib tashlaydi. Mal`un 1019 yilda vafot etgan. Sofiya sobori esa 1037 yilda kurilgan. Bu sobordan Yozuvning Kiev knyazi Svyatopolk Izyaelavich (1093 – 1113) haqida ekanligini aniqlandi. Bu shartnoma 1097 yil Lyubechda Rus knyazlari s`ezdi, unda knyazg` Olegning katnashmaganligi, kipchoklar xujumi va bu shartnomaning 1104 yili tuzilganligini aniqladi. S.Vqsotskiy graffitilarni tadkik kilar ekan, unlab voqealarni o`qib tushundi, ya`ni izoxladi. U Kievdagi ofiya Soborining XI – XIV asrlarga mansub Yozuvlarini quyidagi asosiy guruxlarga bo`ldi: A) Qadimgi Rusning Harbiy – siyosiy ma`lumotlarini o`z ichiga olgan Yozuvlar; B) solnomadagi ma`lumotlarga yaqin bo`lgan eslatuvchi Yozuvlar («mesyatsa avgusta v 22 prestavivsya rab bojiy Luka episkop blajennqy Belogorodskiy» - solnomada uning vafot etganligi to`g`risida xech qanday ma`lumot yo`q.) S) avtografdan iborat Yozuvlar («Mixailg` ubogiy, a grexoy bogatqy pisal, gospodi pomogi emu»), «Pisal Stavr Gordyatinich» yanada soddarogi «Ivan Pisal») D) freskalarga tegishli bo`lgan Yozuvlar (masalan, Onufriya tasviriga, poldan, 1.8 metr balandlikda quyidagi so`zlar uyib yozilgan: «Svyatoy Onufriy, moli boga milostivogo za rabu svoyu Elenu i… pomogi… rabu svoemu Fsqporovi, aming`») www.arxiv.uz E) ramzli tasvirlar va maishiy turmushga oid surat, naxshlar. YAna bir kashfiyot haqida , bu bizning zamonamizda qilingan kashfiyot bo`lib, Soborning yon tomonidagi qo`shimcha Mixaylov altaridan butun bir alifbe topildi. Sofiya soboridagi boshqa Yozuv (graffiti) lar singari, bu alifbo ham qadimgi suvok ustidan uyib yozilgan. Harflarning buyi 3 sm. keladi. Soborda alifbo XI asrning birinchi yarmida, ibodatxona kurilishidan ko`p o`tmay paydo bo`lgan. Biroq tadkikiotchining fikriga karaganda alifbo ertarok davrga mansub. Alifbo 27 harfdan tashkil topgan bo`lib, ularning 23 tasi Yunoncha, 4 tasi esa slavyancha (b, j, sh, o`) harflardir. Olim Sofiya Soboridagi alifboni Yunon alifbosi bilan kirillitsa o`rtasidagi oralik alifbe deb xisobladi, chunki kirillitsaning Moroviya variantida 38 belgi (harf), ikkinchi bolgar variantida esa 43 belgi (harf) bor. 2.QAYIN PO`STLOG`IGA YOZILGAN YOZUVLAR. 1951 yilda Novgorodda arxeologlar XIV asrga mansub, katlamni kaziyotganlarida, arxeolog N.Akulova kayin pustlogiga yozilgan Yozuvni topadi. Hozirgacha butun Rus eridan ana shu kayin pustlogiga yozilgan 530 dan oshik Yozuv topildi. 1951 yilgacha olimlar o`rtasida Qadimgi Rusda faqat knyazlar, boyarlar, cherkov axllarigina Yozuv-chizuvni bilganlar, oddiy xunarmand va dexkon axolining ko`pchiligi esa savodsiz bo`lgan degan tushuncha etardi. Novgoroddan topilgan yodgorliklar oddiy xalq, fukaro ham savodli bo`lganligini ko`rsatdi. Hamma nomalarda harflar allaqanday o`tkir buyumlar bilan timdalab yozilgan. Bu qurol uchi o`tkirlangan turli suyak, metall va yogoch sterjenlardan foydalanilganligi aniq. Sterjeng` – «kalam»ning ikkinchi uchini teshib, o`sha joydan kamarga osib yurishgan. Kayin pustlogigacha yozilgan Yozuvni o`qish juda qiyin edi. Buni L.CHerepnin amalga oshirdi. Olimning fikricha bu nomalarning hammasini oddiy fukaro yozgan ekan. Bundan keyin pustlogiga bitilgan Yozuv faqat Novgoroda emas, balki Pskov, Smolensk, Vitebsk va Staraya Russada ham xat bitilgan kayin pustloglari topildi. www.arxiv.uz «Turamiz Timofeyga Mixaildan salom. Er tayyor, uro`g`lik don kerak, Turamizning farmoyishini olmay turib, ekishga jur`at eta olmaymiz. Odamingizni yuboring turam.» degan mazmundagi