Misrliklar Efiopiya va Osuriya tazyiqi ostida - Tarix - Referatlar

Misrliklar Efiopiya va Osuriya tazyiqi ostida

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Misrliklar Efiopiya va Osuriya tazyiqi ostida Reja: 1. Yangi shohlik davrida Misr madaniyati. 2. Qadimgi misrliklar tuzilishi 3. Misr madaniyati

Misrliklar Efiopiya va Osuriya tazyiqi ostida Sais Quyi Misrning yirik nomlaridan biri bo'lib, bu shahar deltaning g'arbiy qismida joylashgan. Atrofida botqoq bilan o'ralgan Saisda 665 yildan boshlab, Psammetix hokimlik qilgan. Psammetix (er. av. 656—610-yillar) Tefnaxt avlodidan bo'lib, liviyalik aslzoda urug'idan kelib chiqqan. U Ashshurbanipalning yordamida ish ko'rgan va osuriyaliklarning sodiq ittifoqchisi bo'lgan Psammetix butun Misrni o'z qo'li ostiga birlashtirib, yangi XXVI sulolaga asos solgan. Bu sulola davrida Misr yangidan ravnaq topgan. Biroq, bu Misr davlati va madaniyatining so'nggi marta, lekin kuchsizroq rivoj topgan davri edi. Uzoq davom etgan urushlar va osur qo'shinlarining mamlakatni xarobaga aylantirgan hujumlari natijasida tinkasi qurigan Misr endi o'z chegaralarini dushmandan himoya qilishi va Osiyodagi obro'sini saqlash uchun zarur bo'lgan ko'p sonli qo'shinni to'play olmagan. Shu sababli Sais fir'avnlari Kichik Osiyo va yunonlardan yollangan askarlarga tayanib ish ko'rishga majbur bo'lganlar. Yunon tarixchisi Gerodot yunon savdogarlari, yollanma askarlarning Misrga kirib borganligi masalasiga Sais fir'avnlarining «Yunonistonga moyilligi» va o'sha zamonda misrliklar bilan yunonlar o'rtasida juda yaqin madaniy aloqa bo'lganligiga katta e'tibor beradi. Psammetix I taxtga o'tirgandan so'ng, yunon yollanma askarlari va savdogarlariga tayanishga urinadi. Yunonlarning Navkratisdagi savdo koloniyalariga katta-katta imtiyozlar va yengilliklar beradi. Sais fir'avnlari ichki siyosat sohasida liviyalik harbiy aslzodalar Mirs kohinlari va yunon savdogarlari bilan muvozanatda muomalamunosabatni yo'lga qo'yadilar. Ular Misrning nufuzli kohinlariga qarshi, shuningdek, haligacha ham ba'zi bir mustaqillikka ega bo'lishni da'vo qilib kelayotgan ko'p hokimlarga qarshi kurash olib bordilar. Psammetix I Fiva kohinlarini o'ziga bo'ysundirib olish uchun z qizi Neytikertni Amonning oliy kohini Shepenopet II («xudoning qallig'i»)ga qiz qilib beradi, to'g'rirog'i Shepenopet II ni shunga majbur qiladi. Bu ma'lumot alohida hujjatga yozilgan lib, bizgacha aniq saqlangan.Psammetix I tushkunlikka yuz tutib borayotgan Osuriyani qo'llashga harakat qilgan.

Chunki Psammetix I ning hokimiyatini kuchayishiga Osuriya podsholari katta yordam qilgan edilar. Shuning uchun ham Psammetix I Osuriya davlatining yashab turishidan manfaatdor bo'lgan. Psammetix I Osuriyaga qo'shin tortib kelayotgan Bobil hukmdori Nabopalasarga qarshi, Osuriyaga yordam berish maqsadida Frot daryosi bo'ylarida paydo bo'ladi. Psammetix I ning o'g'li Nexo ham Osuriyaga yordam berishga ko'p harakat qilgan. Nexo 611-yilda taxtga o'tirgandan so'ng, umumiy kuch bilan Xarranni bosib olish uchun o'z qo'shinlarini Osuriyaga yordamga jo'natadi. Misr-Osuriya qo'shinlari Karxamesh shahrini ishg'ol qiladilar. Navuxodonosor misrliklar bilan osuriyaliklarni ittifoqchi qo'shinlariga zarba bergan. Karxameshda o'tkazilgan qazishlar natijasida misrliklar bilan yunon yollanma askarlarining bu shaharda bo'lganligini ko'rsatuvchi muhim dalillar topildi. Xususan, yunon buyumlari, Gorgonaning surati solingan ioniy qalqon, shuningdek, jezdan yasalgan haykalchalar, Nexoni nomi bitilgan tasvirlar va Psammetix nomi yozilgan uzuk topilgan. So'nggi podsholik davrining Sais sulolasi hukmronligi davrida yunonlar bilan do'stona munosabatlar yaxshilangan. Gerodotning yozishicha, yunonlar Psammetix II huzuriga elchi yuborib, Olimpiya musobaqalarini qanday qilsak, yaxshiroq o'tkazishimiz mumkin deb, misrliklardan maslahat so'raganlar. Qadimgi misrliklarning donishmandligi va ularning madaniy taraqqiyoti yuksak bo'lganligini yunonlar tomonidan har doim zavq bilan maqtalgan. Sais davrining keyingi podsholari Uaxibra (Apriy) bilan Yaxmos II (Amazis) o'tmishdoshlari siyosatni davom ettirganlar. Korinf dubulg'asida podsho Uaxibraning tasviri saqlanib qolgan. Misr fir'avni kiyinishda yunonlarga taqlid qilganligi ma'lum. Podshoning yunonlarga moyillik siyosati Misr aholisi o'rtasida norozilik tug'dirgan va qo'zg'olon ko'tarilgan. Yaxmos isyonchilarga bosh bo'lib, asosan, yunon yollanma askarlaridan iborat qo'shinlarni tor-mor keltirgan va hokimiyatni o'z qo'liga olgan. Yaxmos II yunon ibodatxonalariga katta sovg'alar yuborib, bu bilan yunonlarning o'ziga nisbatan do'stona munosabatda bo'lishga, ularni yordam berishi va qo'llashiga erishgan. Yaxmos II ning faol tashqi siyosat olib borganligi Bobil yozuvlarining birida aks etgan.

