Ehromlar davrida qadimgi Misr - Tarix - Referatlar

Ehromlar davrida qadimgi Misr

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

185.5 KB

Ko'chirib olish

Ehromlar davrida qadimgi Misr Reja: 1 . Qadimgi Misr tarixi manba shunosligi. 2. Podsholiklar davri, Harbiy yurishlar . 3. Qadimgi Misr madaniyati . 4. Ilk va qadimgi shohliklar davrida Mis r.

Qadimgi Misr tarixining о‘rganilish manbalari Mamlakat va aholi Qadimgi Misr deb Nil daryosining birinchi ostonasidan boshlab keng Nil deltasini hosil qilgan tor Nil vodiysiga (kengligi I kmdan 20 km.gacha) aytiladi. Tor Nil vodiysi Yuqori Misr, deltaning quyi qismidagi viloyat Quyi Misr deb atalgan. (Yegipet nomi yunoncha, Misr poytaxti Memfis misrcha Xetkau-Ptax yoki xikupta xudo Ptaxning ruhi qal'asi ma'nosini bildiradigan so'zdan kelib chiqqan.) Misrliklar o'z mamlakatlarini Nil vodiysining haydalgan qora tuproqli yeriga qarab Kemet-qora yer deb ataganlar. Misr Afrika qit'asining shimoliy-sharqiy qismida joylashgan, Suvaysh bo'yni orqali Misr Old Osiyoning madaniy markazlari bilanbog'langan. Misr Nil daryosi orqali Tropik Afrika va O'rtayerdengiziga tutashgan. Gerodot Misr—Nilning sovg'asi, — deb ta'riflaydi. Chunki, Nil daryosi Misr iqtisodiy hayotida yetakchi o'rin tutgan. Nilda har yili 19-iyunda toshqin ko'tarilgan. Bu toshqin sentabro'rtalarigacha davom etgan. Noyabrda daryo o'z o'zaniga tushgan. Ekilgan yer aprel-mayda hosil keltirgan. Nil daryosi Misr iqtisodiyotining asosi dehqonchilikda muhim o'rin tutgan. Mo'I-ko'l hosil sun'iy sug'orish asosida olingan. Misrliklar dehqonchilik ishlariga ko'ra yilni 3 mavsumga bo'lganlar: to'la suv mavsumi — Nil toshqini (iyul o'rtalari), ekin, unish mavsumi ekishdan hosil yig'ishgacha bo'lgan qishloq xo'jalik ishlarini to'liq sikli (noyabr va may o'rtalari), quruq mavsum-yerni dam olish vaqti va shafqatsiz jazirama (may o'rtalaridan iyul o'rtalarigacha) davri. Suv omborlari qurilib, Nil vodiysi to'g'on, kanallar bilan to'g'ri burchakli havza (basseyn) larga bo'lingan. Ekinlar: ar pa , bug'doy, kunjut, kanop, xurmo, kokos palmalari, akatsiya (qurilish materiallari uchun), uzum va mevali daraxtlar o'sgan. Asosiy ovqat hisoblangan baliq ko'p bo'lgan. Chorva mollari: qo'y, echki, sigir, eshak, cho'chqa boqilgan 1 . Qadimgi Misrliklar o'rta bo'yli, to'ladan kelgan, soqoli qirilgan, sochlari qisqa qirqilgan. Ozgina turtib chiqqan daxan. Qalin lablar, uzunchoq bosh, «negroid» va «Osiyo» belgilari qo'shilgan. Kiyimlar qisqa, old yubka, lungidan iborat bo'lgan. 1 I.Roger B.Beck, Linda Black, Larry S. Krieger, Philip C, Naylor, Dahia Ibo Shabaka ‘’World history: patterns of interaction’’. McDougle Little, USA, 2009. P. 88-93.

Ovqat: arpa non, quruq baliq, piyoz, sarimsoq va bodring. Qadimda misrliklar dunyo tarixida birinchi bo'lib pivoni kashf qilganlar va arpadan tayyorlangan pivo asosiy ichimlik bo'lgan. Go'sht kam iste'mol qilingan. Nil vodiysida qadimgi aholi Saxara, Liviya sahrosi va Efiopiyadan er.av.VI ming yillik oxirida kelib joylashgan. Bu etnik guruhlarning qo'shilishidan qadimgi Misr xalqi kelib chiqqan. Qadimgi Misr tarixining asosiy manbalari Qadimgi Misr tarixini o'rganish uchun qadimgi Misrning zamonamizgacha saqlanib kelgan ko'pgina yozma yodgorliklari katta ahamiyatga egadir. Yozma manbalardagi ma'lumotlar moddiy madaniyat yodgorliklarini ko'p jihatdan to'ldiradi, bu ma'lumotlar qadim zamondagi misrliklar hayotini, texnika, san'at va diniy e'tiqodning rivojlanishini oydinlashtirib beradi. Antik dunyo mualliflarining qadimgi Misr haqida yozgan yoki eslab o'tgan asarlaridan Misr tarixiga oid ko'p ma'lumot olish mumkin. Garchi yunon va rim yozuvchilari qadimgi Misr tarixi va madaniyati haqida ba'zan bir qator qimmatli ma'lumotlar qoldirgan bo'lsalar ham, lekin ularning ma'lumotlari tanqidiy ravishda jiddiy qarashni talab qiladi.

