Qadimgi Troya, Frigiya, Lidiya, Urartu podsholiklari - Tarix - Referatlar

Qadimgi Troya, Frigiya, Lidiya, Urartu podsholiklari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70.5 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi Troya, Frigiya, Lidiya, Urartu podsholiklari. Reja: 1. Troya podsholigi. 2. Yunon-Troya urushi. 3. Frigiya podsholigi. 4. Lidiya podsholigi 5. Urartu podsholigi

1. Troya podsholigi. Kichik Osiyoning shimoli-g`arbiy burchagida Gissarlik tepaligi qad ko`tarib turadi. Arxeolog olimlar bu tepalikni qazib ochganlarida, u qadimgi Troya shahrining o`rni ekanligini aniqlaganlar. Bundan 4 ming yil muqaddam bu shahar Troada viloyatining markazi bo`lgan. Miloddan avvalgi XXII asrda shahar dushmanlar tomonidan talanib, vayron qilinib, yondirilgarv. Keyi nc halik Troya o`zini tiklab olgan. Miloddan avvalgi XVIII–XIII asrlarda Troya podsholigi gullab-yashnagan. Troyada xettlar, luvinlar, firigiylar, yunonlar va boshqa qabilalar yashaganlar. Bu davrda Troya shahri ham rivoj topgan. Uning atrofi tosh va pishiq g`ishtlar bilan o`ralgan, mustahkam devor bilan o`rab olingan edi. Shahanichida podsho saroyi, ma`muriy binolar, ibodatxona, badavlat kishilar, amir-amaldorlar va sarkardalarning muhtasham uylari qad ko`tarib turardi. Bu davlat shu shahar nomi bilan Troya podsholigi deyilgan. Davlat tepasida shoh turib, u oqsoqollar kengashi va xalq yig`ini bilan maslahatlashib ish yuritgan. Podsholik otadan bolaga meros bo`lib o`tgan. Troyaliklar og`ir aslaha bilan qurollangan nayzadorlar, o`q-yoy bilan qurollangan piyoda, otliq va ot qo`shilgan jang aravalardan iborat kuchli qo`shin tuzganlar. Miloddan avvalgi XVIII–XIII asrlar orasida podsholikda dehqonchilik, hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiq rivojlangan. Troyaliklar yilqichilikka alohida e`tibor berganlar. Ular otlardan xo`jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Yunon tarixchisi Gerodot troyaliklarni «ot o`rgatuvchilar» deb ataydi, ularning jang aravalarini ham esga oladi. Miloddan avvalgi 1300-yilda Troyada qattiq zilzila bo`lib, shahar katta talafot ko`radi. 2. Yunon-Troya urushi. Milod d an avvalgi 1260-yilda esa Miken shohi Agamennon boshliq yuryen shahar-davlatlarining floti Troya ustiga bostirib keladi. Troya shohi Priam frigiyalik, likiyalik va frakiyaliklarni yordamga chaqiradi. Yunonlar bilan troyaliklar o`rtasidagi urush 10 yil davom etadi. Yunpnlar shaharni jang bilan ololmay, hiyla bilan uni egallaydilar, shahar qo`lga olingach, u talon- taroj qilinib, yondirib yuboriladi. Yunonlar behisob asir va katta o`ljalar bilan vatanlariga qaytadilar. Shahar 400 yilcha xarob bo`lib yotadi. Miloddan avvalgi 700-yilda yunonlar Troya o`rnida yangi Ilion degan shahar barpo qiladilar. Shu tariqa Troya o`zini o`nglay olmay, dastlab Frigiya so`ng Lidiya podsholigiga qaram bo`lib qoladi. Keyinchalik Troya yerlari Eron, Makedoniya, Pergom, Rim va Vizantiya davlatlari tarkibiga kiradi. Mustaqil o`qish. Troya oti va yunonlar hiylasi. Yunonlar Troyani ishg`ol qilish uchun uzluksiz janglar olib boradilar. Ular har qancha urinishmasin shaharga kira olmaydilar. Chunki troyaliklar o`z shaharlarini mardonavor himoya qiladilar. Shaharni jang bilan ololmagan yunonlar hiyla ishlatishga jazm qiladilar. Ular Yunonistonning Itaka oroli shohi Odissey ning maslahati bilan yog`ochdan katta ot