Bu yozuvda Misr qo'shinlarining hujumlari haqida gapiriladi va Amazisning nomi tilga olingan. Lekin bu davr mustaqil Misr davlatining so'nggi yillari edi. Sharqdan Eron kuchayib butun sharq dunyosini o'ziga bo'ysundirishga harakat qilayotgan edi. Eronning kuchli qo'shini hujumini qaytarishga Misrda yetarli kuch yo'q edi. Yaxmos II dan so'ng, Eron podshosi Kambis 525-yilda Misr yerlariga bostirib kirib, Pelusiya yonida bo'lgan jangda Misr ustidan g'alaba qozongan. Psammetix III taxtdan ag'darilgan. Shunday qilib, bir vaqtlar dovrug'i dunyoni egallagan Misr davlati endilikda Eron qo'shinlari tomonidan istilo qilinadi. Yangi shohlik davrida Misr madaniyati. Sais davri madaniyati Misrliklar bir qancha qo'shni xalqlar bilan aloqa qilib, madaniy jihatdan ularga ancha ta'sir ko'rsatganlar va o'z navbatida ulardan ham ko'p narsalarni o'rganganlar. Shunday qilib, Misr bilan Egey dunyosi Old Osiyo va Nubiya o'rtasida o'zaro madaniy aloqa va ta'sir tobora kuchayib borgan. Misrning siyosiy ta'siri kamayib, Misr o'zining chet ellardagi yerlaridan mahruiu bo'ldi. Misr boshqa mamlakatning ta'siriga uchrab, istilo qilingan so'nggi davrda ham uning qo'shnilar bilan madaniy aloqalari saqlanib qolgan. Liviyalik osuriyalik va efiopiyalik istilochilar Misrning yuksak qadimgi madaniyatini bir qadar ta'siriga tushmasligi mumkin emas edi. Madaniy jihatdan qoloq bo'lgan luviyaliklar va efiopiyaliklar Misrni istilo qilganlaridan so'ng, bir vaqtlar giksoslar singari Misr madaniyati ta'siriga tushib qolganlar. Misrni istilo qilib, u yerda o'z sulolalarini barpo etgan liviyaliklar va efiopiyalik podsholar Misr fir'avnlari unvonlarini qabul qilganlar. Misr xudolariga sig'inganlar, o'z yozuvlarini misrliklarnikiday yozganlar. Ular o'zlaridan oldin o'tgan Misr flr'avnlarining rasm-rusmlariga taqlid qilganlar. Chunonchi, Taxarka o'zini «Gorgon—ikki tojning egasiman», deydi, Nubiya ilgari vaqtda ham Misrning madaniy ta'siri ostida edi. Efiopiyaliklar Misrni bosib olgan vaqtda esa bu ta'sir yanada kuchaydi. Misr ibodatxonalarining Nubiya hududlarida saqlanib qolgan ko'pgina xarobalari Misr madaniyati Nubiyaga naqadar kuchli ta'sir qilganligidan dalolat beradi. So'nggi Meroit alifbosi ham Misrning «demotik» yozuvi asosida vujudga kelgan.

Misr madaniyati Old Osiyo o'lkalariga asosan, Falastin, Finikiya va Suriyaga hattoki, Kipr oroligacha yetgan. Finikiya va Falastin hududlaridan misrliklar san'atidan dalolat beradigan ko'pgina madaniy yodgorliklar topilgan. Finikiyaga Misr xudolarining xususan, Tot, Ptax, Xatxor, Gor va asosan, Osiris xudolarining ta'siri kuchli bo'lgan. Aytishlaricha xudo Osirisning jasadi solingan tobutni yoki uning boshini dengiz to'lqinlari, Bobil shahri devoriga olib kelib qo'ygan emish. Qadimgi yahudiylarning «Tavrot »ida to'plangan dunyoviy va diniy manbalarda qadimgi Misrning ta'siri g'oyat kuchlidir. Aton sha'niga aytilgan bir madhiya Dovud surasidagi oyatlardan biriga o'xshaydi. Misrliklarning lirikasi tavrotdagi «Qo'shiqlar qo'shig'i» ga yaqin keladi. Misrliklarning «Nasihatnomalari va Karomatlari» Tavrot adabiyotidagi unga o'xshash asarlarda aks etgan. Misrning qadimgi madaniyati yunon qabilalarining endigina yuzaga kelayotgan yosh madaniyatiga juda kuchli ta'sir ko'rsatgan. Yunonlar Misr kohinlarining qadimgi donishmandligiga, Misrdagi dabdabali ibodatxonalari tilsimlariga va zeb- ziynatlariga maftun edilar. Yunon dostonlaridan biri «Iliada»da Misrning Fiva shahrining 100 ta eshigi bo'lib, har bir eshikdan ot mingan va jang aravasi haydagan 20 ta botir yonma-yon bir qator tizilib, bemalol chiqib ketishi mumkinligi aytiladi. Yunon xudosi Apollonning oldingi haykallari gavdasining old tomoni va shu davrdagi boshqa haykallarga xos kulib turish jihatdan Misr haykallariga xususan, Sais davri haykallariga juda mosdir. Yunonlarning Misrga kelishiga keng yo'l ochgan Sais fir'avnlari yunon madaniyatiga ham Misr darvozalarini ochib berganlar. Yunon rassomlari, hunarmandlari o'zlari ishlagan buyumlari, san'at asarlari bilan Misrni to'ldirib yuborganlar. Hunarmandchilik, ayniqsa, Navkratisda avj olgan. San'atdagi badiiy realizm er.av.VI asrda o'zining yuqori cho'qqisiga yetgan. Misrning shu zamonga xos o'ymakor rasmlarida rassom odam gavdasini yon tomonini tasvirlab, yuza qismiga odamlar va buyumlarni erkin joylashtirgan. Bu davrda Misrda portret haykaltaroshligi badiiy jihatdan yuksak rivojlangan. Imxotep haykalining bosh qismi va kohin haykalining yashil shiferdan yasalgan bosh qismi portret haykaltaroshligining eng nodir namunalaridan hisoblanadi.

