19–20- sulolalar davrida Misr podsholigi - Tarix - Referatlar

19–20- sulolalar davrida Misr podsholigi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64.5 KB

Ko'chirib olish

19–20- sulolalar davrida Misr podsholigi Reja: 1. 19-sulola davrida Misr. 2. So`nggi podsholik davrida Misr 3. Qadimgi Misr madaniyati 4. Qadimgi Misr fani va diniy e`tiqodi 5. Foydalanilgan a dabiyotlar .

1. 19-sulola davrida Misr. Miloddan avvalgi XIV asr o`rta - lariga kelib Misrda ahvol og`irlashgan. Mamlakatda ho`jalik ishdan chiqqan. Suriya, Palastin va Nubiya mamlakatlari Misrga itoat etmay qo`yganlar. Ana shunday og`ir sharoitda nomarxlarning zodagon urug`idan bo`lgan Xoremxeb to`ntarish yasab Misr taxtiga o`tiradi. U 19-sulolaning asoschisi bo`lib, miloddan avvalgi 1395- yilda hokimiyat tepasiga kelgach, Aton e`tiqodini bekor qiladi, eski Amon e`tiqodini tiklab uning ruhoniylariga katta imtiyozlar beradi. Xoremxeb bir necha ma`muriy islohotlar o`tkazib qo`shinni qayta tuzadi, soliq tizimini tartibga keltiradi, o`g`irlik, askarlarning talonchiligi va amaldorlarning poraxo`rligiga qarshi choralar ko`radi. Og`ir jinoyatchilarga qarshi oiim jazosini joriy etadi. U tashqi siyosat masalasiga katta e`tibor bilan qaraydi. U Suriya, Palastin va Nubiyaga bir necha bor harbiy yurishlar uyushtiradi. Xoremxeb mamlakat xo`jaligini yaxshilash uchun choralar ko`radi. U miloddan avvalgi 1338-yilda vafot etadi. Uning vorislari Ramzes I (1338– 1337), Seti I (1337-1317)lar davrida Misr ham harbiy, ham iqtisodiy jihatdan kuchayib yuksaladi. Seti I davrida Misr qo`shinlari Suriya, Palastin va Finikiya ustiga bostirib borib, Tir, Magiddo, Kadesh kabi shaharlarni bosib oladilar. Seti I davrida Palastindagi hokimlar qo`zg`oloni bostiriladi. Harbiy yurishlar natijasida Misrning O`rtayer dengizi sharqiy sohilidagi mamlakatlar ustidan bo`lgan ta`siri kuchayadi. Natijada u mamlakatlar bilan Misrning aloqasi izga tushiriladi. Misrda qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik, ichki va tashqi savdo rivojlanadi. 2. Ramzes II davrida Misr. Seti I miloddan avvalgi 1301-yilda vafot etganidan so`ng Misr taxtiga uning o`g `l i Ramzes II (1301–1235) o`tiradi. U mamlakatda 66 yil podsholik qilib, mamlakat obodon - chiligiga katta e`tibor beradi. Ramzes II davrida yangi yerlar o`zlashtiriladi, sug`orish tarmoqlari kengaytirilib, dehqonchilik rivoj topadi. Ramzes II O`rtayer dengi-zining sharqiy sohilidagi mamlakatlarni bosib olish uchun Kichik Osiyodagi Xettlar bilan qat-tiq kurash olib boradi. U miloddan avvalgi 1296-yilda bo`lib o`tgan jangda xettlardan yengilib asir tushishiga oz