yasaydilar. Yog`och ot ichiga jasur jangchilarni joylab, uni Troya shahri devori tagiga olib borib qo`yadilar. Yunon askarlari shahar devori atrofidan chekinib Egey dengizidagi orollarning biriga borib joylashadilar. Troyaliklar yunonlar hiylasidan bexabar ulkan yog`och otni shaharga olib kiradilar va tomosha qiladilar. Tomoshadan keyin hamma uyquga ketadi. Hamma uyquga ketganiga ishonch hosil qilgan yunon jangchilari ot ichidan chiqib, uyquda yotgan troya jangchilarini o`ldirib, shahar darvozasini ochadilar. Oroldan qaytib kelib darvoza ortida kutib turgan yunon jangchilari seldek shaharga bostirib kiradilar. Shaharda mudofaachilar bilan yunonlar o`rtasida ayovsiz jang boshlanadi. Yunonlar gaflatda qolgan troyaliklarni – erkaklar-u ayollarni, qariyalar-u bolalarni beayov qiradilar. Shaharni talon-taroj qilib, unga o`t qo`yadilar. Yunonlar behisob boyliklarni qo`lga kiritib aholini asir qilib haydab ketadilar. 3. Frigiya podsholigi. Frigiya Kichik Osiyo g`arbidagi quldorlik davlatlaridan biridir. U Kichik Osiyo g`arbiy qismining o`rtasida joylashgan tog`li mamlakat. Frigiyadan ko`p irmoqli Sangariy daryosi oqib o`tadi. Uning iqlimi mo`tadil bo`lib, yog`ingarchilik bahor va qish oylarida ko`proq bo`ladi. Frigiyada xettlarga mansub qabilalar ham yashaganlar. Miloddan avvalgi II mingyillik o`rtalarida Makedoniya va Frigiyadan juda ko`p qabilalar ko`chib kelib, ular o`zlarini frigeylar deb atashgan. Miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmida frigeylar Frigiya podsholigiga asos soladilar. Ular Troya urushi davrida troyaliklar bilan yelkama-yelka turib yunonlarga qarshi kurashganlar. Troyaliklar yunonlardan yengilgach, Frigiya Troyani o`z ta`siriga olgan. Miloddan avvalgi XII asr oxirida Frigiya qo`shinlarining sharqqa uyushtirgan hujumlari ossurlar tomonidan to`xtatilgan. Miloddan avvalgi X–VIII asrlarda Frigiya podsholigi kuchayadi. Sangariy daryosining o`ng sohilida joylashgan Gordion shahri podsholik poytaxti edi. Frigiyaliklar oddiy dehqondan chiqqan podsholari Gordiya bilan g`ururlanganlar. Gordiyaning o`g`li shoh Midas davrida Frigiya podsholigi o`z kuch-qudratini saqlab tuigan. U ilm, fan va madaniyat homiysi bo`lgan shohlardan edi. Midas podsholik chegaralarini kengaytirish uchun Sharq tomon yurish qilgan. Midas qo`shinlari Ossuriya shohi Saigon II qo`shinlari bilan tog`lik joyda bo`lib o`tgan jangda yengilgan. Ossurlar 3000 qal`a, 10 shahar, 2400 asir va behisob boyliklarni qo`lga kiritganlar. Midas Ossuriya hukmronligini tan olib, Ossur shohiga o`lpon to`lashga majbur bo`lgan. Miloddan avvalgi XIII asr oxirlarida atrofdan bo`lgan qo`shni qabilalarning to`xtovsiz hujumlari natijasida Frigiya qo`shinlari mag`lubiyatga uchragach, shoh Midas o`z joniga qasd qilgan. Miloddan avvalgi VII asr boshlarida Frigiya podsholigi kuchsizlanib, dastlab Lidiya ta`siriga, keyinchalik eroniylar, yunon-makedonlar, rimliklar va vizantiyaliklar ta`siriga tushib qolgan.

4. Frigiyaning xo`jaligi va madaniyati. Frigiyaning qulay iqlim sharoiti, daryo, soylari va unumdor tuprog`i, shuningdek qazilma boyliklari xo`jalikning hamma tarmoqlarini rivojlanishiga imkon bergan Gomer va Gerodot ma`lumotlariga ko`ra frigiyaliklar uzumchilik va yilqichilikda shuhrat qozonganlar. Frigiya dehqonlari va bog`bonlari arpa, bug`doy, tariq, kunjut, anjir, olma, nok kabi mevali daraxt va boshqa ekinlardan yuqori hosil olganlar. Ot, xachir, eshak va qoramollardan, ho`kizlardan xo`jalik ishlarida keng foydalanilgan. Otlardan harbiy maqsadlarda ham foydalanganlar. Frigiya tog`laridan oltin, kumush, mis, temir, qo`rg`oshin va boshqa ma`danlar qazib olingan, kon qazish ishlari yaxshi yo`lga qo`yilgan. Frigiya uzoq-yaqin qo`shni mamlakatlar – yunonlar, misrlikiar, lidiyaliklar, ossurlar, urartlar bilan qizg`in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. Frigiyaliklar qo`shni xalqlar madaniyatidan bahramand bo`lib, o`ziga xos madaniyat yaratganlar. Ularning Gordiya va Midas kabi shohlari ilm-fan, san`at va madaniyat homiysi bo`lishgan. Frigiyaliklar Kichik Osiyo yunonlarining alifbosi asosida o`z yozuvlarini yaratganlar. Frigiyaliklar ilm-fanning turli sohalarida, shuningdek adabiyot sohasida ham katta yutuqlarga erishganlar. Ulardan chiqqan Darete ismli shoir Gomergacha Frigiya «Iliada» sini yozganligi ma`lum. Ularda kuy, raqs, qo`shiq san`ati ham rivoj topgan bo`lib, xilma-xil musiqa asboblari yasash va ularni ijro etishda shuhrat qozonganlar. Frigiyaliklar dastlab tabiat kuchlariga, buyumlarga e`tiqod qilganlar. Lekin Ulug` ona va uning ma`shuqasi Attisa ular e`tiqod etgan bosh xudo bo`lgan. Ular tabiat kuchiari va hosildorlik ramzi hisoblanganlar. Lidiya podsholigi 1. Lidiya podsholigining tashkil topishi. Lidiya Kichik Osiyoning g`arbidagi qadimgi quldorlik davlatlaridan biridir. Miloddan avvalgi XIII asrda Sardi shahri Assuva (Osiyo) mamlakatining poytaxti bp`lgan. Miloddan avvalgi XIII asrda Assuva xettlar tomonidan tor-mor etilib, Sardi shahriga o`t qo`yiladi. Shundan keyin Sardi shahrini greklar osonlik bilan bosib oladilar. 2. Mennnadlar sulolasi davrida Lidiya. Lidiya podsholigining ravnaq topgan davri Mermnad sulolasining asoschisi Giges (692–654) podsholik qilgan davrga to`g`ri keladi. Giges davrida Lidiyaga Frigiyaning bir qi sm i, Kari, Troada va Misiya qo`shib olinadi. Shu munosabat bilan Lidiya Marmara va Qora dengiz bo`g`ozlari va savdo yo`llariga chiqib oladi. U Lidiyani Egey dengizi sohillari bilan bog`lash uchun Milet va Smirna ustiga yurish qiladi. Ammo yaxshi natijaga erisha olmaydi. Giges shfarqda Ossur podsholari bilan ittifoqda bo`lib, ularning yordami bilan Kappadokiyada kimmeriylar ustidan g`alaba qozonadi. Ossuriya shu yo`l bilan