Shu davrda Misrda boshqa diniy e'tiqodlarning kirib kelishi ham keng quloch yoygan. Masalar, Misrga Xanaandan otashkada qurbonlik-kuydirish odati kirib kelgan. Finikiyalik va yahudiy kolonistlar Misrda o'z xudolariga atab ilodatxonalar qurganlar. Bularning hammasi ba'zi bir jihatdan misHiklarning diniy e'tiqodlarini o'zgarishiga olib kelgan. Misrda liviyaliklar hukmronlik qilgan davrdan boshlab, liviyaliklarning qadimgi ma'budasi Neyt qulti kuchayib, liviyalik podsholar va ularning vorislari Saisda o'rnashib qolgan XXVI sulola fir'avnlari bu ma'budani izzatlaganlar. Sokolli, pakana xudo Besga sig'inish Misrda so'nggi vaqtlarda keng yoyilib, to xristianlik davrigacha saqlangan. Misr bilan qo'shni davlatlar o'rtasida o'zaro madaniy aloqalar chuqurlashib borayotgan davrda Misr davlati asta-sekin holdan ketib kuchsizlanib borgan. Bu holat Misrga chet elliklarni kirib kelishi, ularni ta'sirining kuchli to'lqini ichida Misr madaniyatining singib ketishi tufayli, uning qadimgi dini va an'analari unutilib yuborilishi Misr tushkunlikka qarab ketmoqda degan fikrni tug'dirdi. Xuddi shu davrda Sais sulolasi vaqtida chet elliklar ta'siriga qarshi kurash boshlangan. Misrning ilk gullagan davridagi qadimgi davlat ko'rinishlarini, shu davrdagi til, yozuv, san'at va dinni tiklash xullas, hamma sohada Misrni qayta tiklash boshlanib ketgan. Misr kohinlari din va turmush sohasida bir qancha taqiqlar kiritish yo'li bilan Misr xalqini va birinchi galda o'zlarini chet elliklar ta'siridan himoya qilishga urindilar. Gerodotning yozishicha: «Misrning na erkagi, na xotini hech qachon yunon bilan labinilabiga qo'yib o'pishmaslik, yunon odamining pichog'i, qoshig'i, qozonini tutmas, hattoki yunon odamining pichog'i bilan chopib, so'yilgan halol mol go'shtini ham yemas edi». Urf-odatlarning ado etilishidagi qattiq talablar ba'zi bir ovqatlarni yeyishni man qilinishi misrliklarni chet elliklardan uzoqlashtirgan. Ko'pdan-ko'p unutilgan urf-odatlarni atayin tiklash o'ziga xos orqaga qaytish, ya'ni to'la-to'kis eskilikka taqlid qilish o'sha davr yozuv va adabiy yodgo

rliklarda, san'at asarlari va diniy rasm-rusumlarda ochiq sezilib turadi. Alifbe yozuvi alomatlarining keng tarqalishiga va ish hujjatlarini yozishga qulay bo'lgan yozuvning, ya'ni demotikaning soddalashgan bo'lishiga qaramasdan, murakkab va qadimgi qo'pol iyeroglif yozuv tizimi atayin saqlangan va hatto birmuncha murakkablashgan. Diniy matnlarda qadimgi podsholik davridagi piramidalardan olingan matn parchalari uchraydi. Qadimgi misrliklarning xudolari bo'lgan Isida va Osirisga sig'inish keng tarqala boshlaydi. Yaxmos II zamonida yashagan va bir qancha yuqori mansablarni egallagan Pefnefdineyt nomli bir mansabdor yigit o'zini Abidosda Osiris ibodatxonasini tiklash va kengaytirishda ko'rsatgan xizmatini batafsil yozib qoldirgan: «xarob bo'lib ketgan muqaddas yozuvlar uyini yana qaytadan tikladim va Osiris sharafiga qilinadigan nazr-niyozlar ro'yxatini, hamma yozuvlarni tartibga soldim»,- deb g'urur bilan so'zlaydi 1 . Ammo Misrda turli hayvonlarga sig'inish, jumladan, Bubastisda izzat qilingan ma'buda Bastitga bag'ishlangan muqaddas ho'kiz (Apis)lar bilan muqaddas mushuklarga sig'inish so'nggi vaqtlarda keng tarqalgan. Muqaddas hayvonlarning katta qabrlari va hayvonlarning hozirda misrshunoslik muzeylarida saqlanadigan ko'pdan-ko'p haykalchalari va tasvirlari undan dalolat beradi. Bu davrda sehrgarlik ham keng yoyilgan. San'at va adabiyotda uzoq o'tmishni qayta tiklash, eski zamondagi an'analaiga narsalarga taqlid qilish harakati boshlangan. Tasviriy san'at sohasida Qadimgi podsholik zamonidagi badiiy asarlarga taqlid qilish ba'zan esa to'ppa-to'g'ri ulardan nusxa olishga intiladilar. Bularning barchasi qadimgi madaniyatni sun'iy ravishda tiriltirish bilan mazkur davrdagi madaniy iqtisodiy shakllari o'rtasida katta ziddiyatlami tug'ilishiga sabab bo'lgan. Keyinchalik Misr davlati Eron davlati tarkibiga kiradi. Biroq Misr madaniyati yo'q bo'lib ketmaydi, bu madaniyat qo'shni xalqlarning, ayniqsa, yunonlarning madaniy taraqqiyotiga juda kuchli ta'sir qildi. Misr avalgi gullab yashnagan zamoniga qaraganda tushkunlik davrini kechirayotgan bo'lsa ham, xo'jalik hayoti batamom to'xtab qolmagan edi. 1 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.330-339.