Qadimgi Misr tarixi ko'p xil manbalar orqali o'rganiladi. Bu manbalarni yetti turga bo'lish mumkin: 1 ) Yozma manbalar, tarixiy asarlar, badiiy adabiy, ilmiy, diniy matnlar, hujjat va yo'riqnomalar. 2) Moddiy madaniyat yodgorliklari: shahar, qal'a, ibodatxona, sog'ona, uylar, sopol idishlar, haykallar va h. k. 3) Xalq og'zaki ijodiyoti: qo'shiq, ertak, maqollar, afsona, axloqiy- etik asarlar. 4) Tilshunoslik ma'lumotlari. 5) Etnografiya ma'lumotlari 6) Antropologiya ma'lumotlari: mumiyo, skelet, freska, relyeflarda odamlarni jismoniy tuzilishini o'rganish mumkin bo'lgan tasvirlar. 7) Geografik muhit va landshaft, kanallar, yo'llar. Yozma manbalar: Mashhur fransuz olimi Shampolonning Misr iyerogliflarini o'qishi qadimgi Misr yozuvini o'rganishda muhim ahamiyat kasb etdi. Palermo toshi yozuvlarida V sulolagacha bo'lgan fir'avnlarining ro'yxati sanab o'tilgan va yirik harbiy yurishlar va Nil toshqinlari to'g'risida ma'lumot beradi. Aton va Ra ibodatxonalari (Fivadagi Karnak ibodatxonasi) devorlarida yozilgan «Tutmos III annallari» (XVII sulola) qimmatli yozma manbalardan biri hisoblanadi. Kohin Manefonning (taxminan er. av. VI—III asrda) yozilgan asarida Misr tarixi eng qadimgi davrdan boshlab bayon qilingan. Manefon 30 sulola ro'yxatini tuzib, ularni uch dekada 10 sulolaga bo'ldi. Bu yangi davrda tadqiqotchilarning Misr tarixini eng muhim davrlarini aniqlashlari uchun, jumladan, qadimgi Misr tarixini, qadimgi, o'rta, yangi va so'nggi podsholik davrlariga bo'lish imkoniyatini berdi. Misr arxivlari huquqiy, ish yuritish hujjatlaridan tashkil topgan, Eng qadimgi arxiv podsho Neferikara ibodatxonasida (V sulolasi er. av. XXV XXIV asr) topilgan. Eng boy arxivlardan biri Axetaton shahri (El-Amarna)ni qazishda topilgan bo'lib, bu arxivda 350 hujjat mavjud.

Qadimgi Misrdan boy abadiy meros yetib kelgan. Misr adabiyoti namunalaridan nasihatnoma va bashoratlar: «Axtoy nasihatnomasi», «Amenemope nasihatnomasi», «Ipuser so'zlari». Badiiy adabiyot namunalari: «Suzamol dehqon to'g'risidagi qissa», «Sinuxet hikoyalari» va hokazolarni aytish mumkin. Ertaklar: «Ikki aka-uka to'g'risida», «To'g'ri va egri» haqida «Kemada halokatga uchraganlar» ertagi, «Unu Amonning Biblga sayohati» (Er. av. XI asr kabilar). Diniy ruhdagi asarlar: V—VIII sulola fir'avnlari piramidalari ichki devorlarida iyerogliflar bilan tasvirlangan yodgorliklar bo'lib (er. av. XXIV—XXII asrlar), ular «Piramida matnlari» deb ataladi. Diniy yozuvlar. O'rta podsholik davrida zodagonlarning yog'och sog'onalarida bitilgan «Sarkofaglar matnlari», qadimgi Misr diniy bosh kitobi hisoblangan «O'liklar kitobi», Memfis ilohiyotshunoslik matnlaridan iborat. Podsholiklar davri, h arbiy yurishlar I—II sulolalar podsholari butun mamlakatni har ikki yilda bir marta aylanib chiqishlari an'anaga aylangan. Mafkurada uning birligi his qilina boshlanadi. Endilikda podshoni unvoniga mamlakatni janubi va shimolida e'tiqod qilinadigan ma'budlar Nexbet va Yajit — «Ikkala hukmron» — «Yuqori va Quyi Misr podshosi» so'zlari qo'shiladi. Butun mamlakat miqyosida Yuqori Misrning bosh xudosi Xorga e'tiqod qilish keng tarqaladi. Bu davrda Misr tashqi dunyo bilan faol aloqa olib boradi.