qoladi. Miloddan avvalgi 1296–1280-yillar orasida Misr bilan Xett davlati o`rtasida qonli janglar bo`lib o`tadi. Urushda goh Xett, goh Misr qo`shinlari g`olib chiqqanlar. Nihoyat miloddan avvalgi 1280-yilda Ramzes II bilan Xett podshosi Xettusili III o`rtasida tinchlik va do`stlik bitimi tuziladi. Sulhga ko`ra ikki mamlakat podsholari bir-birlariga har tomonlama yordam berishga kelishib olinadi. Ana shu bitimning Misr va akkad tillarida yozilgan nusxalari bizgacha yetib kelgan. Bitimda mingta Xett va mingta Misr xudolari garov qilib qo`yilganligi bayon etilgan. Bitimga muvofiq Suriyaning shimoli Xett davlatiga, Janubiy Suriya, Palastin va Finikiya sohillarining katta qismi Misr tasarrufiga o`tgan. Ramzes II davrida Misr qo`shinlari Nubiyaga ham bir necha bor harbiy yurishlar uyushtirganlar. Misr qo`shinlari u yerdan juda ko`p boylik va o`ljalar bilan qaytganlar. Ramzes II davrida Misrda dehqonchilik, hunarmandchilik, savdo-sotiq yuksalgan. Misr harbiy jihatdan sharqning eng qudratli davlatiga aylangan. 3. Ramzes II vorislari davrida Misr. Ramzes II miloddan avvalgi 1235- y il da vafot etadi. Taxtga uning o`g`li Me rn eptax o`tiradi. Merneptax davrida (1235–1215) Misrning kuch-qudrati susayadi. Bundan foydalangan g`arbiy cho`1 qabilalari Misrga bostirib kirib, Memfes shahrini qamal qiladilar. Shimoldan «dengiz xalqlari» Misrga bostirib kiradi. Misr qo`shinlari qo`shni qabila va xalqlar hujumini qaytaradi. Shu davrda Suriyada Misrga qarshi qo`zg`olon ko`tariladi. Misr qo`shinlari Suriya shaharlaridagi qo`zg`olonlarni qiyinchilik bilan bostiradilar. Misrning o`zida suriyalik Irou degan kishi qullar va osiyolik yollangan jangchilarga tayanib qo`zg`olon ko`taradi. Qo`zg`olonchilar boylar va ibodatxonalarning mulklarini talaydilar. Misr qo`shinlari qo`zg`olonchilarni shafqatsizlik bilan bostiradilar. Qo`zg`olonchilar qattiq jazolanadilar. 4. 20-sulola davrida Misr. Merneptax vafotidan keyin Misr taxtiga Setnaxt o`tiradi (1200). U ancha tadbirkor kishi bo`lib, Misrdagi mushkul ahvolni ancha

yaxshilashga erishadi. Mamlakatdagi qo`zg`olonlar bostirilib, tartib o`rnatiladi. Setnaxtning o`g`li Ramzes III (1198–1166) davrida mamlakat xo`jaligini tiklashga katta e`tibor berilgan. Misr qo`shini kuchaytirilib, intizom yaxshilangan. U mamlakat ichidagi nizolarga qarshi kurash olib borgan. Liviyaliklar va «dengiz xalqlari»ning Misrga qilgan hujumlari qaytarilgan. U Suriya va Palastinda g`olibona urushlar olib borib, u yerda Misrning avvalgi ta`sirini tiklagan. Ammo Ramzes III podsholigining oxirlarida u bilan ruhoniylar, nom hokimlari va ayrim amaldorlar o`rtasida nizo chiqqan. Fitnachilar Ramzesga suiqasd uyushtirib miloddan avvalgi 1166-yili uni o`ldirganlar. Ramzes III o`limidan so`ng juda ko`p podsholar almashgan. Lekin ularning hech biri Misrning avvalgi kuch-qudratini tiklay olmagan. Nihoyat 1085-yili Ramzes XI vafotidan so`ng Misr fir`avnlarining 20-sulolasi tugatilgan. Yagona Misr davlati ikkiga bo`linib ketgan. Janubiy Misr Fiva hokimlari, Shimoliy Misr esa 21- sulola asoschisi Tanis hukmdori Smendes qoiiga o`tgan. Shu bilan Misr tarixidagi Yangi podsholik davri ham tugagan. So`nggi podsholik davrida Misr 1. Misr liviyaliklar hukmronligi ostida. Miloddan avvalgi XI asr boshlarida Misrda Yangi podsholik davri barham topib, So`nggi podsholik davri boshlangan. Bu davrni Liviya-Sais davri ham deyiladi. Yangi podsholik davrida Misr qo`shinida yollangan ajnabiy liviyalik askarlar xizmat qilishar edi. Yangi podsholik oxiridagi tarqoqlikdan ajnabiy liviyaliklar ustalik bilan foydalanganlar. Ular misrliklarni harbiy xizmatdan chetlashtirib, davlat tashkilotlarining yuqori lavozimlarini egallab olganlar. Miloddan avvalgi 950-yili liviyalik Sheshonk I shimolda hoki-miyatni egallab olgan. U 20- sulolaga asos solib, liviya sulolasi Misrda miloddan avvalgi 950-yildan 730-yilgacha hukmronlik qilgan. Ular Bubastis shahrini o`z davlatlarining poytaxti qilib tanlaganlar. Shuning uchun liviyaliklar asos solgan sulola bubastislar sulolasi deb ham ataladi.