xat topilgan. Novgorod eridan topilgan nomalarning eng dastlabkisi XIV asrga oid. Noma un uch satrdan iborat bo`lib, har bir satrning uzunligi 38 sm. dan iborat. Nomalarning har bir satri bo`zilgan. Lekin, A. Artsixovskiy bu nomaning magzini chakib berdi: «Osmon bilan er oraligida shahar bor. Bu shaharga o`zi yo`q yuldan elchi tukab ketdi, sakov bu elchi yozilmagan noma olib ketyapti.» Jumbo q Bibliyaga asoslangan bo`lib, quyidagicha izoxlanadi: osmon bilan er orali g` idagi shahar – Nux P ay g` ambarning t o` fon vaqtida odam va hayvonlarni qu tkargan kemasi emish. So q ov elchi – kaptar. Nux P ay g` ambarning yaqin o`rtada q uru q lik bor-yo`qligini bilib kelish uchun uchirgan kaptari emish. YOzilmagan noma esa kaptarning q ur uq likka yaqin kelganligining dalili sifatida Nux P ay g` ambarga olib kelgan nomasi emish. Q ayin p o` stlo g` iga bitilgan nomalarning mualliflari ichida oddiy kishilar, xunarmandlar va de hq onlar ham bo`lgan. Ba`zi nomalarni bir gurux de hq onlar yozgan. Ularda fu q aro xalq feodallarining jabr-zulmiga karshi o`z noroziligini bildirgan. Shunday nomalardan birinchi A.Artsixovskiy mana bunday tarjima qilgan: «Poklon k YUriyu i k Maksimu ot vsex sirot. CHto tq dal nam za klyuchkina, on za as ne stoit, nas prodaet, i mq im agrablemq. Mq iz-za nego nepodvijnq, ne razreshaet vqezdov. Iz-za nego mq pogibaem. Esli on budet sidetg`, nam silq net sidetg`. Day nam smirnogo cheloveka. A na tom tebe chelem» Bu nomadan tushunilishicha, Novgorodlik dexkonlar – «etimlar» xujalik – ro`zgor extiyojlarini kondirish zarurati bilan ham qishloqdan chiqishga yul kuymayotgan, tirishkok uy boshqaruvchisidan shikoyat qilishgan. Agar zulm davom etaversa, ketib kolamiz deb pupisa qilishgan. Bolalar kuli bilan rasm solingan nomalar seriyasi dikkatga sazovordir. Olimlar ularning ismini aniqlashdi. Bu Onfil ismli bola ekan. Bir nomada u www.arxiv.uz o`zining «Kaxramonlashtirilgan» rasmini – dushmanni tor-mor qilayotgan chavandozni tasvirlagan. Novgorodning uzoq shimoliy chegaralaridagi daxshatli xatlar, o`z davlatining shon-sharafi va mustakilligi uchun olib borilgan kurash aks ettirilgan nomalar bor. «Ot Grigoriya k Dmitru. Mq v Norove, a ta xodi, ne boysya, Mir vzyali na staroy meje YUriya knyazya, nqne na poslale karelya na Kayano, more a ne pomeo`ay ne ispakosti kayanetsano, ni sobi.» Kayin pustlogiga bitilgan bu nomada, Novgorodning diplomatik xayotiga xos nozik tomonlar tafsiloti berilgan. Olimlar uzoq vaqt tadqiqotlar olib borib, bu ma`lumotlar 1399 yilga oid ekanligini bilib oldilar. Novgorod elchilari Kirol Magnus bilan kelishuv bitimi to`zgandan so`ng, Grigoriy noma deb sulx tuzilganligi to`g`risida Dmitriy birinchi bo`lib ogoxlantiradi. Grigoriy elchilarga tegshli shaxs: solnomachi tilga olgan «do`st lar» jumlasidan ekanligi aniq. Dmitrchi? Nomadagi «Prisloviya vozle a poimalo dani lenesko» degan satrlardan («xotira daftari ol, o`tgan yilgi xirojlarni qanday tuplading?» degan mazmunda mazmunda) Dmitrning kim bo`lganligi ko`rinib turibdi. Shunday qilib Grigoriy bilan Dmitr xiroj ushlovchilar ekan. Grigoriy buning ustiga elchi ham bo`lgan. U xiroj yigish uchun Dmitr bilan birga borish kerak bo`lgan ekan, ammo elchilarning ishi cho`zilib ketgan, shuning uchun Grigoriy nomag mana bu so`zlarni kushib kuygan. «Mening Noroviga bormasligim aniq bo`lsa, o`zing mensiz boraver». (Narve daryosi buyidagi erlarni shvyodlar bilan Novgorod axolisi Norova yoki Narova deb atagan). Oxirgi