Lidiyani o`ziga tobe qilishga uringa n edi. Lidiya podshosi Ossurlarga tobelikdan qutulish uchun Misr va Bobil bilan ittifoq tuzadi. Vaziyatdan foydalangan kimmeriylar Lidiya ustiga bostirib kiradilar. Kimmeriylar bilan bo`lgan jangda Lidiya qo`shinlari batamom yengiladi. Giges jangda halok bo`ladi. Lidiyani katta qismini kimmeriylar bosib oladilar. Miloddan avvalgi 694-yili Sardi shahri ham dushmanlar tomonidan bosib olinadi. Ko`chmanchilar Sardi shahrining qa l` asini egallay olmagan edilar. Shahar qa l` asi Gigesning o`g`li Ardis tomonidan qattiq mudofaa qilingan edi. Ardis (654–605) davrida Lidiya nozik siyosat ini qo`llab kimmeriylar bosqini va ossurlar asoratidan qutuladi. Lekin kimmeriylar Lidiyaga yangidan hujum qiladilar. Ardis kimmeriylarning yangi hujumlarini qaytarib, Egey dengiziga chiqish uchun ham kurash olib boradi. 3. So`nggi Mermnadlar davrida Iidiya podsholigi. Lidiya Sadiatt va Aliatt podsholigi davrida g`arbda Milet bilan, sharqda Midiya bilan davomli urushlar olib boradi. Har ikki tomondagi urush tinchlik sulhi bilan tugallanadi. Midiya-Lidiya sulh shartnomasi 585- yil 28 maydagi quyosh tutilish vaqtiga to`g`ri keladi. Sulhga ko`ra Galis daryosi Lidiya va Midiya davlatlarining chegarasi etib belgilangan. Tinchlik shartnomasi shoh Alitta qizini Midiya shahzodasi Astiagga nikohlab berishi bilan mustahkamlanadi. Lidiya daylatining bu davrdagi yutuqlaridan biri kimmeriylarning Kichik Osiyodan quvilishi edi. Podsho Krez davrida Lidiya qo`shinlari Kichik Osiyodagi yunon shaharlarini bosib oladi. Lidiya eroniylar bosqinidan himoyalanish uchun Yunon davlatlari, Misr va Bobil bilan ittifoq tuzadi. Miloddan avvalgi 546-yili Krez qo`shinlari Kappadakiyadagi Pteriya shahri yaqinida Eron qo`shinlari bilan to`qnashadilar. Biroq urushda har ikki tomon ham g`alabaga erisha olmaydi. Shu yili Eron shohi Kurush II Lidiya ustiga yurish qilib, Sardi yonida Krez qo`shinlarini yengadi. Sardi eroniylar tomonidan egallanib, Krez asirga olinadi. Miloddan avvalgi 546-yildagi dahshatli jangdan so`ng 150 yil hukm surgan Lidiya podsholigi barham topadi. 4. Lidiyaning ijtimoiy tuzumi va xo`jaligi. Lidiya qadimgi sharqdagi mamlakatlar singari quldorlik davlati edi. Lidiya aholisi turli toifa va tabaqalarga bo`lingan edi. Katta yer egalari, harbiy boshliqlar, oliy darajadagi ruhoniylarva boy savdogarlar hukmron tabaqa hisoblanardi. Ozod mayda dehqonlar, cho`ponlar va hunarmandlar aholining ko`pchilik qismini tashkil etar edilar. Ular podsho xazinasi va ibodatxonalaiga soliq to`lardilar. Lidiya aholining quyi tabaqasi qullar edi. Lidiya yakka hokimlikka asoslangan davlat edi. Davlat boshida skoh turardi. Podsho hokimiyatining tayanchi soqchilar guruhi va qo`shin edi. Lidiyaning otliq suvoriylaii va ot qo`shilgan jang aravalari ayniqsa mashhurbo`lgan. Lidiya shohlari kariylar, ioniylar va likiylardan iborat yollangan askarlarni ham xizmatga jalb