Sheshonk I va uning vorislari davrida xo`jalik va qurilish ishlari bir oz jonlangan. U Palastin va Nubiya ustiga qo`shin tortib borgan. U yerlardan ko`plab harbiy asir, katta o`ljalar bilan Misrga qaytgan. Bubastislar davrining oxiriga kelib Misr yana kuchsizlanadi. Sharqdan Ossur qo`shinlarining istilosi boshlanadi. Ossurlar bilan Suriya Palastin – Misrning birlashgan qo`shinlari miloddan avvalgi 853-yili Qarqara shahri yaqinida to`qnashadilar. Jangda Ossur qo`shinlari g`alaba qozonadilar. Bu mag`lubiyatdan so`ng Misrning obro`si tushib ketadi. Shu davrda Petubastis o`zini Misr fir`avini deb e`lon qilib, 23- sulolaga asos soladi. Bu sulola davrida Misrdagi ahvol yanada yomonlashadi. VIII asrda hukmronlik qilgan 24-sulola vakillari, xususan Bakxoris davrida (721–715) mamlakatni inqiroz botqog`idan qutqarish uchun ayrim islohotlar o`tkazilgan. Bu islohotlar Misrdagi ahvolni yaxshilay olmagan. Mamlakatda ahvol yomonlashib Misr mayda hokimliklarga – nomlarga bo`linib ketgan. 2. Misrda Efiopiya hukmronligi. Miloddan avvalgi VIII–VII asrlarda yuqori Misr janubida Efiopiya (Kush) davlati ravnaq topadi. Misrning kuchsizlanganidan foydalanib Efiopiya podsholari Misr ustiga bostirib kiradilar. Efiopiya podshosi Pianxi va uning vorisi Shabakalar davrida (740–720) Misr Efiop qo`shinlari tomonidan bosib olinadi. Miloddan avvalgi 715-yilda bo`lib o`tgan jangda Misr qo`shinlari tor-mor qilinib fir`avn Bakxoris asir olinadi va tiriklayin o`tga tashlab kuydiriladi. Misr egallangach, Efiopiya va Misr bitta davlat qilib birlashtiriladi. Shu tariqa Misrda Efiopiya sulolasi hukmronlik qiladi. Bu Misr tarixidagi 25- sulola edi. Efiopiya sulolasi Misrni miloddan avvalgi 715-yildan 664-yilgacha boshqaradi. Shabaka davrida mamlakatda tinchlik o`matilib, xo`jalik va madaniyat ancha rivoj topadi. 3. Misrda Ossuriya podsholigining hukmronligi. Miloddan avvalgi VII asrning birinchi yarmida Ossuriya davlati qaytadan kuchayadi. Asarxadon va Ashshurbanipal podsholik qilgan davrda Ossuriya qo`shinlari Misrga uch marta bostirib kirganlar. Ular aho-lini qirg`in qilib, Misr boyliklarini talab, aholining bir qismini qul qilib haydab ketganlar. Asarxadon Efiopiya – Misr podshosi

Taxarkani yengib, o`zini Efiopiya – Misr podshosi deb e`lon qilgan. Ossur podsholarining Misrdagi hukmronligi 671-yildan 655-yilgacha davom etgan. Shu davr ichida Misrda Ossurlaiga qarshi Taxarka rahbarligida ikki marta qo`zg`olon ko`tarilgan, 663-yilda esa ossur qo`shinlari bilan Taxarkaning vorisi Tanutamon qo`shinlari o`rtasida qattiq jang bo`lib, jangda ossurlar g`alaba qozonadilar. Shu jangdan so`ng 25-Efiopiya sulolasi tugatiladi, mamlakat 20 nomga bo `l inib ketadi. Nilning quyilishidagi Sais nomdavlati ossurlardan bir oz imtiyoz olib, o`zlarini mustaqil sezardilar. Sais hukmdorlari Misr taxtint egallash uchun harakat boshlaydilar. 4. Misrni qayta birlashtirish uchun kurash. Sais quyi Nil tar-mog`ining g`arbiy qismida joylashgan shahar boiib, atrofi botqoqlik l ar bilan qurshalgan edi. Sais hukmdorlaridan Psammetix I Lidiya, Yunoniston va Bobil bilan ittifoq bo`lib mamlakatdan efiopiyaliklarni va ossuriyaliklarni surib chiqargan. Shundan so`ng janubiy Misrda ham o`z hokimiyatini mustahkamlab, mamlakatni birlashtirgan. U 26-sulolaga asos solib, bu sulola miloddan avvalgi 663-yildan 525- yilgacha Misrda hukmronlik qilganlar. Psammetix I mamlakat obodonchiligi va xo`jaligini rivojlantirish ishiga homiylik qilgan. Psammetix I ning o`g`li va taxt vorisi Nexo Misrni kuchli davlatga aylantirish uchun harakat qilgan. U Palastin va Suriya janubida Misr ta`sirini qayta tiklamoqchi bo`lib Frot daryosigacha siqib borgan. Karxemish yonidagi jangda uning qo`shinlari bobilliklardan yengilgan. Nexo davrida ham obodonchilik va xo`jalikni rivojlantirishga katta e`tibor berilgan. Xuddi shu davrda Qizil dengiz bilan O`rtayer dengizini birlashtiradigan 84 km uzunlikdagi kanal qazilgan. Kanal qurilishida asirlar, qullar va oddiy aholi ishlagan. Qurilish vaqtida 120 mingdan ortiq odam o`lib ketgan. Nexo buyrug`i bilan Finikiya dengizchilari Afrika atrofini aylanib chiqqanlar. Miloddan avvalgi 569-yili mamlakatda g`alayonlar boshlangach Misr taxtini sarkardalaridan bo`lgan Yaxmos II egallagan. U miloddan avvalgi 569–525-yillarda podsholik qilgan. U Misr davlatini