Misrliklar bu davrda hunarmandchilik ishlab chiqarishning ba'zi bir sohalarini hatto anchagina mukammallashtirgan ham edilar. Ular jezdan har xil buyumlarni, nafis haykallarni juda mohirlik bilan ishlay olganlar. Bu haykalchalarni kumush yoki oltin tolalari bilan bezaganlar. Takushet nomli misrlik ayolning Efiopiya- Sais davriga oid haykalchasi shunday tolalar terib ishlash texnikasining ajoyib namunasidir. Podsho Pasebxaning yaqinda Tanisdan topilgan kumush sarkofagi (tobuti) metallni badiiy jihatdan ishlash sohasida ajoyib yutuqlarga erishilganini ko'rsatadi. To'qimachilik kasbi ham yuksak darajada rivojlangan. Misrda to'qimachilik ishlab chiqarishi-ning alohida markazlari vujudga kelgan. Shunday markazlardan biri Memfis bo'lgan. To'qimachilar va yigiruvchilar sexga o'xshash alohida-alohida guruhlarga birlashganlar. To'qimachilik ishining hatto Tait degan alohida ma'budasi O'rta Misrda to'qimachilik ishining Xets-xetep («Poki-Raxmat») degan xudosi mavjud bo'lib, unga sajda qilganlar. Fayans buyumlar ishlab chiqarish rivojlangan. Fayansuan har xil uy-ro'zg'or buyumlari, bo'yi 25 smga yetadigan nafis haykalchalar yasalgan. Boylar va chet ellarga chiqarish uchun tayyorlanadigan ziynat buyumlari jumlasiga har turli xushbo'y va upa-elik buyumlar ham kirgan. Shu davrdayoq nilufardan maxsus moy olishni bilganlar, bu moy amaldorlarni yangi mansabga tayinlash vaqtida ularning yuziga surtish uchun ishlatilgan. Er.av.I mmg yilhkda iqtisodiyotdagi hal qiluvchi omil xo'jalikda ternirdan foydalanish bo'ldi. Er.av.VII-VI asrlardayoq Misrda temirni ishlash texnologiyasi o'zlashtirib olindi. Hunarmandchilikda metall ishlash yetakchi tarmoq bo'ladi. Bu davrga kelib topilgan hujjatlardan savdo yanada rivojlanib va murakkablashib borganligidan guvohlik beradi. Chet el savdogarlari Misrga tez-tez kelib-ketib turganlar. Tashqi savdoda Misrning asosiy sheriklari Finikiya va Karfagen bo'lgan. Misr savdogarlari yunon polislari bilan savdo aloqalari o'rnata boshlaydilar. Fir'avn Nexo davrida Nil daryosini Qizil dengiz bilan tutashtiradigan kanal qurish yuzasidan katta ishlar olib borilgan. Bu kanal qurilishi bilan Misrdan Nubiyaga va hatto undan nari Puntga to'g'ridan-to'g'ri boradigan suv yo'li ochilar edi.

Gerodot ma'lumotiga ko'ra, Nexoning buyrug'i bilan finikiyalik dengizchilar kenada Afrikani aylanib chiqqanlar. Misr Kichik Osiyodagi Kariya-Lidiya xalqlari bilan keng savdo olib borgan. Tashqi savdoning rivoji va Misrning yunonlar bilan bo'lgan iqtisodiy aloqalarining mustahkamlanishi natijasida pul xo'jaligining ilk shakllari paydo bo'ladi. Misrning iqtisodiy jihatdan vaqtincha bunday rivoji quldorlardan va yer egalaridan iborat aslzodalarning hukmron qatlamini, kohinlar liviyalik harbiy aslzodalar, yunon savdogarlarning hamda ma'lum darajada yollanma askarlarning boyib ketishiga sabab bo'ladi. Misrliklar o'zlariga kerakli mollarni ko'p qismini avalgidek, Suriyadan keltirganlar. Gerodotning yozishicha Misr podshosi Yaxmos II misrliklar uchun bir qonun chiqargan. Bu qonunga muvofiq Misrning har bir fuqarosi tirikchilik qilish uchun qanday mablag'larga ega ekanligini har yili viloyat boshlig'iga kelib aytishga majbur bo'lgan. Buni bajarmagan odamga yoki qonuniy yo'l bilan topilgan mablag'lar hisobiga yashayotganini isbot qila olmagan kishiga o'lim jazosi berilgan. U qonun tufayli Misr aholisi g'oyat farovonlikda yashaganligi ko'rsatnadi. O'sha davrning ijtimoiy tuzumidagi yana bir xususiyat shu ediki, mansab va kasb otadan bolaga meros bo'lib o'tgan. Shu sababli, kohin, askar va hunarmandlarning tor doiradagi ijtimoiy guruhlari maydonga kelgan. Bu toifaviy yopiqlik yurish- turish va urfodatlarning an'anaviyligida ham yaqqol ko'rinadi. So'nggi davr aflcurasida e'tiqod, urf-odat, unvonlarga, til, adabiy uslubida, me'morchilik va san'atda qadimiylikka qaytish kayfiyati hukm suradi. Qadimgi va O'rta Podsholik davri Oltin asr deb atalib, bu davr siyosiy ideal sifatida tasavur qilindi. Misrda bu davrda yunonlarning ta'siri seziladi. Yunon va Misr san'atining o'zaro ta'siri jarayoni kuchaydi. Misrga qo'shiqchi va shoirlar-Orfey, Musey, Gomer, Dedal, Likurg va Solonlarning sayohat qilgani to'g'risida afsonalar mavjud. Yunonlarning vaza san'atida Afrika, Misr motivlari: lotos, raqsga tushayotgan negrlar, Misr ma'bud va ma'budalari keng tasvirlangan. Gerodot Misr tarixini o'z sayohatidan olgan taassurotlari, odamlardan eshitgan hikoya, qissa, ertaklar asosida yoritishga urinadi.