qilgan edilar. Shoh saroyida shoh qarindoshlari va oliy darajadagi ulug` zodagonlarning mavqei ham baland edi. Shoh saroyida oliy zodagonlardan tashkil topgan kengash mavjud bo`lgan. Davlat ahamiyatiga ega bo`lgan masalalarni hal etish uchun xalq yig`ini chaqirilib turilgari. Shohlar kuch-qudratining oshishi munosabati bilan xalq yig`ini o`z ahamiyatini yo`qota borgan. Lidiya xo`jaligining asosini dehqonchilik tashkil etgan. Germ-Paktol, Meandr daryolaridan suv ichadigan yerlar juda hosildor bo`lgan. Lidiya dehqonlari vohalarda don, dukkakli o`simliklar, tog` yonbag`irlarida uzum, olma, anjir, nok va boshqa mevalar yetishtirganlar. Lidiya tog`larida sero`t yaylovlar ko`p bo`lib, u yerlarda chorvadorlar qo`y, echki, cho`chqa, qoramol boqib parvarish qilganlar. Ular yilqichilikka alohida e`tibor beiganlar. Lidiya tog`larida tilla, kumush, mis, temirva qalay ko`p bo`lgan. Bu mamlakatda ma`dansozlik ishlab chiqarishining rivojlanishiga imkon bergan. Lidiya hunarmandlari ajoyib guldor gazlamalar, qimmatbaho kiyimlar, xushbichim bosh kiyimlar va poyabzallar tayyorlaganlar. Lidiya kulollari o`zlarining guldor idishlari bilan mashhur bo`lishgan. Lidiya hunarmandlari mustahkam pishiq g`isht, turli bo`yoq, shuningdek sard oxrasi tayyorlaganlar. Lidiyada savdo-sotiq ham rivoj topgan edi. Savdogarlar ko`p mamlakatlar bilan quruqlik va suv yo`li orqali savdo aloqalarini olib borganlar. Uzoq mamlakatlardan kelgan savdogarlar va mehmonlar uchun maxsus mehmonxonalar qurilgan. Lidiya dastlabki tanga ishlab chiqarilgan mamlakat hisoblanadi. Miloddan avvalgi VII asrda shoh Giges davrida oltin va kumush tabiiy qotishmasi – elektrumdan tanga zarb etilgan. Keyinchalik kumush tanga, Krez davrida esa oltin tangalar zarb qilingan. Lidiya tangalari keng tarqalib hatto yunonlarning Ioniya shahrida ham qo`llanilgan. 5. Lidiyaliklar madaniyati. Lidiyaliklar o`zlariga xos madaniyat yaratgan xalqlardan biridir. Ular Kichik Osiyo yunonlarining alifbosi asosida o`z yozuvlarini yaratganlar. Ularda turli harbiy jismoniy mashqlar, o`yinlar va raqslar keng tarqalgan edi. Lidiyaliklarda musiqa madaniyati ham yuksak darajada rivoj topgan. Ilmiy, amaliy bilimlar, xususan tabobat sohasida lidiyalik tabiblar mashhur bo`lganlar. Ular giyoh va mevalardan shifobaxsh dorilar tayyorlash ilmini yaxshi bilganlar. Lidiyaliklar mustahkam qaPalar, muhtasham saroylar, podsholari Giges, Agiattga bag`ishlab chiroyli maqbaralar qurganlar. Lidiya me`morlari murakkab sun`iy suy omborlari bunyod etganlar. Haykaltaroshlik, rassomchilik va tasviriy san`atning boshqa sohalarida ham ular shuhrat qozonganlar. Zargarlar oltin,

kumush va tog` xrustallaridan taqinchoqlar, zeb-ziynat buyumlari, rasmli vazalar yasashga mohir bo`lishgan. Qadimgi lidiyaliklar Sandon, Attis va Sabiziy kabi o`luvchi va tiriluvchi xudolarga e`tiqod qilganlar. Ular Ulug` ona, ona xudo, Kibeli, Ma kabi xudolarni juda ulug`laganlar. Ular hosildorlik va urush xudolari ramzida ifodalanganlar. Lidiya madaniyati yunon va sharq xalqlari madaniyatiga kuchli ta`sir ko`rsatgan. Lidiyaliklar yunon va sharq xalqlari madaniyatidan ko`p narsalarni o`rganganlar. Urartu podsholigi 1. Urartuning tabiati va aholisi. Urartu janubi-g`arbiy Osiyodagi qadimgi quldorlik davlatlaridan biri bo`lgan. Bu davlat kuchaygan vaqtida Kavkazorti viloyatlari Dajla va Frot daryosining boshlanishidagi yerlarni egallagan edi. Uning katta qismini Kavkaz va Arman tog`lari egallab yotadi. Urartudan Kura, Araks, Frot va Dajla irmoqlari oqib o`tadi. Tog`lar orasida Van, Urmiya va Sevan ko`llari joylashgan. Ayni paytda tog`lar orasidan juda ko`p soy va jilg`alar oqib chiqadi. o`lka iqlimi har xil bo`lib, yozi u qadar issiq emas. Qish va bahorda qor va yomg`ir ko`proq yog`adi. Tog`larda turli xil giyohlar, butalar va daraxtlar o`sib, unda xilma-xil hayvon va parrandalar yashaydi. Yer osti temir, qo`rg`oshin, misga boy. Tog`lar va daryo vodiylari go`zal bo`lib, yam-yashil o`tloqlar bilan qoplangan. Arxeolog olimlarning ma`lumotiga ko`ra Kavkazorti va Urartu hududida bir necha ming yillardan beri aholi yashab keladi. Dastlab ular ovchilik va termachilik bilan shug`ullanganlar. Miloddan avvalgi V–IV mingyilliklarda Kura va Araks daryolari vodiysida dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullanuvchi qabilalar yashaganlar. Bular hozirgi arman va gruzinlarning ota- bobolari – urartlar edilar. Urartuda xett, hurrit va ossur qabilalariga mansub aholi ham yashagan. 2. Urartuda ilk davlatlarning tashkil topishi. Miloddan avvalgi XV–XIV asrlarda Kavkaz tog`lari ortidagi Sevan, Van va Urmid ko`llari atrofida Urartu nomi bilan mashhur bo`lgan juda ko`p jangovar qabilalar yashar edilar. Keyinchalik ichki va tashqi zaruriyat ularni alohida-alohida qabilalar ittifoqiga brrlashib yashashga majbur etgan. Ular orasida urartu qabilalari ittifoqi ajralib turardi. Miloddan avvalgi XIII asrda ossur qo`shinlari bir necha bor bu qabilalar ustiga bostirib kelganlar va jang qilganlar. Miloddan avvalgi XII asrda Ossur podshosi Tiglatpalasar I Van ko`li atrofiga bostirib kiribo`z jangovar aravalari va saroylari bo`lgan 23 podsho ustidan g`alaba qilganligini qoyaga yozdirib qoldirgan. Miloddan avvalgi XV–X asrlarda Van ko`li atrofidagi qabilalar Urartu atrofida birlashadilar. Birlashgan Urartu davlatining birinchi hukmdori Aramu edi. Aramu miloddan avvalgi 864–845-yillarda Urartuda hukmronlik qilgan. U Ossuriya podshosi Salamansar III ning Urartuga bostirib kirgan qo`shinlariga qattiq zarbalar bergan.