mustahkamlash uchun ko`p harakat qilgan. Lekin, Yaxmos II eroniylar Misrga bostirib kirmaslaridan bir oz oldinroq vafot etgan. Miloddan avvalgi 525-yili Eron qo`shinlari Pelusiya yonidagi bo`lgan jangda Misr qo`shinlarini tor-mor etganlar. Eron shohi Misrni istilo qilgan va o`ziga tobe qilib olgan. Shu vaqtdan boshlab Kalibiz 27- sulolaga asos solib o`zini ham Eron podshosi, ham Misr fir`avni deb e`lon qiladi. 28, 29 va 30-sulola vakillari misrliklardan bo`lgan. Miloddan avvalgi 332-yili Misr Iskandar davlati tarkibiga kirib, Iskandar vafotidan keyin bu yerda Ptolemeylar davlati qaror topgan. Keyinchalik esa Misr Rim saltanati tarkibiga qo`shib olingan. Milodiy 395-yildan Misr Vizantiya ta`siriga tushib qolgan. Shu bilan Qadimgi Misr tarixi o`z nihoyasiga yetgan. Qadimgi Misr madaniyati 1. Qadimgi Misr yozuvi. Misr insoniyat madaniyatining eng qadimgi markazlaridan biri hisoblanadi. Yozuv ma`naviy madaniyatning ajraljnas qismidir. Qadimgi misrliklar bundan 6–7 ming yillar muqaddam belgi-rasmlar shaklidagi iyeroglif yozuvini kashf etganlar. Bu yozuvlar 750 belgi-rasmlardan iborat boigan. Misr yozuvida narsa va hodisalar har turli rasm va belgilar yordamida ifoda etilgan. Masalan, suv so`zi uch qator to`lqinsimon chrziq, tog` so`zi ost tomoni tekis, yuqori tomoni qabariq, o`rtasi botiq shakl bilan ifoda etilgan. Qo`lida o`q- yoy ushJab turgan odam rasmi jangchi, o`roq ushlab turgan kishi tasviri esa o`rmoq degan ma`noni bildirgan. Keyinchalik belgi-rasm shaklidagi yozuv takomillashib soddalashtirilgan. Zamonlar o`tishi bilan belgi-rasm shaklidagi yozuvlar alifbo belgilariga aylangan. Qadimgi podsholik davrida misrliklar yozuvida 24 ta asosiy tovushni bildiradigan alifbo tizimi paydo bolgan. Misrliklar dastlab alifbo va xatlarni tosh, sopol, yog`och, po`stloq, taxta, teri kabi buyumlarga yozganlar. Nil sohillarida o`sadigan papirus o`simligining barglari yozuv qog`ozi o`rnida foydalanilgan. Misrliklar papirus barglaridan varaqlar tayyorlab, varaqlarni bir-biriga ulab uzunligi 45 metrgacha papirus o`ramlari tayyorlaganlar. Zaruriy

ma`lumot, hodisa va boshqa narsalar papirusga yozib berilgan. Papirusga qamishdan tayyorlangan yozuv asbobi bilan yozilgan. Bu misrliklarning o`ziga xos kitobi edi. Misming turli joylaridan arxeolog olimlar qadimgi «papirus kitob lar » n i topishgan. Qadimgi Misr yozuvini o`qib-o`rganishga qadimgi mualliflar urinib ko`rganlar. Lekin ular bu sohada yaxshi natijalarga erisha olmaganlar. Keyingi davrlarda tilshunos olimlar Misr iyerogliflarini o`qib chiqishga harakat qilib ko`rganlar. Lekin ular bu sohada muvaffaqiyat qozona olmaganlar. Mashhur fransuz olimi Fransua Shampolon Misr iyerogliflarini o`qib chiqib, shuhrat qozongaru 2. Qadimgi Misrda maorif va maktab. Qadimgi Misr murakkab davlat tizimiga va keng miqyosli xo`jalikka ega bo`lgan mamlakat boigan. Misr davlati va xo`jaligini boshqarish uchun xat-savodli, bilimdon kishilar zarur bo`lgan. Shu tufayli Misr fir`avnlari va a`yonlari xat-savodli va bilimdon xodimlar tayyorlashga alohida ahamiyat berganlar. Misrda o`qitish, ta`lim-tarbiya berish maskani maktablar edi. Mamlakatning hamma shaharlari va yirik qishloqlarida maktablar bor edi. Maktablarda fir`avnlar, a`yonlar, amaldorlar, ruhoniylarning bolalari va o`qishga havaslari bo`lgan kishilarning farzandlari ham o`qiganlar. Misrda boshlang`ich, o`rta va oliy maktablar bo`lgan. Boshlang`ich maktablarga bolalar 5–6 yoshdan jalb etilib, harflar o`rgatilib, savodi chiqarilgan. Bolalar maktabda husnixat bilan shug`ullanib, ular har kuni 3 sahifa yozishlari kerak bo`lgan. Misrdagi o`rta va oliy maktablarning ko`pchiligi mirzolar tayyorlab chiqarganlar. Uni «Mirzolar maktabi» ham deyishgaiy Misr fir`avnlarining markaziy mahkamasi qoshfda podsho xazinasi uchun maxsus amaldor mirzolar tayyorlaydigan maktablar ham bo`lgan. Bu maktablar katta tajribaga ega bo`lgan bilimli ustoz – o`qituvchilar bilan ta`minlangan bo`lgan. Maktablarda matematika, geometriya, astronomiya, tarix, tibbiyot, adabiyot kabi dunyoviy va diniy bilimlar o`qitilgan.