Misrning tosh ko'zalari bu vaqtda sharqiy O'rtayer dengizining barcha hududlaridan topilgan: Finikiya va Suriyadan yog'och (mashhur Livan kedri), Sinay yarim orolidan mis, malaxit va feruza toshlari olib kelinadi. Luviya va Arabiston sahrolari yo'llari o'zlashtiriladi. Shimoliy Nubiya ustidan Menes davridan yo'lga qo'yilgan Misrni nazorati saqlanib qoladi. Er. av. XXIX asr o'rtalari atrofida Misrda siyosiy halokat yuz berdi. Podsho Sexemib Xorga sig'inishni bekor qilib, uning afsonaviy dushmani Seton bilan o'zini qiyosladi, poytaxtni Memfisdan Abidosga ko'chirdi. Quyi Misr ajralib chiqdi. Misrni birligini II sulolaning so'ngi vakili Xasexemum qayta tikladi. U Quyi Misrni tor-mor qildi (uning haykaldagi yozuv 47209 kishini o'ldirilgani yoki haydab ketilgani haqida xabar beradi) 2 . Misrliklarni aytishiga ko'ra ulami tarixini eng yorqin davri III sulolaning eng yirik hokimi, qadimgi podsholik davlatchiligini asoschisi Joser edi (er. av. XXVIII asr boshlari atrofida). U Memfis shahrini poytaxt mavqeini tikladi. Podsho hokimiyatini kuchaytirdi, jumladan, podshoni jismi xudolar jismiga o'xshab oltindan yaratilganini anglatadigan yangi unvonni kiritdi. Josergacha Misr podsholarini xom g'ishtdan qurilgan yassi binomastaba (arabcha-o'tirg'ich)ga dafn qilar edilar. Joserning maqbarasi ilk piramida shaklidagi biri ustidan ikkinchisi ustma-ust qo'yilgan zinapoyasimon 6 mastabadan (balandligi 60 metr) iborat bo'lib ohaktoshdan bunyod qilingan edi. Joser piramidasini Sakkara hududida saroy me'mori, bosh maslahatchi-Imxotep qurdirgan. Uning ishtirokida Joser davrida yangi yil hisobini Sirius yulduzini tongda paydo bo'lishiga asoslangan yangi taqvim kiritiladi. Joserning vorislari davrida podsho tomonidan qattiq nazorat qilinadigan davlat boshqaruv apparatini shakllanishi tugallanadi. Joserdan keyingi podsholar Memfisdan g'arbda o'z piramidalarini qurdilar. Nomlarning mustaqilligi tugatildi. Nomarxlar podshoga qaram bo'lgan, bir nomdan ikkinchisiga almashtirib turiladigan oliy amaldorlarga aylantirildilar. 2 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.220-230.

IV sulolaning asoschisi Snofru (er. av. 2600-yillar atrofida) Sinay va Nubiyaga g'olibona yurishlar uyushtiradi. Misga boy bo'lgan Sinay Misrga to'la qo'shib olinadi. Snofruning vorislari davrida ulug'vor piramidalar qurilishi davlat ahamiyatiga ega bo'lgan ishga aylanadi. Podsho Xufu (Xeons—yunoncha) eng katta, balandligi 147 metr bo'lgan piramidani bunyod qiladi. Uning o'g'li Xafra (Xefren) qurgan piramidani balandligi (143 m.) sal pastroq edi. Eng sp'ngi ulug'vor piramida Xafraning o'g'li Menkaura (Mikerin) tomonidan qurilgan bo'lib, balandligi 66 m edi. Piramidalar ohaktoshlardan qurilib, granit plitalar bilan qoplangan. Rivoyatlarga ko'ra Xufu va Xafra barcha Misr ibodatxonalarini yopganlar hamda yangi umumdavlat quyosh xudosi Raga sig'inishni joriy qiladilar. Quyosh V sulola keng hajmdagi ulkan qurilishlardan voz kechadi, ish xudosi Raga sig'inishni rag'batlantiradi, Ragt sig'inish markazi Geliopol (lunu—misrcha) shahri edi, ibodatxonaiar ekin yerlarini hadyaga oldilar. Sulola kichik piramidalar Ьафо qila boshladi, sulolaning so'ngi vakili Unas birinchi bor o'z piramidasi ichiga podsho o'limidan keyin u dunyoda yashashi bilan bog'liq an'ana formulalarini keng to'plami yozuvlarni—piramida matnlarini kiritdi. V sulola davrida misrliklar Sinay va Nubiyada o'rnashib qolaverdilar, Luviyada urush olib bordilar, Sharqiy O'rtayer dengizi bilan savdo qildilar, podsho Isesi davrida Baurjed nomli misrlik uzoq Punt (hozirgi Somali) mamlakatiga sayohat qiladi.