jumladan oldingi mana bu ibora ham elchixona Novgorod bilan yaxshi aloqada bo`lganligidan dalolat beradi: «Uyimdagilar sog- salomat, bu to`g`rida menga xabar qilishdi». Qadimgi mualliflarning ma`lumotlaridan ayonki, SHvetsiya, SHarqiy baltika buyida Yozuv materiali sifatida kayin pustlogini ishlatishgan: biroq shu paytgacha bu erlardan yozma yodgorliklar topilmagan edi. Nixoyat «Got saroyi» deb atalgan shvyod savdo faktoriyasi urnida arxeologik kazishlar o`tkazilgan vaqtda kayin pustlogiga bitilgan, harflari gotika Yozuviga juda uxshaydigan noma topildi. www.arxiv.uz Nomani izoxlash ishi bilan Moskva Davlat Universitetining xodimi D.Droboglav shugullandi. Tadqiqotchining aniqlashicha, noma XIV – XV asrlarga mansub gotika kursivi bilan yozilgan. Nomadagi Yozuvlar uch xil: hozircha shularning bittasi eng uzuni ukildi: allaqanday xudojuy «mexmon» Zaburdagi 94-oyatning bosh qismini yozgan. Bu topilma G`arbda ham kayin pustlogiga yozilgan nomalar bo`lganigidan aniq dalolat bera olmaydi, albatta. Noma muallifi Novgorodliklarning Yozuv usuli Shundayligicha qabul qilingan bo`lishi mumkin. SHunga karamay uning bu kashfiyoti G`arbiy Evropa arxeologlarining kidiruv ishlarini davom ettirish uchun turtki bo`lgan. 3 . RUS QABRTOSHIDAGI YOZUVLAR. XVI asrda rus xunarmandchiligi ancha rivojlandi: Aynan shu davrda XVI asrning 40-50 yillarida sopol buyumga yozish san`ati kuchaydi. XVI – XVII asrlarda cherkov ibodatxonalarida sopolga yozilgan Qo`lyozmalar ko`paya boshladi. Bo`lar asosan zangori rang bo`lib, turli xajmdagi sopol buyumlar edi: XVI – XVII asrlarga oid sopolga yozilgan Yozuvlar ichida, sopolga yozilgn qabrtoshlar ajralib turadi. Bu qabrtoshlar asosan Pskov-Pechor monastirining er osti galereyasida saqlanib qolgan. Bu sopol lavxalar katta ulchamda va turli formada bo`lgan: Bu lavxalar yorkin zangori rangi, ornament va Yozuvlari, tasvirlari bilan qadimgi rus dekloratsiyasining namunasi bo`lib xisoblanadi. Bu Yozuv tekstlari XVI – XVII asrlarda Pskov eri va Pechora monastirida yuz bergan voqealar haqida ma`lumot berdi. Pskov – Pechora monastiri asli XV asrning 70-yillarida kurilgan. Bu monastir o`zining joylashuviga kura Boltikbuyi va Pskov chegarasida bo`lib, Rossiyaning Boltik dengiziga chiqishida muxim nukta bo`lgan. Monastirning kurilishiga pop Ivan asos solgan. Bu odamning asl ismi Ioan bo`lib, Livoniyadan kelgan edi. Umuman Pskov – Pechora monastiri oltita galeriya mavjud bo`lib, shulardan birinchisidagi qabrtoshlar saqlanmagan. Qolgan beshta galeriya turli davrga oid bo`lib, asosan tosh va sopolga yozilgan va keramik Yozuvlar deb ataladi. Bu www.arxiv.uz keramik plitalar vertikal xolatda joylashgan. Qadimiyrok davrga mansub bo`lgan plitalar odatda pastki qatorda, keyingi davrga mansub yodgorliklar esayuqori qatorda joylashgan. Bu qabrtoshlardagi dastlabki (tulik bo`lmagan) tekstlarni 1893 yilda A.V.Filippov o`qigan. SHu yili u o`zining «Dastlabki Pskov – Pechora monastiri» degan kitobini nashr kildirgan. Filippov o`zining ushbu asarida bu keramikalarning qadimgi rus tarixini o`rganishdagi ahamiyatini yaxshi ko`rsatig`b bergan. U asosan XVI asrning 60-70 yillaridagi qabrtoshlar haqida yozgan va o`zining alg`bomli kitobida 2 ta tulik va 4 ta qisman qabrtoshlar haqida ma`lumot bergandir. Hozirgi kunda ana Shunday qabrtoshlardan 105 tasi mavjud bo`lib, shulardan bittasi loy bilan suvalganligi tufayli, tekstni o`qishga muvaffaq bulinmagan, uchtasining esa Yozuvi uchib ketgandir. Umuman