Misr maktablarida intizom juda qattiq bo`lib, u tan jazosi bilan mustahkamlangan. O`sha vaqtda yozilgan «Nasihatlar»da: «Ey mirza, dangasalik qilma, yo`qsa jazoga duchor bo`lasan. Qo`lingda kitob bo`lsin, ovoz chiqarib o`qigin va o`zingdan ko`p biladiganlar bilan maslahat qilib ish tut. Bir kun ham yalqovlik qilma yo`qsa kaltak eysan. Axir bolaning qulog`i yelkasida bo`ladi-da, qachon ursang, shunda uning qulog`iga gap kiradi», – deb yozilgan. Misrda yozuv, ilmiy, amaliy va diniy bilimlarning vujudga kelishi va rivojlanishi mamlakat xo`jaligi bilan chambarchas bbg`liq bo`lgan. Misrda vujudga kelgan ilmiy-amaliy bilimlar xo`jalikning hamma tarmoqlarini rivojiga juda katta ta`sir ko`rsatgan. 3. Qadimgi Misr adabiyoti. Qadimgi Misr adabiyoti bundan VI–VII ming yil muqaddam vujudga kelgan. O`rta podsholik davridayoq adabiyot juda yuksak darajaga ko`tarilgan. Qadimgi misrliklar juda ko`p xalq maqollari, matallari, ertak, afsona, doston va qo`shiqlar yaratganlar. Xalq yaratgan og`zaki ijodiyotda dehqon, cho`pon, savdogar, hammol, amaldor, ruhoniy va hatto Misr flr`avnlarining turmush tarzlari sodda tilda bayon etilgan. Qadimgi misrliklarning «Ikki og`aini», «To`g`ri va egri» kabi ertaklari «Izida va Osiris haqida», «Gor bilan Set janjali», «Halokatga uchragan kema haqida hikoya», «Sinuxet hikoyasi» kabi rivoyat, afsona, ertak va hikoyalari diqqatga sazovordir. Qadimgi Misr adiblari sayohatnoma, pand-nasihat, diniy poeziya va gimnlarga katta e`tibor berganlar. Ular shu yo`nalishda ko`plab asarlar yaratishgan. «Halokatga uchragan kema haqida hikoya»da podsho konlariga qilingan mashaqqatli sayohat haqida so`z yuritiladi. Hikoya qilinishicha sayyohlar dengizda dahshatli dovulga duch keladilar. Dovul ularni «ruh orolt ga uloqtirib tashlaydi. Orolda ulkan ilon qiyofasidagi oliyjanob podsho yashar ekan. Ilonshoh sayyohlami yaxshi qabul qilibdi. Ularga ko`p oltin, kumush, fil tishlari, xushbo`y narsalar, it va maymunlar berib Misrga kuzatib yuboribdi.

