- Bosh sahifa
- Referatlar
- Tarix
- O'rta umumiy ta'lim maktablarida O'zbеkistоn tarixi fanini o'qitilishi va uning ta'lim–tarbiyaviy vazifalari
O'rta umumiy ta'lim maktablarida O'zbеkistоn tarixi fanini o'qitilishi va uning ta'lim–tarbiyaviy vazifalari
Yuklangan vaqt:
24.09.2022
![“…Bizga sobiq tuzumdan meros bo`lib qolgan maorif tizimining eng nomaqbul tomoni shundan iborat ediki, unda o`quv jarayonida o`quvchi va talabalarning mustaqil va erkin fikrlashga yo`l qo`yilmas edi.” I.A.Karimov 1 [4] . O`zbekiston Mustaqil davlat deb e`lon qilinishi davlatimizning bugungi kunini emas, balki istiqbolini ham belgilab beruvchi asosiy omildir. O`zbekiston Respublikasining istiqlol yo`li avlod-ajdodlarimizning tarixiy an`analari va ma`naviy merosiga suyangan holda tanlab olindi. Mustaqillik yo`li bilan O`zbekiston xalqlarining tarixiy an`analari va ma`naviy boyliklarini qayta tiklovchi yangi mazmun bilan boyituvchi yo`ldir. Bu esa tarix o`qitishni milliy asosga qurishni, xalqimizning mehnatsevarlik, do`stlik, insonparvarlik, ozodlik va mustaqillik, ma`rifatparvarlik kabi an`analari, imon-insof, mehr-oqibat, andisha, tantilik, or-nomus, kattaga hurmat, muruvvat, mexmondo`stlik, Vatanga hamda xalqqa sadoqat kabi oliyjanob fazilatlari chuqur o`rganishini, maqsad qilib olishi nuqtai nazardan uslubiyatini bilimlarning mustaqil bir tarmog`i deb atashga asos beradi. Mamlakatimizda huquqiy demokratik, fuqarolik jamiyati barpo etishning hozirgi bosqichida tarix o`qitishini yanada takomillashtirib borish, o`qitish jarayonida uning ob`yektiv ravishda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan komil insonni tarbiyalab yetishtirish maqsadida to`g`ri foydalanish zarur. Mustaqil O`zbekiston Davlatining tashkil topishining hozirgi bosqichida tarix o`qitishning yanada yaxshilab, yangilab borish, o`qitish jarayonini, uning ob`yektiv suratda amal qiluvchi qonuniyatlarini aniq va mukammal bilib olish, bu qonuniyatlardan huquqiy demokratik davlatning faol va ongli quruvchilarini tayyorlab yetishtirish maqsadida to`g`ri foydalanishi zarur. Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon hamjamiyatidagi obro`-e`tibori avvalambor farzandlarimizning unib-o`sib, 1 [4] Kаrimоv I. А. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T., 2008, 62-bet.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-3.png)
![ulg`ayib, qanday inson bo`lib hayotga kirib borishiga bog`liqdir. Biz bunday o`tkir haqiqatni hech qachon unutmasligimiz kerak 1 . Tarixning har bir kursi, uning bo`limi va har bir mavzusi o`quvchilarning bilim olishi, ko`nikma va malakalarga ega bo`lishi va kamol topishda muhim bir bosqich bo`lib xizmat qiladi. Muhtaram Prezidentimiz I.A.Karimov shunday deb ta`kidlagan edilar: “Biz farzandlarimizning nafaqat jismoniy va ma`naviy sog`lom о`sishi, balki ularning eng zamonaviy intellektual bilimlarga ega bо`lgan, uyg`un rivojlangan insonlar bо`lib, XXI asr talablariga tо`liq javob beradigan barkamol avlod bо`lib voyaga yetishi uchun zarur barcha imkoniyat va sharoitlarni yaratishni о`z oldimizga maqsad qilib qо`yganmiz“ 2 [5] . Mustaqillik azaldan insoniyatning orzu-umidlari, armon va iztiroblarini o`zida mujassam etadi. Darhaqiqat, inson tabiatning gultojisi sifatida hamisha ozodlik va hurriyatga intilib yashaydi. U qalbida o`zini hamisha har jihatdan erkin his qilishga, tahlikasiz turmush kechirishga ehtiyoj sezadi. Shuning uchun ham kishilik tarixi turli davrlarda yer sharining barcha mintaqalarida ozodlik uchun kurashning, shaklan turlicha, mohiyatan o`xshash bo`lgan hurriyatga intilish xodisalarini ko`p ko`rgan. XX asrning intihosida dunyoning qariyb uchdan bir qismida misli ko`rilmagan xodisalar sodir