Miloddan avvalgi IX asr o`rtalarida Urartu mustaqil davlat darajasiga ko`tarilgan edi. 3. Urartu podsholigining kuchayishi. Podsho Sarduri I ( miloddan avvalgi 835–825 yillar ) davrida Urartu davlati kuchayadi. Sarduri I qo`shinlari ossur qo`shinlari ustidan bir necha bor g`alabaga erishadi. Sarduri I o`zini «ulug` qudratli, jahon va Nairi mamlakatining podshosi- shahanshohi» deb e`lon qiladi. Sarduri I qo`shni qabilalar ustiga yurish qilib, Urartu yerlarini kengaytiradi. U bosib olingan qabilalardan boj-xiroj oladi. Sarduri I Van ko`li sohilida mustahkam devorli Tushpa shahrini barpo qilib, uni Urartu davlatining poytaxtiga aylantiradi. Sarduri I ning o`g`li Ishpuini (miloddan avvalgi 825–810-yillar) davrida Urartu davlati mustahkamlanadi. Bu davrda Van ko`li shimolidagi joylar Urartuga birlashtiriladi. Urmiya ko`lining janubi va janubi-g`arbida joylashgan Muasasir Urartu davlatiga tobe etiladi. Ishpuin qo`shinlari Urmiya koiining janubi-sharqidagi Manna podsholigining ichkarisigacha kirib boradilar va Ossuriya chegaralariga xavf soladilar. Urartu qo`shinlari Mannani bosib oladilar. U yerdan ko`plab qo`y, echki, qoramol, ot va behisob boyliklar olib qaytadilar. Ammo mamlakatni vayron etmaydilar. Ishpuinining o`g`li Menua (miloddan avvalgi 810–786-yillar) davrida Urartu davlati har jihatdan mustahkamlanadi. U qo`shinni qayta tuzib, mamlakatda kuchli nazorat o`matadi. U shahar, ibodatxona, ayniqsa harbiy istehkomlar qurish, mamlakatni obodonlashtirish va suv insthootlari yaratishga katta e`tibor beradi. U Tushpa shahri yaqinida 70 km uzunlikdagi «Menua kanali» ni qurdiradi. Menua shimolda Araks daryosi vodiysi, janubi-g`arbda Frot daryosining yuqorisidagi mamlakatlar ustiga zafarli yurishlar qiladi. o`sha vaqtdagi toshga bitilgan yozuvlarning birida «Menua mingan ot – Arsibinni 22 tirsak – 11 metr-u 20 sm kenglikdagi jarlik ustidan sakrab o`tgan», deyiladi. Shu tufayli bo`lsa kerak, otning o`zbekcha nomi «Burgut» bo`lgan. Menua qo`rqmas jangchi, mashhur shoh va uzoqni ko`ruvchi siyosatchi bo`lgan. Menua davrida Urartu davlati har jihatdan gullab-yashnagan. 4. Argishti I Sarduri davr l arida Urartuning kuchayishi. Menuaning o`g`li Argishti I davrida Urartu davlati yanada kuchaydi. U miloddan avvalgi 786–764- yillarda Urartuga htikmronlik qiladi. Argishti yilnomalarida Urmiyaning janubi- sharqidagi Mannaga tez-tez yurishlar qilingani, u yerda ko`p sonli asirlar qo`lga kiritilgani va chorva mollari haydab ketilgani to`g`risida gapiriladi. Argishti I qo`shinlari Ossur qo`shinlarini mag`lub etadi. Bu davrda Urartu Old Osiyodagi eng kuchli davlat bo`lib qoladi.