«Sinuxet hikoyasi»da misrlik amaldor Si n uxetning Suriyaga safari, uning o`zga mamlakatda ko`rgan-bilganlari, boshidan o`tkazgan og`ir mashaqqatlari g`oyat go`zal iboralar bilan bayon etilgan. Shunday qilib, Qadimgi Misr badiiy ijodi mazmun jihatidan xilma-xil va boy bo`lib, jahon adabiyotining durdonalari qatoridan munosib o`rin olgan. 4. Qadimgi Misr san`ati. Me`morchilik, haykaltaroshlik, rassom - chilik, musiqa, qo`shiq va xalq o`yinlari qadimgi Misr san`atining ajoyib namunalari hisoblanadi. San`atning bu turlari Misrda juda qadim zamondan boshlab rivoj topgan edi. Misr fir`avnlari va yuqori tabaqaga mansub a`yonlar me`mor-chilikka katta e`tibor berganlar. Yuqori Nilning ikki sohilidagi tog`larda me`morchilikda ishlatiladigan har turli toshlar ko`p bo`lgan. Fir`avn, a`yon nomlari va ruhoniylarga qarashli saroylar, ibodatxonalar, maqbaralar va boshqa ma`muriy binolar ana shu toshlardan qurilgan. Tosh konlarida yuz minglab qullar va asiriar ishlatilgan. Misrga xos me`moriy obidalardan biri piramidalar – Misr ehromlaridir. Bu jihatdan Sakkaradagi Joser, Gazadagi fir`avn Xeops ehromlari, boshi odam, tanasi sher surat qilib ishlangan sflnks va boshqalar o`zlarining ulug`vorligi bilan ki- shilarni hayratga solib kelgan. Misrda haykaltaroshlikka ham katta e`tibor berganlar. Misr haykaltaroshlari tosh bo`laklaridan, butun tog` qoyalaridan fir`avn, amaldor, ruhoniy, oddiy kishilar va hayvonlarning haykallarini ishlaganlar. Bu jihatdan Ramzes II, Amenemxet III, Tutanxamon, Exnaton, uning xotini Nefertiti, amaldor Raxotep, mirzo haykallari diqqatga sazovordir. O `sha vaqtlarda Misrda rassomlik ham ancha rivoj topgan edi. Saroy, ibodatxona va ma`muriy binolarning devorlariga fir`avnlar, amaldorlar va ruhoniylar, hamda afsonaviy voqealardan olingan rasmlar ishlangan.

Misrliklar san`atining yana bir turi kuy, qo`shiq va raqsdir. Misrda puflab, urib va chertib chalinadigan not, sistra, qayroq, arfa, ud va boshqa asboblar keng tarqalgan edi. Misrda raqs san`ati ham yuksak darajada rivoj topgan edi. Qadimgi Misr fani va diniy e`tiqodi 1. Misrda ilmiy bilimlar. Dehqonchilik, savdo-sotiq, hunar - mandchilik, chorvachilik va boshqa sohalarni rivojlantirish uchun misrliklarga ilmiy-amaliy bilimlar zarur bo`lgan. Shuning uchun ham Misrda matematika, geometriya, geografiya, astronomiya, tarix, tibbiyot, veterinariya va qishloq xo`jaligi bilimlari ancha erta rivoj topgan. Qadimgi va o`rta podsholik davrida misrliklar matematika sohasida jiddiy yutuqlarni qo`lga kiritganlar. Ular 1,10, 100, 1000 lik va hokazolardan iborat son- sanoq tizimini kashf etganlar. Bu sonlar uchun alohida belgilar bo`lgan. Yarim doira o`nni, o`rilgan arqon yuzni, nilufar guli belgisi esa ming raqamini bildirgan. Misrliklar geometriya – «yerni o`lchash» sohasida ham katta yutuqlarga erishganlar. Chunki, kanallar qazish, dalalarni paykallarga ajratish, binolar qurish, sath va hajmlarni oichashda geometriya fani ularga kerak bo`lgan. Misrliklarda kaft, barmoq, qarich va tirsak uzunlik o`lchovlari bo`lib xizmat qilgan. Osmon jismlari va ularning harakatini o`rganuvchi fan astro-nomiya deyiladi. Shu sohaning olirnlari esa astronomlar deyilgan. Qadimgi Misr astronomlari osmon jtsmlari – yulduzlar va sayyoralar harakatini o`rganib katta yutuqlarga erishganlar. Ma`lumki, Misrda qishloq xo`jaligi ishlari boshlanishidan avval Nil daryosi toshadi. Bu voqea ravshan yulduz Sirius ertalabki shafaqda ko`ringandan ikki-uch kun keyin sodir bo`lar edi. Astronomlar Siriusni ko`rishlari bilan Misr aholisini Nilning toshishi va ekish mavsumi boshlanishi haqida xabardor qilar cdilar. Demak, Nil daryosining toshish mavsumini hisoblash ehtiyoji Misr astronomiyasini yaratdi.