bo`ldi. Sotsializm deb atalgan totalitar tuzim, kommunistik mafkura tanazzulga uchradi. Mustaqillik imkoniyatlarini oldindan payqagan, mamlakat ijtimoiy siyosiy jarayonlarining borishini to`g`ri kuzatib, to`g`ri baholay bilgan O`zbekiston Ittifoqdosh Respublikalari orasida birinchilardan bo`lib o`z Mustaqilligini e`lon qildi. Prezident Islom Karimov Mustaqillikning dastlabki kunlaridanoq odamlar ongi va tafakkurida o`zgarish yasash asosida O`zbekistonni yangilash va rivojlantirishning o`ziga xos quyidagi tamoyillarini ishlab chiqdi. Umuminsoniy 1 Kаrimоv I. А. Yuksak ma’naviyat - engilmas kuch. T., 2008, 1-bet. 2 [5] Kаrimоv I.А. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. “Xalq so’zi” gazetasi, 2010 yil 29 yanvar.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-4.png)
![Manbalarga shu jumladan Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti tarixchi olimlarining ”O`zbekiston tarixini o`qitishning metologiyasi” bo`yicha o`quv uslubiy qo`llanmasiga (Toshkent-2003) e`tibor qaratadigan bo`lsak, Sovet davlati tarkibiga kirgan Gruziya, Armrniston, Latviya, Litva, Estoniya respublikalari maktablarida milliy tarix 180-212 soat maxsus kurs sifatida o`rganilgan holda O`zbekiston maktablarining V-X sinflarida 22 soat hajmda SSRI tarixining ”ajralmas” qismi sifatida 3 [6] yuzaki, noxolis, mafkuraviy nuqtai-nazardan ayrim mavzulargina o`qitilar edi xolos. Mustaqillik tufayli maktab tarix ta`limi mazmuniga ma`muriy buyruqbozlik usuliga asoslangan davlat siyosati va mafkuraviy zo`ravonlik iskanjasidan tozalash, o`qitishning hayotiy ehtiyojlaridan ajralib qolishga barham berish, ta`lim mazmunini insonparvarlashtirish, demokratiyalashtirish, tarix o`qitishning odatdagi tartibidan voz kechish, o`quvchilarning o`zi tug`ilib o`sgan joy, el-yurt, jonajon vatani tarixini o`rganishdan boshlash, ularning vatan tarixini o`rganishga qiziqishini qondirish, vatanga muhabbat uyg`otish, tarix fanini bilish-tushunish imkoniyatlariga keng yo`l ochildi. Tarix ta`limini isloh qilishda O`zbekiston Respublika Oliy Majlisining IX sessiyasida ko`rilgan masalalar muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Chunki bu majlisda ”Ta`lim to`g`risida”gi Qonun va ”Kadrlar tayorlash Milliy dasturi” qabul qilindi. Bu esa mamlakatimizdagi maktablar tizimini islox qilshni amalga oshirish uchun asosiy bosqich bo`ldi. ”Ta`lim to`g`risida”gi Qonunning 3-moddasida “Ta`lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari” bayon etilib, unda: -Ta`lim O`zbekiston Respublikasi ijtimoiy taraqqiyoti sohasida ustuvor deb e`lon qilinishi, Ta`lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: -ta`lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi; -ta`limning uzluksizligi va izchilligi; 3 [6] Tojiboyev M. Ilhomov Z. O’zbekiston tarixini o’qitishning metodologiyasi.T., 2003. 4-bet.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-6.png)
![-umumiy o`rta, shuningdek o`rta maxsus, kasb-hunar ta`limining majburiyligi; -ta`lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi; -davlat ta`lim standartlari doirasida ta`lim olishning hamma uchun ochiqligi; -ta`lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv; -bilimli bo`lishni va iste`dodni rag`batlantirilishi; 12-moddasida esa “ Umumiy o`rta ta`lim” bosqichlari quyidagicha: boshlang`ich ta`lim (I—IV sinflar); umumiy o`rta ta`lim (I—IX sinflar). Boshlang`ich ta`lim umumiy o`rta ta`lim olish uchun zarur bo`lgan savodxonlik, bilim va ko`nikma asoslarini shakllantirishga qaratilgandir. Maktabning birinchi sinfiga bolalar olti-yetti yoshidan qabul qilinadi. Umumiy o`rta ta`lim bilimlarning zarur hajmini beradi, mustaqil fikrlash, tashkilotchilik qobiliyati va amaliy tajriba