VI sulola davrida (er. av. XXIV-XXII asrning boshlari) tashqi siyosat yanada faollashadi. Uning podsholari Falastinga qo'shin tortadilar. Bobil shahri misrliklarning tayanch nuqtasiga aylanadi, uning hokimlari Misr unvonlarini qabul qilib, Misr xudolariga sig'inadilar. Nubiyadan misrliklar oltin olib keladilar. Qadimgi podsholik gullab-yashnagan davrda podsho hokimiyati bag'oyat qudratli bo'lib, u nafaqat oddiy misrliklar uchun balki podshoning eng yaqinlari uchun, ham yetishib bo'lmaydigan balandlikda turar edi (bir oliy amaldor qabr toshi yozuvida unga faqat podsho taxti oldidagi yerni emas, balki podshoni oyog'ini o'pishga ruxsat berilganini yozadi). Xufu va uning avlodlari Ra o'g'li unvonini qabul qildilar. Misrning qonuniy podshosi Quyosh xudosini yerdagi ayol bilan yaqinligidan tug'iladi degan tushuncha shakllanadi. Hech kimga podshoni muqaddas nomini aytishga ruxsat berilmagan, chunki misrliklar e'tiqodiga ko'ra uni nomini aytish podshoga zarar yetkazishi mumkin bo'lgan. Shu sababli uni nomi boshqacha ulug' uy, katta uy (pero, fir'avn so'zi shundan kelib chiqqan) deb atalgan. Fir'avn odam qiyofasidagi xudo deb tasavur qilingan. U xudo Xor (Gor)ning ifodasi, xudo Raning o'g'li, u o'limidan keyin -xudo Osiris sifatida ulug'langan va unga sig'inish uchun sog'ona-piramidalar oldida ibodatxonaiar qurilgan. Fir'avn oliy bosh kohin vazifasini ham bajargan. Qadimgi Misr madaniyati Ebers katta papirusi va Edvin Smit papiruslari kabilar qadimgi Misrda ilmiy bilimlarni rivojlangani to'g'risida ma'lumot beradi. Bular me'moriy ansambllar piramida, mastaba (hokim, zodagonlarning sog'onalari), shahar va ibodatxona qal'a, dengiz porti va nekropollardan iborat. Ayniqsa, III-IV sulolalar davrida qurilgan piramidalar noyob tarixiy-madaniy yodgorlik hisoblanadi. Eng qadimgi qabr-sarkofaglar jumlasiga, Yuqori 15daniylashtirish a boshlagan Misr podshosining Enxab (Nexen) shahridagi qabr- sarkofagni aytish mumkin.

Misrda mavjud bo'lgan, bizgacha saqlanib kelgan piramidalar, mastaba va boshqa sog'onalar qadimgi davrdayoq o'g'ri-qaroqchilar tomonidan talangan. Faqatgina bitta piramida bizgacha talanmay yetib kelgan. Ingliz arxeologi Karter 1922-yilda topgan va tekshirgan fir'avn Tutanxamon piramidasida topilgan buyumlar oltin va qimmatbaho toshlar, temir metalli hamda 19 yoshda vafot etgan Tutanxamonning mumiyolangan jasadi ilmiy-tarixiy nuqtai nazardan o'ta qimmatli hisoblanadi. Yangi podsholik fir'avnlarining mumiyolari «ombori» hisoblangan Dayr-al- Baxrdagi umumiy qabrda topilgan ko'pgina ashyolar diqqatga sazovordir. Bu ashyolar qadimgi Misr ijtimoiy-iqtisodiy hayoti to'g'risida qimmatli ma'lumotlar beradi. Er.av.IV ming yillik boshlariga oid Yuqori Misrning poytaxti deb taxmin qilingan Enxab shahri dunyo tarixida barpo etilgan eng qadimgi shahar hisoblanadi. Misrda qadimgi Fayum vodiysidagi Illaxun shahri qoldig'i, El- Amarnadagi Axetaton shahri, Tanais kabi shaharlar qoldig'i arxeolog-tarixchi olimlar tomonidan qazib ochilib, tadqiq etugan. Antik mualliflar asarlaridan Gerodot tarixi (er. av. V asr), Sisiliyalik Diodorning «Tarixiy kutubxona» asari «Strabon geografiyasi» (er. av. II—I asri) Plutarxning «Osiris» va «Isida» traktati qadimgi Misrning ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayoti to'g'risida batafsil ma'lumotlar beradi. Misrliklar boshqa ko'pgina qadimgi Sharq xalqlari singari bir qancha qabilalarning sekin-asta aralashib ketishi natijasida tashkil topgan. Qadimgi Misr xalqini tashkil qilgan bu qabilalar Shimoliy va Sharqiy Afrikaning mahalliy qabilalaridir. Misrdagi arxaik davrga mansub bo'lgan kishilarning o'ziga xos haykalchalari, Misr hududidagi arxaik mozorlardan topilgan bosh suyaklarini o'lchab ko'rish natijalari, shuningdek, qadimgi Misr tipining somali va boshqa qabilalarning tipiga birmuncha o'xshab ketishi eng qadimgi misrliklarning tropik Sharqiy Afrikadagi qabilalar bilan qarindoshligini ko'rsatadi. Qadimgi Misr tasvirlariga ko'ra Sharqiy Afrikada (Punt mamlakatida) yashagan qadimgi qabilalar o'zlarining tashqi qiyofalari bilan misrliklarga juda ham o'xshab ketadilar.