Qadimgi misrliklar tuzilishi bo'yicha murakkab, mazmunan boy madaniyat yaratdilar. Bu madaniyat ko'pgina yaqin sharq xalqlarining madaniy taraqqiyotiga hayotbaxsh ta'sir ko'rsatdi. Misr madaniyati to'rt ming yil davomida shakllandi. Qadimgi Misr madaniyatining taraqqiyotini nima belgiladi? Birinchi navbatda, Qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotining o'ziga xos xususiyatlari, Nil vodiysining o'zlashtirilishi, dehqonchilikning oqilona tashkil qilinishi, umummisr iqtisodining yuksak taraqqiyoti madaniy o'sishning moddiy asosini yaratdi. Shu bilan birga madaniyat sohasidagi yutuqlar, ta'lim, fan qadimgi misrliklarning umumiy ma'naviy taraqqiyoti yuksalishi bu ijtiomiy-iqtisodiy taraqqiyotni va davlatni takomillashtirishning asosiy sabablaridan biri bo'ldi. Qadimgi Misr madaniyatida qator o'ziga xos xususiyatlar borki, bu madaniyatni chuqur takrorlanmas tizimini hosil qiladi. Uning o'ziga xosligi va betakrorlanmasligi sinfiy jamiyat va davlatni kelib chiqishi hamda Nil vodiysining yopiq geografik joylashuvi natijasida boshqa xalqlarning madaniy yutuqlarini o'zlashtirishning qiyinligi bo'ldi. Nil vodiysining tabiiy sharoiti butun Misr madaniyatida chuqur iz qoldirdi. Xo'jalik hayotida Nil daryosining yetakchi o'rni, dengizdan uzoqlik, Nilni o'rab turgan jonsiz sahro, o'zining qumli bo'ronlari, jazirama issig'i, yirtqich hayvonlari bilan qadimgi Misr dunyo qarashini va diniy e'tiqodini, qadriyatlarining butun tizimining xususiyatini belgiladi. Fir'avnning kuchli hokimiyati orqali tashkil qilingan umum jamoa mehnati bilan misrliklar qulay hayot uchun shart-sharoit yaratdilar. Shu bois tabiatning dahshatli kuchlari oldidagi qo'rqinch, fir'avnning qudratli hokimiyati, dahshatli xudolar, ularning ulug'vorligi va qudrati qadimgi misrliklarning dunyoqarashiga singib ketgan edi. Oddiy odamlar qudratli xudolar va yanada qudratli fir'avnlar, ularni amaldorlari oldida o'zini juda zaifligi va kuchsizligini his qilgan. Misr madaniyatiga chuqur konservatizm va an'anaviylik xos. Misrliklar o'zlarining madaniy qadriyatlar tizimiga biror bir yangilik kiritishdan qochdilar. Aksincha, ularda o'zlariga ma'lum g'oya, qonun, badiiy uslublarni asrash va taqlid qilish uzoq asrlar asosiy tamoyil bo'lib qoldi.

Albatta, bu hoi yangi unsur, g'oya va uslublarni inkor qilmadi, ammo ular asta-sekin paydo bo'ldi. Shu sababli Misr ustalari doimo rioya qilgan an'anaviylik va konservatizm Misr san'ati uchun xos bo'lgan konseptuallik va yuqori malakaiaik, mohirlik, uyg'unlikni o'zida aks ettirib nihoyasiga yetkazib ishlangan. Bu sof Misr qonun va obrazlarini yaratilishiga olib keldi. Misr dini Misrda din ilk urug'chilik jamoalarida vujudga kelib, juda uzoq taraqqiyot yo'lini bosib o'tgan. Diniy an'analar mustahkam va turg'un bo'lgan fetishizm, totemizm, ayniqsa, hayvonlarga topinish Misrda uzoq davom etgan. Misr xudolarining panteoni juda katta bo'lib, u ilk davrda vujudga kelgan madaniyatga borib taqaladi. Unga odamlar totemhayvonga, qabila boshlig'iga sig'inishgan. Misrliklarning xudolari hayvon qiyofasida: Anubis-o'liklar saltanatuiing podshosi, bo'ri boshli qilib tasvirlangan. Tot aql va yozuv xudosi. Soxmet-sher boshli urush iloxasi va boshqalar. Hayvonlar ilohiy hisoblanib, ular ibodatxonalarda saqlanganlar. Ibodatxonada ular yaxshi parvarish qilingan. Masalan, ilohiy hayvonlardan biri buqa, xuddi shunday parvarish qilingan, u kuchqudrat ramzi hisoblangan. Misrliklar bu buqaga sigir tanlashda ham ahamiyat berishgan. Agar buqa o'lib qolgudek bo'lsa, uni mumiyolab, marosimlar o'tkazib alohida bir qabrga ko'mishgan. Va uning o'rniga yangi tug'ilgan ho'kizcha izlashgan. Bu juda mushkul ish hisoblangan, chunki ho'kiz qora rangli bo'lib, peshonasida uchburchak shaklidagi oq belgisi bo'lishi kerak bo'lgan. Bunday hayvonni topish juda mushkul hisoblangan. Misrliklar daraxtlarga, o'simliklarga va gullarga ham e'tiqod qilishgan. Quyoshga sig'inish Misr dinida eng yuqori o'rinda turgan. Misrning o'zi «Quyosh mamlakati», uning fir'avnlari esa «Quyoshning o'g'li» deb atalgan. Qadimgi podsholikda Ra-quyosh xudosi hisoblangan, keyinchalik u Amon-Ra bo'lgan. Yangi podsholik davrida esa, fir'avn Amenxotep IV (Exnaton) diniy islohot o'tkazib, yakkaxudolikni joriy etadi. Ya'ni u hammani Atonga («Quyosh shu'lasi») sig'inishga da'vat etadi. Quyoshning belgisi (ramzi) turlicha bo'lib, u qanotli sher qiyofasida, sher ko'pgina qullar bilan, ya'ni bu qullar nur qiyofasida, lochin qiyofasida tasvirlangan.