ko`nikmalarini rivojlantiradi, dastlabki tarzda kasbga yo`naltirishga va ta`limning navbatdagi bosqichini tanlashga yordam beradi, deb qayd etilgan 4 [7] . Kadrlar tayyorlash milliy dasturida akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari tarmog`ini yaratish va rivojlantirish, ularni respublika hududida maqbul joylashtirish haqida alohida to`xtab o`tildi. Akademik litseylar haqida alohida qaror qabul qilindi. Bularni hammasi maktabda o`qitiladigan tarix ta`limi tizimini o`zgartirishga asos bo`ldi. 1997-1998 o`quv yilidan boshlab respublikamiz maktablarida o`quvchilarga tarixning izchillik printsipi asosida bilim berila boshlandi. Maktab tarix kursining izchillik printsipi o`quvchilarga Vatanimiz va jahon mamlakatlari tarixi taraqqiyotining asosiy bosqichlarini milliy asosga qurib o`qitish umuman tarixiy bilimlar mazmunini boyitish, ta`lim-tarbiya samaradorligini oshirish imkonini beradi. Maktab islohati asosida umum ta`lim maktablarda tarix kurslari 442 soat davomida quyidagi tartibda o`qitiladigan bo`ldi: 4 [7] ”Ta‘lim to’g’risida”gi Qonun. Т., 1997.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-7.png)
![5-sinflarda tarix fan asoslari sifatida emas, hikoyalar tarzida o`rganilishi ko`zda tutilgan. Bunda o`tmishimizda to`plangan uslubiy tajribalarning ijobiy jihatlariga tayaniladi. Unga 68 soat ajratilgan. 6-sinfda tarix fan asoslari sifatida o`rganila boshlanib, uning qamroviga insoniyatning ilk shakllanish bosqichidan V asr oxirigacha bo`lgan davri o`qitilib, unga 68 soat ajratilgan. 7-sinfda O`zbekiston tarixining O`rta asrlar ya`ni, (ilk o`rta asrlardan- Temuriylar davri inqirozigacha ) IV-XVI asrlar davomida kechgan voqealari bayon etiladi. Unga 51 soat ajratilgan. 7-sinfda jahon tarixi (ikki qisimga bo`lib o`rganiladi: birinchi qismi, V asr oxiridan XI asr o`rtalariga qadar; ikkinchi qismi, XI o`rtalaridan XV asr oxirlariga qadar bo`lgan O`rta asrlar davri) 51 soatda o`rganiladi. 8-sinfda O`zbekiston tarixi darsida Shayboniylar davlati tashkil topishidan toki XIX asrning o`rtalarigacha bo`lgan davr voqealari o`qitiladi. Bu davrni o`rganishga 51 soat ajratilgan. Shu sinfda Jahon tarixining yangi davri (I davri) XVI asrdan -XIX asrning 60 yillarigacha bo`lgan davri o`qitilib, unga 51 soat berilgan. 9-sinfda O`zbekiston tarixi fani XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning 1918 yiliga qadar O`zbekistonning tarixiy davrini qamrab olgan. Unga 51 soat ajratilgan. Shuningdek bu kursda Jahon tarixining yangi davri (ikkinchi qismi) XIX asr oxirlaridan-XX asrning 1918 yilga qadar bo`lgan davri o`qitiladi. Unga 51 soat berilgan. V-IX sinflarda O`zbekiston tarixi va jahon mamlakatlari tarixi o`rganish ko`zda tutiladi. Vatan tarixini yoritishda nazariy metodologik asoslarni bilish katta ahamiyatga ega. Tarixiy jarayonlarni o`rganishning dialektik, xronologik,davrlashtirish, qiyosoy-tarixiy, tipologik, ilmiylik, xolislik, tarixiylik metodlari, tarixiy tafakkur va mushohadaning madaniy, umumbashariy qoidalari, milliy istiqlol g`oyasi tarixni yoritishning asosiy kaliti hisoblanadi 5 [8] . 5 [8] Tojiboyev M. Ilhomov Z. O’zbekiston tаrixni o’qitishning metodologiyasi. T.,2003. 7-bet.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-8.png)