Qadimgi Misrdagi, samoviy sigir shoxli ayol qiyofasida tasvirlangan hosildorlik ma'budasining tasviri hamda sersoqol, pakana xudo Bes tasviri Misrning Afrika xalqlarning diniy e'tiqodlari bilan mahkam bog'langanidan dalolat beradi. Qadimgi Podsholikka oid yozuvda Nubi- yadan maxsus «xudo raqsi» ni bajaruvchi pakana odamning Misrga keltirilganligi to'g'risida ma'lumot beriladi. Bundan tashqari, eng qadimgi Misr qabilalari ShimoUy Afrikaning luviyalik qabilalari bilan ham juda yaqin bo'lganlar. Qadimgi Misr tili o'zining ba'zi xususiyatlari bilan ShimoUy Afrikadagi berber tillariga ham o'xshab ketadi. Misrda va Nil vo-diysini o'rab olgan baland tog'liklarda o'tkazilgan arxeologik qazishmalarning ko'rsatishicha, o'ziga xos Misr madaniyatini vujudga keltirgan qabilalar qadimgi tosh davridan buyon Shimoliy-Sharqiy Afrikada yashaganlar. Ilk va qadimgi shohliklar davrida Misr Er. av. IV ming yillikning oxiriga kelib podsholarni hokimiyatiga ilohiy tus berilib, ular xudo Xor (bu xudo lochin ko'rinishida tasvirlangan) bilan qiyoslangan. Har ikki podsholik o'rtasida Misrni birlashtirish uchun uzoq kurash boshlanadi. Quyi Misrda podsho Narmer va undan oldin o'tgan o'tmishdoshlari g'olibona urushlar olib borganlar. Er. av. XXXI asrning II yarmi atroflarida mamlakatni haqiqiy birlashtiruvchisi va I umummisr sulolasi asoschisi deb misrliklarni o'zlari Narmerning o'g'li Mina (yunoncha Menes)ni hisoblaydilar. Mamlakatni birlashtirish uchun Narmer va undan oldin o'tgan podsholar Quyi Misrda uzoq urush olib boradilar. Misrni amalda to'la birlashtirgan va I umummisr sulolasiga asos solgan podsho Narmerning o'g'li Mina (yunoncha — Mina, er. av. XXXI asrning ikkinchi yarmi atrofida) bo'ldi. U Yuqori va Quyi Misr tutashgan strategik muhim nuqtada yangi poytaxt mustahkamlangan shahar Memfis (Minnefer misrcha)ni qurdi. Misrning Tinis viloyatidan kelib chiqqan I—II sulolalar davri ilk podsholik davri deyiladi. Ilk podsholik davrida yagona va ko'p sonli davlat apparati va bu apparatni boqadigan davlat yer egaligi shakllanadi. Davlat yerlarida tashkil etilgan yirik xo'jaliklarda davlatga qaram bo'lgan ishchilar mehnat qilar edilar. Davlatga turli soliq va majburiyatlar o'tashga majbur bo'lgan qishloq jamoasi ham mavjud edi.