Jaliubda Urartu qo`shinlari Diyala daryosi sohili va Bobil chegarasigacha kirib bo`lganlar. Janubi-g`arb tomonda esa Argishti I o`z qo`shinlarini Frot daryosining yuqorisidagi mamlakatlar va Shimoliy Suriyaga boshlab bo`lgan. Aigishti I qo`shinlari shimolda Sevan ko`li bilan Qora dengiz oralig`idagi mamlakatlar ustiga g`olibona yurishlar qilib, ularni o`ziga itoat ettirganlar. U harbiy yurishlari davrida behisob o`Jja, erkak va ayollardan iborat 280000 kishini asir qilib olib ketgan. Argishti I davrida Urartu podsholigi o`z kuch-qudratining cho`qqisiga ko`tariladi. Argishti I dan so`ng Urartu taxtiga uning o`g`li Sarduri II o`tiradi. U miloddan avvalgi 764–735-yillarda podsholik qilgan davrda Urartu davlatining qudratini mustahkamlash borasida otasining siyosatini yuritadi. U harbiy islohot o`tkazib, ixtisoslashgan doimiy qo`shinni kuchaytiradi. Muntazam qo`shinga tayangan Sarduri II Kavkazortiga, xususan Eriax mamlakatiga bostirib boradi. G`arbda esa u Shimoliy Suriyaga qo`shin tortadi. Ossuriya qo`shinlariga qaqshatgich zarba beradi. Sarduri II davrida Urartu davlatining chegaralari boshqa mayda davlatlar hisobiga kengaytiriladi. Sarduri II faoliyatining dastlabki o`n yilliklarida Urartu podsholigi o`z kuch- qudratini saqlab, Old Osiyoda birinchi darajali davlat bo`lib qoladi. 5. Urartu podsholigining kuchsizlanishi va parchalanishi. Miloddan avvalgi VIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab Urartu janubidagi Ossuriya kuchaya boshlaydi. Ossuriyaning kuchayishidan xavfsiragan Urartu Shimoliy Suriya va Kichik Osiyoning sharqiy qismidagi katta-kichik davlatlar bilan ittifoq tuzadi. Ossuriya podshosi Tiglatpalasar III qo`shinni qayta tuzib, miloddan avvalgi 743-yili Suriyaning Arpada shahri yaqinida bo`lgan jangda Sarduri II ittifoqchilarining qo`shinini tor-mor etadi. Jangda yengilgan Sarduri II qo`shinlari Urartuga chekinadilar. Miloddan avvalgi 735-yili Ossur qo`shinlari Urartuga qo`shin tortib; Urartu qo`shinlarini yengadilar. Sarduri II vafotidan keyin Urartu taxtiga uning o`g`li Rusa I (miloddan avvalgi 735–712-yillar) o`tiradi. Rusa I hukmronligi davrining dastlabki yillarida mamlakatda g`alayonlar va fitnalar boshlangan. Podsho mamlakatdagi ichki nizolarni bartaraf qilib, vaziyatni yaxshilagan. U Kavkaz va Sevan atroflarida 23 podsho ustidan g`alaba qozongan. Urartuni mustahkamlanayotganidan xavfsiragan Ossur podshosi Sargon II miloddan avvalgi 714-yili Urartuga qarshi qo`shin tortib kelgan. Urmiya ko`li atrofidagi jangda ossurlar qo`shinlari Rusa I qo`shinlarini yengib, shahar va qishloqlarni vayron qilganlar. Ossurlar juda katta boylik va ko`p sonli asirlar bilan orqaga qaytganlar. Qaytishda ular Musasirga kirib uni ham vayron etib, boyliklarini talaganlar. Bu xabarni eshitgan Rusa I o`zini-o`zi o`ldirgan. Rusa I vorislari, xususan Rusa II davrida Urartu o`z mustaqilligini saqlab qolgan bo`lsa ham, avvalgi shon-shuhratini boy bergan edi. Shu davrda Urartu podsholari Ossuriya