![bilishdan boshlanadi. ... Tarixiy xotirasi bor inson irodali inson, jamiyatning har bir a`zosi o`z o`tmishini yaxshi bilsa , bunday odamlarni yo`ldan urish, har-xil aqidalar ta`siriga olish mumkin emas”, -deb ta`kidlagan edilar 6 [9] . Maktab tarix kursining ta`limiy vazifasi quyidagilardan iborat : 1.O`quvchilar tarixiy jarayonni va tarixiy rivojlanishning hamma bosqichlaridagi ijtimoiy hayotning turli tomonlarini harakterlab beruvchi muhim tarixiy faktlarni puxta bilib olishlari ; 2.Tarixiy faktlarni o`zlashtirish natijasida o`quvchilar tarixdagi asosiy voqealarni, ular o`rtasidagi o`zaro bog`liklikni hamda ularning rivojlanib borishini aks ettiruvchi aniq va ishonchli tarixiy tasavvurlarni hosil qilishlari ; 3.O`quvchilar maktab tarix kursidagi muhim tarixiy tushunchalarni puxta o`zlashtirishi, jamiyatning ijtimoiy rivojlanishi qonuniyatlarini mukammal tushunib yetishi, tarixni o`z yoshiga qarab ilmiy asosda tushunishi ; 4.O`quvchilar tarix kursidan olgan bilim va malakalarini yangi tarixiy materiallarni o`rganishda, o`tmish va hozirgi zamon voqealarini tushunishda kundalik ijtimoiy ishlarda hayotda qo`llay bilishlari ; 5.O`quvchilar tarixiy material bilan har xil matnlar, xarita, illyustratsiyalar bilan ishlay bilish, reja tuza olishi, matn ola bilishi, ma`ruza yoza olishi, tarixiy materiallarni sistemali va asosli ravishda bayon qila bilishi, ayrim tarixiy mavzularda axborot bera olish, ma`ruzalar qila bilishi lozim. O`quvchilar asosiy tarixiy faktlarni yaxshi o`zlashtirmay va ular to`grisida aniq tasavvur hosil qilmay turib, puxta bilimga ega bo`lishlari qiyin. Shuning uchun ham o`quvchilar bilimini asosiy tarixiy faktlar bilan boyitib chuqurlashtirib borish maktabda tarix o`qitishning eng muhim vazifalaridan biri hisoblanadi. Ta`limni tarbiyadan, tarbiyani esa talimdan ajratib bo`lmaydi - bu sharqona qarash hayot falsafasi 1 . 6 [9] Kаrimоv I.А.Tаrixiy xоtirаsiz kеlаjаk yo’q. T., 1998. 20-25-betlar. 1 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat- engilmas kuch.T., 2008. 62- bet.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-10.png)
![tarixchi olimlar, shoir ya jurnalistlar bilan 1998 yil 26 iyundagi uchrashuvida yanada qat`iy ta`kidlandi 7 [10] . Bu O`zbekiston tarixini o`qitishning siyosiy asosidir. Natijada Respublika Ta`lim Markazi qoshida taniqli olimlar, uslubchilar va o`qituvchilardan iborat “O`zbekiston tarixi ilmiy-uslubiy kengashi” tarixiy davrlashtirishning puxta asoslarini yaratish yo`lida urinishlaridan keyin uning tuzilishi va davrlashtirilishini sinflar bo`yicha umumta`lim maktablarida quyidagicha o`qitilishini maqsadga muvofiq deb qaror qildi: 1) V sinflarda “O`zbekiston tarixi” fan asoslari sifatida emas, hikoyalar tarzida o`rganilishi ijobiy samaralar berishi ma`qul deb topildi. Bu kursga 68 soat ajratildi. 2) VI sinflarda tarix fan asoslari sifatida o`rganila boshlanib, uning qamroviga insoniyatning ilk shakllanish bosqichidan kushonlar inqiroziga, ya`ni IV asr davri kiritildi. O`sha davrlarni o`rganishga 68 soat ajratilgan. O`quvchilar O`zbekiston tarixi fanining mazkur davrida taraqqiyotning dastlabki urug`chilik, qabilaviy hayot tarzi, mulkiy tengsizlik, tabaqalar umuman tarixiy sivilizatsiyaning quyidan yuqoriga tamoyili asosida xronologik izchillikda tarix o`qitish davlat standarti talab etgan tushunishlarni egallay olishi asosiy diqqat markazida turadi. 3) VII sinfda “O`zbekiston tarixi” faniga 51 soat ajratilgan bo`lib, eftalitlar davlati tashkil topishidan (V asr) to XV asr oxiri ya`ni Temuriylar davlati inqirozi davrini o`z ichiga oladi. Tariximizning o`rta asrlardagi boy va rangbarangligi, iqtisod va siyosat, davlatchilik, fan, madaniyat sohasida jahonshumul yutuqlarga erishish sabablari, moxiyatini yaxlit o`rganish o`quvchilarning yosh xususiyatlariga ham qarab, ularning mazkur davrni zo`riqishsiz egallashiga imkon beradi. O`quvchilar 7 sinf o`quv jarayonida o`rta asrlarning umumiy asosidagi manzarasi haqida bilim va ko`nikmalarga ega bo`la oladi. 7 [10] Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. T., 1998. 5-25- betlar.](/data/documents/8682941d-14de-4762-b657-0e87fb1a29fe/page-14.png)