Sug'orish inshootlari va ishlari butun mamlakat miqyosida olib boriladi. Mis qurollari yaxshi ma'lum bo'lsa-da, tosh mehnat qurollari ham keng tarqalgan edi 3 . Davlat boshqaruvi uch bo'g'indan iborat bo'lgan: markaziy, viloyat (nom), mahalliy (qishloq-jamoa). Nomlar boshqaruvi markaziy boshqaruvni kichikroq ko'rinishidagi nusxasi bo'lgan. Ko'p hollarda nomarxlar separatizmi mavjud bo'lgan. Jad-jad, Kanbet atamalari jamoa kengashlari nomini bildirib, ular mahalliy sug'orish tizimini kuzatish bilan birga jamoada sud ishlarini ham amalga oshirganlar. Oila huquqi, jamoa kengashlari va yuqori hokimiyatga bo'ysundirilgan va ularning a'zolari kichik amaldorlarga aylanganlar. Davlat boshqaruvi tizimi despotiya (yunoncha despotes janob), ya'ni yakka hukmronlikka asoslangan. Fir'avnning eng yaqin yordamchisi oliy amaldor-chati (bosh vazir) bo'lgan. U barcha amaldorlarga rahbarlik qilgan: sun'iy sug'orishni tashkil qilgan. Chorva mollarini nazorat qilish, hunarmandlar, harbiy ish, soliq majburiyatlarini, qurilish ishlarini nazorat qilish ham vazirni zimmasiga yuklatilgan. Podsho oyoq kiyimini olib boruvchisi lavozimidagi amaldor bir vaqtning o'zida qo'shin bosh qo'mondoni, saroy oqsoqoli, Yuqori Misrni boshqaruvchisi, bino quruvchi, biror-bir ibodatxona kohini vazifalarini ham bajargan. Qo'shin erkin misrliklardan to'planib, o'q-yoy, nayza, kalta qilich bilan qurollangan piyodalardan iborat bo'lgan. Chegaralarda gamizonlar turgan. Misrning ko'pchilik aholisi katta qishloq xo'jalik ekinzorlarida, hunarmandchilik ustaxonalarida ishlaydigan qaram ishchilar edi. Ularni o'z xo'jaligi bo'lmay, o'z mehnatlari uchun oziq-ovqat ulushi olganlar va o'z ixtiyorlari bilan ish joynini tashlab keta olmas edilar. Xususiy kishilarga qaram qullar oz bo'lgan. O'rta va past darajadagi amaldorlar ish haqini natura tarzida olar edilar. Er. av. Ill ming yillik o'rtalarida oliy amaldorlarga davlat xo'jaligidan yirik yer maydonlari muntazam foydalanishga berilgan. 3 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. b.190-215.

U meros bo'lib ko'pincha mansab bilan birga otadan o'g'ilga o'tgan, ularni ixtiyoridagi davlat yerlari davlatni oliy nazorati ostida turgan. Bundan tashqari zodagon amaldorlar xususiy mulkka ham ega bo'lganlar, Zodagonlarni yirik xo'jaliklari bilan birga ibodatxona va davlat xo'jaliklari mavjud edi. Bunday xo'jaliklarni ishchilari davlat tomonidan mehnat majburiyati tartibida sug'orish inshootlari, qurilish va boshqa ishlarga jalb qilingan. Qishloq jamoa yerlari ham mavjud bo'lgan. Qishloq jamoa a'zolari podsho odamlari hisoblanib, ko'p soliq va majburiyatlarini o'taganlar. Jamoa a'zolari va hunarmandlar nesu yoki xentiushi, fir'avn, zodagonlar va ibodatxona ishchilari meret yoki xemu deb atalgan. Qullar bak deyilgan. Qullarni urushda asirga tushganlar yoki qarzga botgan kambag'allar tashkil qilgan. Ular sotilgan va sotib olingan, ammo qadimgi podsholik davrida qullar kam sonli bo'lgan. V sulola fir'avnlari (XXVI-XXV asrlar) ulkan piramidalar qurishdan voz kechdilar. Markaziy boshqaruvga mahalliy va xizmat zodagonlari jalb qilinib, diniy siyosat ham o'zgardi. Xudo Raga bag'ishlab ibodatxonaiar qurish kuchaydi. Endi fir'avnni ilohiyligi uning xudo Radan bevosita kelib chiqqanligi g'oyasi ilgari surildi. VI sulola davrida (XXIV-XXIII asrlar) nom va xizmatdagi zodagonlarning mavqei oshib bordi. Ularning ko'pchiligi immunitet (soliq majburiyatlaridan ozodlik) yorlig'ini oldilar. Markaziy hokimiyatning qudrati zaiflashdi, lekin mahalliy hokimiyat katta moddiy resurslarga ega bo'ldi. VI suloladan so'ng Misrda (er. av. XXIII asr o'rtalari) markaziy hokimiyat zaiflashib, mamlakat birbiriga dushman nomlarga bo'linib ketdi. Qadimgi podsholik davri yagona davlatini yemirilishi bilan Misr tarixida I o'tish davri (er. av. XXII asr boshlari—XXI asrning oxiri) boshlanadi. Davlatning zaiflashuvi Yaqin Sharq va Shimoliy Afrikada keskin tabiiy o'zgarishlar — quruq iqlimni bostirib kirishi bilan tezlashib ketdi. Nil daryosining suvi pasaydi, bu hosilni kamayishi, ochlik va oxir oqibatda ijtimoiy norozilikni kuchayib mamlakatni yemirilishiga olib keldi .