bilan osoyishta va tinch-totuv yashashga harakat qilganlar. Ammo Old Osiyodagi keyingi mudhish voqealar natijasida Urartudagi osoyishtalik uzoqqa cho`zilmagan. Xuddi shu davrda Urartuga shimoldan dastlab kimmeriylar, so`ng skiflar bostirib kirib mamlakatni xonavayron qilganlar. Sharqdan esa Midiya qo`shinlarining hujumi boshlangan. Dastlab ular Manani, so`ng Urartuni bosib olganlar. Shunday qilib, janubdan ossur, shimoldan kimmeriy, skif va sharqdan midiyali kl ar bergan zarbalar natijasida Urartu davlati o`z mustaqilligini yo`qotgan. Miloddan avvalgi 590-yili Urartu Midiya tomonidan bosib olinadi va barham topadi. Urartu podsholigining ijtimoiy tuzumi, xo`jaligi va madaniyati 1. Mamlakatning ijtimoiy tuzumi. Urartu Old Osiyodagi boshqa davlatlar kabi quldorlik davlati edi. Urartuda xo`jalikning rivojlanishi talonchilik urushlari va boshqa omillar natijasida asta-sekin xususiy mulk paydo boia boshlaydi. Xususiy mulkning orta borishi oqibatida esa mulkiy tengsizlik kelib chiqadi. Mulkiy tengsizlik esa o`z navbatida tabaqalanishni keltirib chiqardi. Tabaqalar bu jamoa a`zolarining boy-badavlat, o`rtahol, kambag`al va qullarga bo`linishidir. Miloddan avvalgi II mingyillikning birinchi yarmida Kavkazortida yashagan qabilalar orasida ham tabaqalanish sodir bo`la boshlaydi. Jamoa tomonidan saylangan oqsoqollar va harbiy boshliqlar asta-sekin boyib bora boshlaganlar. Endilikda ular o`zlarini oddiy kishilar emas, balki mashhur kishilar aslzodalar – ya`ni zodagonlar deb hisoblaganlar. Boyib borayotgan Urartu qabilalarining harbiy yo`lboshchilari va oqsoqollari to`plagan boyliklarini farzand va aka-ukalariga meros qilib qoldirganlar. Bugina emas ular egallagan oqsoqollik va harbiy boshliqlik lavozimlarini ham o`g`il yoki aka-ukalariga meros qilib o`tkazganlar. Urartuda qabilalar ittifoqining harbiy boshliqlari va oqsoqollari asta-sekin qabila ittifoqining sardorlariga, hokimlariga aylana boshlaganlar. Hokim va sardorlar katta haq-huquqqa ega bo`lib, keyinchalik o`zlarini podsho deb hisoblaydigan bo`ldilar. Shunday qilib, podsho darajasiga ko`tarilgan kishi, podsholik lavozimini o`g`illari va ukalariga merds qilib qoldiradigan bo`lganlar. Urartu davlati tashkil topib, gullab-yashnab, inqirozga yuz tutib, parchalangunicha bo`lgan davrda ham podsholik taxti otadan bolaga va aka-ukalarga meros bo`lib o`tgan. Sharqdagi boshfla davlatlarda bo`lgani kabi Urartu podsholari huzurida uning aka-ukalari, qabila oqsoqollari va harbiy boshliqlaridan iborat aslzodalar kengashi bo`lgan. Urartu podshplari katta huquqqa ega bo`lsalar-da, davlatni ana shu aslzodalar kengashiga tayanib boshqarganlar. 2. Dehqonchilik va chorvachilik. Arxeologlarning bergan ma`lumotlariga ko`ra Urartuda yashagan eng qadimgi kishilar dastlab, faqat, ovchilik va termachilik bilan kun kechirganlar. Keyinchalik ovchilikdan chorvachilik, termachilikdan esa dehqonchilik ajralib chiqqan. Markazlashgan Urartu

podsholigining tashkil topishi munosabati bilan u yerda dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik va savdo-sotiq rivojlangan. Ma`lumki, Urartu hududidagi tog`lardan Araks, Kura, Frot, Dajla daryolari boshlanadi. Tog` oralaridan ko`plab soylar oqib chiqadi. Tog` oralig`idagi daryo va soy sohilidagi uncha katta bo`lmagan vodiylarning tuprog`i unumdor bo`lgan. Qadimgi Urartu dehqonlari yerni omoch bilan haydaganlar. Yerga arpa, b.ug`doy, tariq, kunjutva boshqa don ekinlari ekib ulardan mo`l hosil olganlar. Urartuda bog`dorchilikka ham katta e`tibor berilgan. Urartu bog`bonlari uzumdan sifatli musallas tayyorlashni yaxshi bilganlar. Qadimgi Urartu shaharlari kovlanganda alohida musallasxonalar, bu xonalarda yarmi yerga ko`milgan katta xumlar topilgan. Qadimgi Urartuning katta qismi tog`lardan iborat bo`lgan. Tog`lar orasidagi vodiylarda sero`t yaylovlar yaslanib yotar edi. Urartlar yilqichilikka katta ahamiyat berganlar. Arxeologlarning ma`lumotlariga qaraganda Urartuda ot miloddan avvalgi II mingyillikning ikkinchi yarmida , tuyalar esa II mingyillik oxiri va I mingyillik boshlarida paydo bo`lgan ekan. Chorvadorlar ho`kiz, eshak, xachir va tuyalardan xo`jalik va harbiy maqsadlarda foydalanganlar. Yilqichilikka katta e`tibor berilib, salt otlarning alohida zotlari o`rgatib parvarish qilingan. Otlar jang aravalariga qo`shilgan. Urartu jangchilarining bir qismini otliq qo`shin tashkil etgan ekan. Urartuning chorvaga boy ekanligi ossut va urartu yozuvlarida ham o`z ifodasini topgan. 3. Hunarmandchilik va savdo. Qadimgi Urartuda hunarmandchilik ham yaxshi rivoj topgan edi. U yerda toshtarashlik, ma`dansozlik, qurolsozlik rivoj topgan edi. Ustalar turli tosh va ma`danlardan omoch tishi, o`roq, pichoq, xanjar, nayza va o`q uchlari, panshaha, dubulg`a, qalqon, zirh, tegirmon tosh, jang aravalari va ot afzallari yasaganlar. Qadimgi Urartuda to`qimachilik, kulolchilik va binokorlik ham rivoj topgan edi. Urartlar Kichik Osiyo, Kavkaz, Mesopotamiya, O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlar bilan qizg`in savdo-sotiq ishlarini olib borganlar. 4. Qadimgi Urartu madaniyati. Urartlar va nlarga qarindosh bo`lgan Kavkazorti qabilalari Old Osiyoning eng azaliy xalqlaridan biri bo`lgan. Ular qo`shni xalqlar madaniyatidan foydalanib Urartu xalqlarining o`ziga xos madaniyatini yaratganlar. Urartlar o`zining qadimiy yozuviga ega bo`lgan. Ular iyeroglif va mix- ponasimon yozuvlardir. Urartlar o`z yozuvlarini yaratishda Mesopotamiya yozuvlaridan foydalanganlar. Ular Mesopotamiyaning surat-belgi va mix- ponasimon yozuvlarini o`rganib, soddalashtirib va biroz mukammallashtirib o`z