Misr astronomlari dunyoda birinchi bo`lib, y u lduz va sayyoralar xaritasini tuzganlar. Yulduz va sayyoralarning joylanishini ko`rsatadi-gan qadimgi xaritalar Misrdagi Senmut maqbarasi, Edfti va Dender ibodatxonalarining shiplarida saqlanib qolgan. Misr astronomlari dunyoda birinchi bo`lib, o`zlarinins alohida quyosh kalendar – taqvimlarini tuzganlar. Taqvimga ko`ra bir yil 365 kun bo`lib u 12 oyga bo`lingan. Har bir oy 30 kundan iborat bo`lib, qolgan 5 kun bayram hisoblangan. Misrliklar tungi vaqtni yulduzlarga, kunduzgi vaqtni quyoshga qarab belgilaganlar. Vaqt – soatni belgilaydigan qum va suv soatlari ham ilk bor Misrda kashf etilgan. Demak, qadimgi misrliklar Nil toshqini vaqtini bilish, kanal, to`g`on qurish, dalalarni ekishga hozirlashda astronomiya ma`lumotlariga tayanganlar. Ular daryo va dengizlarda suzganlarida, safarga chiqqanlarida astronomiya bilimlariga suyanganlar. Astronomiya fani qishloq xo`jalik ishlarida, savdo-sotiq aloqalari va harbiy harakatlarda ham katta ahamiyatga ega bo`lgan. 2. Qadimgi Misr tabobati va bilimlar . Qadimgi Misr issiq mamlakat bo`lganligi uchun kasalliklar ko`p bo`lgan. Misr tarixidagi ko`pdan-ko`p istilolar va urushlar natijasida juda ko`p odamlar, jangchilar jarohatlanganlar. Shu tufayli ham Misrda tabobat erta rivoj topgan. Qadimgi solnomalar Misrda miloddan avvalgi IV ming yillardayoq dastlabki shifoxonalar bo`lganligi haqida hikoya qiladi. Miloddan avvalgi 3600- yilda Memfis shahrida afsonaviy tabib Imxoteb sharafiga maxsus ibodatxona qurilgan. Bu yerda bemorlarga tibbiy yordam berish uchun alohida xonalar ajratilgan. Shifoxonada tabobatni yaxshi biladigan tabib – kohinlar ishlaganlar. Misrning Sais, Geliopolis kabi shaharlarida tabiblar tayyorlaydi-gan maxsus maktablar bo`lgan. Ayni paytda misrlik tabiblar tabobatga bag`ishlangan kitoblar ham yaratganlar.

Misr tabiblari mumiyolash uchun odamning ichki a`zolarini jarrohlik yo`li bilan ochganlar. Shuning uchun ular odamning hamma a`zolarini puxta bilganlar. Tabib-hakimlar kasallikni aniqlashda kishining tashqi holati va tomir urushiga alohida e`tibor qaratganlar. Tabiblar ko`z, bosh, tish, ichki, ruhiy, singan-chiqqan va boshqa kasalliklar bo`yicha ixtisoslashganlar. Ular jarohatli bemorlarni davolashda maxsus mis va jez asboblardan foydalanganlar. Qadimgi Misrda Erazistrat, Xerofil, Imxoteb vaKoslikFilipp kabi mashhur tabiblar faoliyat ko`rsatganlar. Tabiblar bemorlarni davolashda shifobaxsh o`simlik, meva va hayvonot mahsulotidan tayyorlangan dori-darmonlardan foydalanganlar. Misr tabobati jahon tabobatida alohida o`rinni egallagan. Misrliklar veterinariya sohasida ham muayyan biJimga ega edilar. 3. Qadimgi Misrda tarixiy va geografik bilimlar. Qadimgi misrliklar tarixiy va geografik bilimlarga qiziqib qaraganlar. Misr tarixiga oid dastlabki tarixiy ma`lumotlar shifer lavhalariga, fil suyagi bo`laklariga, qora yog`och taxtachalariga, Palemos toshi, ibodatxona devorlariga bitilgan yozuv va yilnomalarda saqlanib qolgan. Bu jihatdan «Tutmos III yilnomasi» qimmatlidir. Qadimgi Misr haqida papiruslarga yozilgan har turli ma`lumotlar ham muhimdir. Qadimgi Yunon tarixchisi Gerodot o`zining «Tarix» kitobida Qadimgi Misr haqida juda ko`p ma`lumot beradi. U o`z kitobida « Misr Nil tuhfasidir» deb yozgan edi. Qadimgi misrliklar geografiya fani sohasida ham ma`lum bilimlarga ega bo`lishgan. Ular Yerning chetlari togiar bilan o`ralib, atrofi oqib turadigan okean suvidan iborat deb tasavvur qilganlar. Misrliklar Yerning Nil oqib keladigan tomoni janub, O`rtayer dengizi tomoni shimol, daryoning so`1 tomoni g`arb, o`ng tomoni sharq deb hisoblaganlar. Qadimgi Misr geograflari o`z o`lkalari va Arabiston yarimoroli xaritasini chizganlar. Arabiston cho`llaridagi oltin konlari belgilangan xarita zamonamizgacha saqlanib qolgan.