Er. av. XXII asr boshlarida bir vaqtning o'zida Yuqori Misrning Gerakleopol markazi bo'lgan VIII sulola bilan birga Nil vodiysinig o'rta qismida yangi IX sulola hukmronlik qila boshladi. Er. av. XXII asrda gerakleopol podsholari butun Misr ustidan o'z nazoratlarini o'rnatdilar, shu bilan birga bir necha nomlar o'zlarining asosiy ittifoqchisi Siut shahri, Germopolning va Fivaning avtonomiyasmi yo'qota olmadilar. Shu asrning oxirida Fiva nomining hokimlari mamlakatni janubini o'z hokimiyatlari ostida birlashtirib, podsho unvonini (XI sulola) oldilar va shimol podsholarining jiddiy raqibiga aylandilar.Ulardan biri Xeti III (er. av. XXI asr o'rtalari) Fiva bilan hal qiluvchi to'qnashuvdan xavfsiraydi va o'z o'g'li Merikaraga nasihatnomasida u bilan yaxshi munosabatlarni o'rnatishni maslahat beradi. Er. av. 2020-yil atrofida Mentuxotep II shimolni istilo qilib butun mamlakatni birlashtirdi. Shu bilan O'rta podsholik davri boshlandi. Ilk va Qadimgi shoxliklar davrida Misr tarixshunosligi XIX asr boshigacha Qadimgi Misr madaniyati va tarixi bilan hech kim shug'ullanmadi. Misr yozuvi unitilgan edi. Faqat XIX asr boshlarida fransuz olimlari 1809-1828-yillari 48 tomli «Misr tasviri » nomli kitobni nashr etdilar. 1822 - yili Jak Fransua Shampolon qadimgi misr yozuvini o'qidi. Shampolon misrshunoslik asoslarini yaratgan olim hisoblanadi. Nemis olimlari Lepsius va Brugsh «Misr xronologiyasi», «Misr fir'avnlari to'g'risida kitob» asarlarini yaratdilar. XIX asrning 80-yillaridan boshlab misrshunoslikda yangi bosqich boshlandi. 1) Katta hajmdagi maydonlarda olib boriladigan arxeologik qazilmalarni o'tkazishning ilmiy asoslangan qat'iy metodikasi ishlab chiqildi, topilmalar o'rganildi va doimiy saqlana boshlandi. 2) Topilgan yozma yodgorliklar fflologik va tarixiy tahrir bilan chop etila boshlandi. 3) Qadimgi Misr tarixi va madaniyatning turli muammolari ishlanib, yirik asarlar to'plami chop etila boshlandi. Misr topilmalari muzeyini tashkil qilgan va yirik arxeologik qazishmalar olib borgan olim O.Mariyettinmg misrshunoslik

fanining taraqqiyotidagi xizmati katta bo'ldi. Ingliz tarixchisi Flinders Pitri uning davomchisi bo'ldi. U III tomli «Qadimgi davrda Misr tarixi», Brested II tomli «Misr tarixi», Maspero «Misr tarixi» va Ed.Meyer «Qadimshunoslik tarixi» asarlarini yozdilar. Misrshunoslikning yangi davri XX asrning 20-yillariga to'g'ri keladi. Faqat XX asrning 20-yillaridan boshlab, o'zi misrlik bo'lgan olimlar arxeologik qazishmalarni boshladilar. Rus olimlari ham Misr tarixini o'rganishda muhim o'rin egallaydilar. V. G. Barskiy degan odam 1727-1730-yillarda bir necha sharq mamlakatlarini aylanib chiqqan, shunda Misrda ham bo'lgan, Barskiy, Qoxira, Rozett va Iskandariyada bo'lib, o'zining «Sayohat» degan asarida u Iskandariyadagi vaqtlarda mashhur yodgorliklaridan birini mufassal tasvirlangan. Barskiy bu tasvirlarga rasmlarni ilova qilgan, muallif bu rasmlarni shu qadar sinchiklab ishlaganki, unda yodgorlikdagi iyeroglifni yozuvchi o'z zamonasiga ko'ra juda aniq aks ettirgan. Mashhur rus olimlari V. To'rayev, I. Nikolskiy, E. Avdiyev va boshqalar misrshunoslik fanini rivojlantirishda muhim o'rin egallaydilar 4 . Ilk dehqon jamoalari er. av. VI—V ming yillikda Quyi Misrda Fayum vodiysida mayjud bo'lgan. Fayum manzilgohida g'alla ekinlari ekilgan, yirik va mayda qoramol boqilgan va baliq tutilgan. Bu madaniyatga mansub bo'lgan manzilgohdan suyak-garpun, toshdan yasalgan o'roqlar va loy idishlar topilgan. Shu vaqtda Yuqori Misrda chorvador dehqonlar yodgorligi topilgan joyiga qarab Tasiy madaniyati deb ataladi. Bu yerdan ko'plab qabrlar topilgan. Bug'doy ekilgan, mayda chorva mollari boqilgan, sirti qora va kulrang loy idishlar yasalgan. Tasiylar urug' jamoasi bo'lib yashaganlar. Ulardan ko'ra yuqori rivojlangan Badari madaniyati (er. av. IV ming yillik) ga tegishli aholi urug' jamosi bo'lib yashab chorvachilik va dehqonchilik bilan shug'ullanganlar. Yerga motiga bilan ishlov berilib, kichik kanallar qazilgan. Ov va baliqchilik ham mayjud bo'lgan. Badariylar kulolchilikni takomillashtirganlar. Er.av. IV ming yillikning I-yarmida Amrat manzilgohlari yanada yuqoriroq rivojlangan. Bu davrda ilk mustahkamlangan 4 Avdiyev V.I. Qadimgi Sharq tarixi T., I964. B.156-168.