yozuvlarini yaratganlar. Qadimgi Kavkaz, Kavkazorti va unga qo`shni mamlakatlar hududidan iyeroglif va mixxat-ponasimon yozuvlari bilan sopol va toshlarga bitilgan so`z, matn-lavhalar topilgan. Bu matn-lavhalar Qadimgi Urartu tarixini o`rganishda eng muhim manbalardan biri hisoblanadi. Bu jihatdan Argishti I ning xor-xor yozuvi va Sarduri II ning katta yozuvi hamda Van ko`liga yaqin joydagi bir qoya tokchasi – «Mxer eshigi», Karmir – Blurdan topilgan dubulg`a, jez idishga yozilgan bir qancha urart yozuvlari diqqatga sazovordir. Karmer-Blur va Tuproq qal`alardan ham sopol buyum parchalariga bitilgan yozuvlar topilgan. O `qish va o`rganishda M. V. Nikolskiy, Mesrop Sibatyan, I. A. Orbeli va boshqa olimlarning xizmatlari kattadir. Urartuda me`morchilik, haykaltaroshlik, qabartma rassomlik va san`atning boshqa turlari ancha rivoj topgan edi. Bu jihatdan qal`a devorlari, saroylar, ibodatxonalar va qalqon sirtini bezagan echki, buqa, sher, qoplon, odam, muqaddas hayot daraxti tasvir-rasmlari ahamiyatlidir. Urartu haykaltaroshlarining bronzadan yasalgan yarim odam, yarim hayvon qiyofasidagi haykali, xudo Teyshebaning haykalchasi juda mahorat bilan ishlangan. Hosildorlik ma`budasining haykali oldida ta`zim bajo keltirib turgan Urartu malikasining oltindan ishlangan medalyoni ham Urartu tasviriy san`atining nodir namunalaridan hisoblanadi. Qadimgi Urartuda xalq og`zaki ijodiyoti yozma adabiyot va tarix ancha rivoj topgan edi. Bu jihatdan Argishti I, Sardur II, « Mxer eshigi» va boshqa manbalar diqqatga sazovordir. Ularda Urartu xalqlari tarixi, madaniyati va diniy e`tiqodi haqida qimmatli ma`lumotlar bor. Qadimgi arman yozuvchisi Monsey Xoren ning asarlari, Nard eposi , Dovud Sosuniy kabi dostonlar urartlar adabiyoti va tarixining ajoyib namunalaridan hisoblanadi. Qadimgi Urartuda tabobat, yodnoma, yilnoma yozish, astronomiya, matematika, tarix, dehqonchilik va veterinariya bilimlari ham rivoj topgan edi. 5. Urartlarning diniy e`tiqodi. Urartlarda diniy e`tiqod xilma-xil va ko`p qirrali bo`lgan. Urartlarning ota-bobolari dastlab tabiat hodisalari va buyumlariga, xususan quyosh, momaqaldiroq, tog`, tosh va daraxtlarga topinganlar. «Mxer Kapusi» degan manbada Xald darvozasining xudolari sanab o`tilgan. Urartuda muqaddas daraxtga topinish ham keng tarqalgan edi. Turli buyumlarda muqaddas daraxtga topinish manzaralari saqlanib qolgan. Unda muqaddas daraxt surati yonida muqaddas tosh ustunlar, qanotli sheriar tasviri ifodalangan. Tog` xudosi Xald ga sig`inish bilan birga, urartlar tabiat va hosildorlik ma`budasiga ham G`tiqod qilganlar. Bu ma`buda yirtqich hayvonlar va o`simliklar homiysi ham hisoblangan. Urartlarda Teysheba momaqaldiroq va bo`ron, Ard quyosh , Xald tog` xudosi bo`lib, ularning nomi qadimgi Urartu yozuvlarida tez-tez tilga olinadi. Lekin ular orasida Xaldning nomi birinchi o`rinda turgan. Chunki u

oliy xudo hisoblangan. Keyinchalik Xald urush xudosiga, podsho va davlatning homiysiga aylantirilgan. Nayza bilan qalqon jangovar xudoning va uning yerdagi noibining ilohiy hokimiyat ramzi hisoblangan. Urartu podsholari esa dinning oliy ruhoniysi sifatida ta`riflangan. Shunday qilib urartlar qo`shni xalqlar madaniyatidan bahramand bo`lib o`zlariga xos madaniyat yaratganlar. Urartu xalqlari madaniyati Kavkaz va Old Osiyo xalqlari madaniyatining rivojiga ijobiy ta`sir etgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

O'xshashlar

Mitanni va Lidiya podsholiklari

Qadimgi Ossuriya

Urartu davlati

Qadimgi Xett podsholigi

Temir davri arxeologiyasi