Unga atab ko'p madhiyalar aytilgan. Gar (Xor) —zulmatni yenguvchi xudo hisoblanib, u lochin qiyofasida tasvirlangan. Gor Osirisning o'g'li. «Osiris va Gor» to'g'risidagi afsona, ayniqsa, Misr dinini o'rganishda katta ahamiyatga ega. Afsonada aytilishicha, Osiris—hosildorlik xudosi, qachonlardir Misrning podshosi bo'lgan. U odamlarga yerga ishlov berishni, bog'lar yaratishni o'rgatadi. O'zining akasi Set tomonidan o'ldiriladi. Set zulmat va yovuzlik xudosi hisoblanadi. Osirisning o'g'li Gor Setni maydonga kurashga chaqirib, uni yengadi. Shundan so'ng, Gor g'olib chiqishi uchun o'zi ko'zini Osirisga berib, uni qayta tiriltiradi. Qayta tirilgan Osiris esa yerga qaytmaydi, u yer osti saltanatining o'liklar podshosi bo'lib qoladi. Shunday qilib, uning yerdagi merosxo'ri sifatida Gor tiriklar saltanatida qoladi. Misr madaniyatida o'lim bilan hayot doim bir-biriga qarama-qarshi turgan. Ajalsiz ruh Misr dinida alohida o'rin egallagan. Mana shu ajalsizlikka intilish ko'mish marosimlarining shakllanishiga olib kelgan. Diniy marosimlarda har bir odam alohida xususiyatga ega bo'lgan. Masalan, sax-inson tanasi, shunt-uning soyasi, rek-uning ismi, ax-uning arvohi hisoblangan. Bu yerda eng muhim rolni Ra-insonning joni, ya'ni ajalsizlikning negizi o'ynagan. Misr diniga ko'ra Ra o'z jasadiga birikishi va qayta dunyoga kelishi kerak bo'lgan. Chunki, odam o'lganda, uning faqat tanasi o'ladi, ammo ruhi abadiy yashash uchun narigi dunyoga, o'liklar saltanatiga mangu yashash uchun ketadi. Shunday qilib, insonning tanasini abadiy saqlash fikri tug'iladi va mumiyolash jarayoni vujudga keladi. Shuningdek, ularning tanasiga hech qanday shikastlar yetmasligi uchun yoki boshqa shovqinlardan xalps bo'lish uchun piramidalar qurish fikri tug'ilgan. O'lik 70 kun ichida mumiyolanib ko'milgan. U 70 kundan so'ng narigi dunyoga mangu yashash uchun ruhi jo'natilgan. O'liklar saltanatiga borgan odamlarni ikkinchi o'lim kutgan.

Bu esa asosan «O'liklar kitobi», «Darvozalar kitobi», «Yer osti g'orlari kitobi » kabi kitoblarda ko'rsatilgan. Qadimgi misrliklarning dini Nil vodiysining tabiiy shartsharoitlarini o'ziga xos xususiyatlarini, qadimgi Misr jamiyatining ijtimoiy- iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotining alohida tomonlarini fantastik aksi edi. Misrliklar oy, quyosh, Nil vodiysi, uni atrofidagi sahroni, yirtqich hayvonlar va tabiatning har xil kuchlarini ilohiylashtirdilar. Ular sun'iy sug'orish tizimini tashkil qiladigan, insonlar ustidan amr qiluvchi fir'avnga e'tiqod qildilar. Misrliklar mingga yaqin har xil xudolarga sig'inganlar. Xudolar mahalliy va umumisr miqyosida e'tiqod qilingan ilohlarga bo'lingan. Qaysi bir nom hukmdori-umummisr hukmdori fir'avnlik taxtiga o'tirsa, shu nomning xudosi umummisr xudosiga aylangan. Misol uchun nom markazi bo'lgan Fiva Misr poytaxti bo'lganda hech kimga ma'lum bo'lmagan Fiva xudosi Amon xudolar ichida bosh xudo deb tan olindi. Misrda oliy xudolar quyosh xudosi Ra, yaratuvchi xudo Ptax,xudo Amon Raning ko'pgina vazifalarini olish bilan Misrning bosh xudolaridan biriga aylangan. Amon Ra dunyoni yaratuvchisi, podsho hokimiyati, Misr harbiy qudratining homiysi bo'lgan. Osiris o'layotgan va uyg'onayotgan tabiatni aksi, u dunyoning hukmdori podsho hokimiyati homiysi bo'lgan. Uning rafiqasi Isida ona xudo, onalik va er-xotinlik muhabbatini homiysi bo'lgan.