XVI – XVII asrga oid rus qabrtoshlari juda ko`plab topilgan yuqorida aytganimizdek, 105 ta №1 dan №40 gacha bo`lgan qabrtoshlarning formasi bir xil. Qabrtosh markazida monastirg` tasviri, ya`ni asosan minoralari, ikki Yozuv, yodgorlikning eng markazida krest tasviri, pastki qismida esa shu qabrtosh kimga tegishli bo`lsa, o`sha shaxs haqida ma`lumotlar yozilgan. XVI asr 50-yillar oxiri 60-yillar boshiga oid ilk qabrtoshlar asosan to`g`ri turtburchak shaklida bo`lib. 53,5x41, markaziy qismi esa 32x25 sm. Bo`lgan. Bu ilk qabrtoshlardagi Yozuvlar biroz ko`polrok shaklda bo`lgan. Harflarning ulchami har xil bo`lib, bir qancha harflar qatorga to`g`ri joylashtirilmagan. Qatorlar teng emas, ba`zi harflar qatordan tepaga yoki pastga tushib ketgan xolda yozilgan. Masalan, 1559 yilga oid D.G.CHebataevning sopol qabrtoshi, 1560 yilga oid D.V.Veselos qabrtoshi, 1561 yilga oid Z.I.Ob`yodov qabrtosh va xokazolar. XVI asr 60-yillariga oid qabrtoshlardagi tasvirlar biroz o`zgargan. Qabrtoshlarda ba`zan minoralar tasviri yo`qolib, urniga faqat krest tasviri berilgan xolos. 1954 yilga oid I.V.Selivanov qabrtoshi ana Shunday ko`rinishda bo`lgan. www.arxiv.uz Umuman qabrtoshlardagi Yozuvlardan ko`rinadiki, XVI asr o`rtalarida rus opigrafik yodgorliklari pala-partish yozilgan, yoki xali bu san`atni mukammal egallanmaganligini ko`rsatadi. XVI – XVII asrlarga oid Troitsa – Sergeev monastiridan topilgan qabrtoshlar esa, Pskov – Pechora monastiridan topilgan yodgorliklardan fark qiladi. Troitsa – Sergeev monastiridan topilgan qabrtoshlar asosan toshdan yasalgan bo`lib, bu yodgorliklar asosan V.B. Girgibergning «Moskva va Moskva atroflaridagi XV – XVII asrlarga oid tosh plita Yozuvlar haqida gi ma`lumotlar» nomli kitobida yoritishgan. Bu monastirdagi qabrtoshlar fragmenti asosan Yozuvlardan iborat. Tasvirlar yoki rasmlar yo`q va bu qabrtoshlar ulchamlari ham yirikrok, ba`zan buyi 1,2 metrgacha. Masalan, 1495 yilga oid Novgorod arxiepiskopi Sergey qabrtoshi ulchami: uzunligi 119 sm, tepadagi eni 57 sm, pastki eni 51 sm, qalinligi 12 sm. 1519 yilga oid knyazg` Ivan Ivanovich Xolmsk qabrtoshi, bu qabrtosh butun saqlanmagan: uzunligi 65 sm, eni 67 sm, qalinligi 10 sm. 1596 yilga oid knyaginya Anna Glinskaya qabrtoshi, ulchamlari: uzunligi 106 sm, tepadagi eni 76 sm, pastki qismidagi eni 70 sm, qalinligi 20 sm. Umuman XV – XVII asrlarga oid Troitsa – Sergeevdagi qabrtoshlarni urganar ekanmiz, bu qabrtoshlarni Pskov – Pechora monastiridagi qabrtoshlardan fark qilishini kurishimiz mumkin. Troitsa – Sergeev monastiridagi qabrtoshlar faqat tasvir yo`qligi bilangina ajralib turmaydi, balki qabrtoshlardagi Yozuvlar tekis va ravon. Bu bilan ular o`sha davrda Troitsa – Sergeev monastiri xududida toshga uyib yozishni nakadar rivojlanganligini ko`rsatadi va shu bilan birga ajoyib san`at namunasi ham xisoblanadi. www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. V.Duravchuk «Yozuvlar o`tmish sirlari shoxidi» Toshkent, YOsh gvardiya – 1980 yil. 2. I.F.Dubov «Nov ы y istochniki v drevney istorii Rusi», Novosibirsk – 1979 yil. 3. Numizmatika i Epigrafika, VI tom, Moskva – 1966 yil. 4. K.Konrad «Istorii Alfavita», Peterburg – 1908 yil. 5. www.ziyonet.uz 6. www.e-tarix.uz

O'xshashlar

Qadimgi Xett epigrafikasi
Mayyalar va Rus kalendarlari tarixi
Chor Rossiyasi mustamlakachiligi sharoitida Turkiston o‘lkasida madaniy hayot
Rossiya- Xiva munosabatlari tarixidan va bu munosabatlarning keskinlashuvi
Rossiya tangalari