Qadimgi misrliklar konchilik, iqlimshunoslik va boshqa sohalarda ham ancha bilimlarga ega bo`lganlaiv 4. Misrliklarning dini va e`tiqodi haqida. Misrliklar eng qadimgi davrdan boshlab milodning III– IV asrlarigacha uzoq tarixiy taraqqiyot yo`lini bosib o`tganlar. Ular turli fanlar sohasida ancha bilimlarga ega bo`lsalar ham hali tabiat hodisalari oldida ojiz edilar. Ular, Nil toshqini, zilzilalar, Sahroi Kabir tomondan esadigan qum bo`ronlari, momaqaldiroq, sayyoralar va yulduzlarning harakatida qandaydir g`ayritabiiy kuch bor deb tasavvur qilganlar. Bu hodisalar misrliklarning dini va e`tiqodida o`z ifodasini topgan. Qadimgi misrliklarda fetishizm, totemizm, animizm, quyoshparastlik, podshoni ilohiylashtirish va diniy e`tiqodning boshqa shakllari keng tarqalgan edi. Fetish e`tiqodi. Fetish eng qadimgi va qadimgi davrga xos e`tiqodlardan biridir. Misrliklar e`tiqodicha fetish buyumlar sehrli va muqaddas hisoblangan. Misrda juda qadim zamondan boshlab ma`buda Neytning muqaddas ramzi bo`lgan o`q-yoyga topinganlar. Shuningdek xudo Sopduning «o`tkir» tishlariga, xudo Uxning pay va tasmalar bilan bezatilgan hassasiga, xudo Minaning yog`ochdan ishlangan buyumiga sig`inganlar. Shunday qilib, qadimgi misrliklarda xudolarning ayrim buyum-larini sehrli deb hisoblab, ularga topinish fetish e`tiqodi deyiladi. Tabiatga sig`inish. Tabiatdagi buyumlar va hodisalarga sig`inish misrliklarning qadimgi e`tiqodlaridan biri hisoblanadi. Misrdan g`arb tomonda ulkan Sahroyi Kabir cho`li yastanib yotadi. Vaqt-vaqti bilan cho`1 tomondan Nil vodiysiga qum aralash dahshatli dovul esib turgan. U tomonlarda har turli yirtqichlar izg`ib yurgan, hayvonlar odamlarga, ekin maydonlariga ko`plab zarar keltirgan. Cho`lda yashagan ko`chmanchi qabilalar esa vodiyga bostirib kirib, talonchilik, odamlarni o`ldirib vahshiyliklar qilganlar. Qadim zamondan boshlab misrliklar tog`larga, muqaddas toshlarga si-g`inganlar. Misr dehqonlari va aholisi

«Muqaddas yer» xudosi Jebni , suv xudosi Nunni ilohiylashtirganlar. Suv ularga butun tabiatning asosi bo`lib ko`ringan. Misrliklar Nil daryosini ilohiylashtirib uni Xapi deb ataganlar. Suvni muqaddas bilib va ilohiylashtirib, unga topinish hamma uchun muqaddas burch bo`lgan. Suv xudosi boshi ajdaho, tanasi odam qiyofasida ifoda etilgan. Misrliklar quyosh va uning yerdagi ramzi olov-o`tni ham ilohiylashtirganlar. Rivoyatga ko`ra tanasi odam, qarchig`ay boshli Quyosh xudosi Ra xudolar podshosi hisoblangan. U har kuni oltin qayiqchasida osmonni kezib chiqadi va g`arbga tushadi. Misrliklar Raga atab ibodatxonalar qurganlar. Totem e`tiqodi. Misrliklar juda qadim zamondan boshlab sher, timsoh, ilon, buqa, qo`chqor, lochin, asalari, mushuk va boshqa hayvonlarni ilohiylashtirib ularga e`tiqod qilganlar. Ularga bag`ishlab ibodatxonalar qurib, haykallar ishlatganlar. Misrda yovuzlik xudosi Set bo`lib, u odam tanali, eshak boshli qilib tasvirlangan. O`simliklar va dehqonchilik xudosi Osiris bo`lib, u Set tomonidan o`ldiriladi. Misrda fir`avnlarni ilohiylashtirish ilk podsholik davriga borib taqaladi. Yangi podsholik davrida bu yanada kuchayadi. Fir`avnni xudo darajasiga ko`tarib Amon farzandi deb ataydilar. Shunday qilib Qadimgi Misrda diniy e`tiqodning shakllari juda ko`p bo`lgan. Qadimgi misrliklar diniy e`tiqodlar bilan bog`liq turli irim, urf-odat va marosimlarni tantanali ravishda o`tkazganlar. Misr-Xett sulhi tuzilganda hujjatga har ikki tomondan mingtadan xudoning nomi yozib qo`yilgan ekan. Misr madaniyati o`ziga xos tarixiy yo`lni bosib o`tib, jahon madaniyatiga o`zining ijobiy ta`sirini o`tkazgan. Misrliklar boshqa xalqlar madaniyatidan ham bahramand bo`lganlar. Shunday qilib Misr madaniyati jahon xalqlari sivilizatsiyasi rivojiga juda katta hissa qo`shgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

O'xshashlar

Qadimgi Misr podsholigi

Ehromlar davrida qadimgi Misr

Yangi podsholik davrida Misr

Ilk podsholik davrida Misr

XIX - XX ( 19 -20 ) asr boshlarida Hindiston