Ularning o'g'li ham osmon va yorug'lik ifodasi, fir'avn homiysi bo'lgan. Donolik va hisob xudosi Tot, qudrat ramzi ma'buda Soxmet osmon, quvonch-sevgi xudosi Xatxor bo'lgan. Bilim xudosi Sia, adolat xudosi Maat abstrakt tushunchani ifodalaganlar. Misr, Nubiya, Falastin, Suriya bilan yaqin aloqada bo'lgani sababli chet el xudolari Anat, Astarta, Ma"md Reshefa (Semit), Dedun (Kush xudosi) Misr xudolari panteoniga qabul qilingan. Misr diniy tasavurlarida fetishizm va totemizm qoldiqlari saqlanib qoldi. Misrliklar o'z xudolarini hayvon, ilon, qurbaqa tarzida tasavvur qilishlari shu sababli edi. Xudo Apis-kuchli ho'kiz qiyofasida ma'buda Soxmet-sher, Tot-pavian, suv girdobi xudosi Sebektimsox, Yuqori-Quyi Misr birligi timsoli ma'buda Uadjet- ilonkobra tarzida ifodalangan. Xudolarning ko'pligi, ularning vazifalarini bir-biriga bog'lanib ketishi kohinlarning xudolar panteonini tartibga solish, ular o'rtasida aniq munosabatlarni o'rnatish vazifasini qo'ydi. Geliopol kohinlari ma'lum darajada xudolar o'rtasidagi munosabatlar va ularning dunyoni yaratishdagi rolini ko'rsatadigan tizimni ishlab chiqdilar. Shunga ko'ra, dastlab ibtidoiy suv xudosi Nun yashadi, undan xudo Atul (Ra) paydo bo'ldi. Atul Ra o'zidan suv xudosi Shu va uning xotini Tefnut namlikni paydo qildi. Ulardan yer xudosi Geb, osmon mabudasi Nut tug'ilib, o'z navbatida ulardan Osiris, Isida, Sia va Neftida tug'ilgan. Bu qadimgi ilohlar ilk ilohiy to'qqizlik-Enneada oilasiga birlashdi, ana shulardan boshqa Misr xudolari tarqaladi 2 . Kohinlarning Fiva maktabi esa ilk xudo, xudolar va odamlar dunyosi-ni o'z ilohiy so'zi bilan Ptax yaratgan deb hisoblaganlar. Kohinlar to'qqizlikni ajratishdan tashqari xudolarni birlashtirgan boshqa oilalarni yaratganlar. Qaysiki oila ota-xudo, ona-ma'buda, o'g'il-xudo(xudolar triadasi)dan tashkil topgan. Shunday birlashganlardan Osiris, Isida, Xor(Abidos triadasi), Ptax, Soxmet, Nefertum(Memfis triadasi), Amon, Mut, Xonsu (Fiva triadasi). Fir'avn shaxsini ilohiylashtirish alohida rol o'ynadi. Kohinlar ta'limotiga ko'ra, fir'avn inson ko'rinishidagi xudoning aksidir. 2 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P.151-153.

U ikki xil inson va ilohiy tabiatga ega bo'lgan. Uning tug'ilishi Amon Ra bilan fir'avnning yerdagi onasining nikohi natijasidir. Yerda fir'avn xudo Xorning aksi sifatida boshqargan, o'limidan so'ng xudo bo'lib Osiris bilan tenglashtirilgan. Podsholik qilayotgan va vafot qilgan fir'avn o'z ibodatxonasi, kohinlarning qurbonlik keltirishi kabilarga ega bo'lgan. Fir'avnning ilohiyligini ramziy aks etishi sfinks ko'rinishida bo'lgan. Misrda yagona xudoga sig'inish konsepsiyasi o'z o'rnini topmadi. (Exnaton islohoti). Diniy urf-odat, an'analarga Misrda qat'iy rioya qilingan. Xudolarga sig'inish uchun ibodatxonalar, haykallar bunyod qilingan. Minglab kohinlar diniy bayram va marosimlarni tashkil qilganlar. Misr dinida u dunyodagi hayotga katta o'rin berilgan. Inson go'yoki, uch asosiy substansiya jismoniy tana, uning ma'naviy ko'rinishi («Ka») va uning ruhi («Ba») dan iborat. Faqat shu uch unsurning birgalikda yashashga imkon beradi. Demak, shunday ekan, odamlarning jasadini saqlash (mumiyolash) kerak. Ana shundagina mumiyo oldida («Ka») va «Ba») turadi. O'limdan keyingi hayot bu hayotning davomi deb tushuniladi.

Qadimgi misrliklarning tili va yozuvi ming yillik tarix davomida o'z taraqqiyotining 5 bosqichini bosib o'tdi. Qadimgi podsholik davridagi til: o'rta misr-klassik tili ( chunki bu tilda noyob adabiy asarlar yaratilgan) yangi Misr tili (er. av. XIV— VIII asrlar), demotik til (er. av. VIII eramizning V asri); kopt tili (HI-VII asrlari); qadimgi podsholik aholisi tilini yangi podsholik aholisi tushunmagan, Misr tili chetga chiqmagan. Eramizning III asridayoq qadimgi Misr tili o'lik edi. Uning o'rniga yangi kopt tili keldi. VII asrda kopt tilini arab tili siqib chiqardi. Hozirgi kunda Misrda faqat 4,5 mln kishi kopt tilidan foydalanadilar. Misr yozuvi er.av. IV ming yillik oxirida rasm-yozuv, piktografiya asosida kelib chiqdi. Faqat o'rta podsholik davriga kelib rivojlangan yozuvga aylandi. Er.av. II ming yillikda 700 iyeroglif keng ishlatilgan. Yozuv uchun mate rial sifatida tosh (inshoot, sog'ona, haykallar) loy taxtachalar (ostrakon), yog'och, charm va papirus xizmat qilgan. Misrliklar dunyoda eng qadimgi qiziqarli g'oyalar, badiiy obrazlar bilan sug'orilgan boy adabiyotlarni yaratdilar. Adabiyot uchun qulay omil bo'lib xalq og'zaki ijodi xizmat qildi. Ilk abadiy asarlar er.av. IV ming yillikda paydo bo'ldi. Ertaklar, didaktik nasihatnomalar, zodagonlar tarjimai hollari, diniy matnlar va poetic asarlar qadimgi podsholik davridayoq paydo bo'ldi. O'rta podsholik davrida janrlarning xilma-xilligi ko'paydi. Yuqori darajada yozilgan prozaik asarlar paydo bo'ldi (Sinuxet hikoyasi). Yangi podsholik davrida Misr adabiyoti g'oyaviy-badiiy tugallanish davrini boshdan kechirdi. Misr adabiyotida nasihatnoma va bashoratlar didaktik janri to'laroq aks etgan. Nasihatnomalardan eng qadimgisi «Ptaxotep nasihatnomasbdir. Keyingilari «Gerakleopol podshosi Axtoyning o'g'li Merikaraga nasihati», «Fir'avn Amenxemxet I ning nasihatnomasi » kabi asarlarda davlatni boshqarish qoidalari bayon qilingan. «Axtoyning o'g'li Dauafaga nasihati»da mirzolikni boshqa kasblardan afzalligi ko'rsatiladi. Yangi podsholik davrida nasihatnomalardan «Ani nasihati», «Amenemope nasihati»da turmush axloqi va an'anaviy axloq qoidalari batafsil bayon qilinadi. Ertaklar Misr adabiyotida alohida bir janr sifatida shakllanadi.

Ulardan eng mashhurlari «Fir'avn Xufu va sehrgarlar», «Kema halokatiga uchraganlar to'g'risida», «Egri va to'g'ri to'g'risida», «Ikki aka-uka to'g'risida» va fir'avnlar Petubastis to'g'risidagi bir necha ertaklardir. Misr adabiyotining «Sinuxet hikoyasi» qissasi, «Arfa chaluvchi qo'shig'i» poetik asari kabi namunalari o'sha davr to'g'risida va yuksak adabiy janr shakllanganligining dalilidir. Turli janrlar orasida adabiyot alohida o'rin tutadi. Ko'pgina afsonalar, qayta ishlangan diniy madhiyalar Osiris mashaqqatlari, xudo Raning yer osti podsholigiga sayohati hikoya qilingan sikllari mashhur bo'lgan. «Ko'ngli qolgan ki- Shining o'z ruhi bilan suhbati» nomli falsafiy dialog shaklida yozilgan asar diqqatga sazovor. Dialogda dunyodagi adolatsizlik, huquqsizlik va yovuzlikdan azob chekkan kishi taqdiri hikoya qilinadi. Nilning aholisi, moddiy resurslari va Misrning siyosiy qudrati me'morchilik va tasviriy san'atning gullab yashnashiga sabab bo'ldi. Memorchilik va tasviriy san'at sekin-asta mavjud tuzumni, uning davlatchiligini va ma'naviy qadriyatlarini mafkuraviy oqlashga xizmat qila boshladi. Misr memorchiligi, haykaltaroshligi va relyef san'atida badiiy vosita va bosh maqsadlarni asosiy arsenalini shakllantirdi. San'atning diniy e'tiqodga o'ta qaramligi yaqqol seziladi. Er. av.III ming yillikdayoq Misr san'atining yetakchi yo'nalishlari bo'lgan xudo va fir'avnlarning cheksiz qudrati g'oyasini tashkil etish shakllandi. Bu g'oyalar piramida va ibodatxonalar, ulkan haykallarda o'z aksini topdi. Me'morchilikda xudo fir'avn piramida-qabrlari, ibodatxonalar qurish ustuvor ahamiyat kasb etdi. Sog'onalarning ikki xili: yer usti sog'onalari (VI sulola piramidalari) va qoyaga o'yilgan sog'onalar (yangi podsholik davrida) keng tarqaldi. Piramida va sog'onalar qurish uchun I—II sulola fir'avnlari dafn qilingan mastabalar namuna bo'lib xizmat qildi. Ill sulola fir'anvni Joser uchun balandligi 60 m bo'lgan zinapoyasimon ilk piramida mastaba o'rnida qurildi. Bu kichrayib borayotgan olti ustma-ust qo'yilgan mastaba edi.

IV sulola fir'avni Xufti piramidasi (146,6 m balandligi, uzunligi 233 m, maydon hajmi 54 ming.kv.m, 2 tonna 2,3 mln. tosh), Xafra piramidasi (balandligi 140 m, uzunligi asosi 220 m), Xafradan keyin piramidalar kichik hajmda qurila boshlandi. Ibodatxonalar qurilishi o'zgacha me'morchilik shaklida bo'ldi. Karnak va Luksorda Amon-Raga bag'ishlab ibodatxonalar qurildi. Bu ibodatxonalar xarobalari bizgacha yetib kelgan. Ular juda bahaybat hajmda, atrof manzaraga qo'shilib ketgan, hashamatli bezalgan edi. Ularda yuzlab keng xonalar, katta hovlilar, xudolarning ulug'vor haykallari, sfinks, pilonlar va alleyalar mavjud. Karnak ibodatxonasida kolonna zali 5,5 ming kv.metr bo'lib, 134 kolonna bor. 12 markaziy kolonnaning balandligi 2I m, 10 m. aylanasi 15 m. Har qaysi kolonnaning yuqori maydonida yuz kishini joylashtirish mumkin. Ibodatxonada 500 ta toshdan, 17 ming jez haykal va haykalchalar mavjud bo'lgan qadimda yashirib qo'yilgan joydan topilgan. Dayr-al Baxrdagi malika Xatshepsut ibodatxonasi va Ramzes III ning Madinat Abudagi (Fiva) ibodatxonalari ulug'vor qurilgan. Yana shunday ibodatxonalar qoyalarga uyib yasalgan (Ramzes III ning Nubiyadagi Abu Simbel ibodatxonasi). Yana bir me'morchilik san'ati namunasi podsho saroyi qarorgohi monumental shaklda qurilgan. Barcha ibodatxona va saroylar relyeflar, boy devoriy rang tasvirlar bilan bezatilgan. Misr madaniyati da fan yetakchi o'rin tutadi. U asosan matematika, astronomiya, tibbiyot yo'nalishlarida rivojlandi. Misr kalendari osmon jismlari va Nil daryosi rejimi asosida tuzilib, yil uch mavsum, har mavsum to'rt oyga bo'lindi. Oy o'n kunlik dekadani tashkil etgan. Yilda 36 dekada bo'lgan, oxirgi oyga 5 kun qo'shilib kalendar va astronomik yil (365 kun) tenglashtirilgan. Sutka 24 soatga bo'linib yozda kunduz soatlari uzoq, qishda qisqa bo'lgan. Misrliklar yulduzlarning aniq kattaligini tuzganlar. Suv va quyosh soatlarini kashf qilganlar. Ular 10 lik tizimga yaqin hisobni yaratdilar. Ular qo'shish, ayirish, bo'lish va ko'paytirishni bilganlar. Misr shifokorlari butun Old Osiyoga mashhur bo'lganlar. Bizgacha 10 tibbiyot papirusi yetib kelgan.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988.

O'xshashlar

Qadimgi Osuriya Davlati

Yangi podsholik davrida Misr

Qadimgi Eron

19–20- sulolalar davrida Misr podsholigi

Er. avv. I ming yillikda Qadimgi Eron va O'rta Osiyo