qo'rg'onlar paydo bo'lgan. Aholi soni o'sgan. Mis buyumlari ko'paygan, garpunqarmoqlar yasalgan, ilk tilla bezaklar paydo bo'lgan. Kulollar naqshli idishlar tayyorlay boshlaganlar (ilk sulolagacha bo'lgan davr). Er. av. IV ming yillikning II yarmida Gerzey davri (hozirgi Gerzi qishlog'i nomidan) sulolaviy davrgacha bo'lgan 2-bosqichda sun'iy sug'orishga asoslangan dehqonchilikdan hunarmandchilik ajralib chiqqan. Ilk ijtimoiy tabaqalanish yuz beradi. Qazib ochilgan qabrlardan ko'plab buyumlar topilgan. Bu vaqtda ilk ibtidoiy qulchilik paydo bo'lgan. Qullar „tirik murdalar ” deb atalgan. Misrning ilk davlatlari xo'jalik faoliyatini birgalikda olij borishga intilgan dehqon jamoalarining birlashmalaridan paydo bo'ldi. Sug'orish inshootlarini rivojlantirish va yiriklashtirishga bo'lgan ehtiyoj davlat hokimiyatini shakllanishini rag'barlantirdi. Davlat hokimiyati sug'orish tizimini yaratish va ta'mirlashda yetakchilik qila boshladi. Misrning ilk davlatlari hajmi jihatidan uncha katta bo'lmagan edi. Keyinchalik Yuqori Misr 22 ta, Quyi Misr 20 ta katta bo'lmagan viloyat — nomlar (Misr viloyatlarini antik yozuvchilar «nom» deb, ularni hokimlarini «nomarx» deb ataganlar) ga bo'lindi. Nomlarda iqtisodiy ehtiyojlardan kelib chiqib, birlashuv jarayoni kuchli bo'lgan. Nomlar o'rtasidagi uzoq urushlar natijasida er. av. IV ming yillik oxirida Yuqori va Quyi Misrda ikkita yirik davlat vujudga keladi. Yuqori Misr hukmdori oq rangli toj, quyi Misr hukmdori qizil rangli toj kiygan. Birinchisining poytaxti Exnab (Nexen), ikkinchisining poytaxti Buto shahri bo'lgan. Misrning ilk podsholaridan biri sanalgan Narmer yodgorliklarida yuqori misr podsholarining g'alabalari ularning ishtiroki bilan muhim marosimlar abadiylashtirilgan. Yodgorliklarda harbiy tasvirlar ko'pchilikni tashkil etadi.

Adabiyotlar : 1. Xalqaro munosabatlar tarixi va diplomatiyasi. Hammualliflikda, T., 2009. 2. Qadimgi dunyo tarixi. Y.S. Krushkol taxriri ostida. 2-j. T., I975. Хрестоматия по истории Древней Греции. Под. Ред. Д.П.Каллистова. М., I964. 3. Хрестоматия по истории Древнего Рима. Под. Ред. С.Л.Утченко. М., I962. 4. Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. Toshkent 2009. 5. Античная Греция. Под.Ред. Е.С.Голубцовой. М., I983. Т., I-2. 6. Гафуров Б.Г. Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. М., I980. 7. Шофман А.С. Распад империи Александра Македонского. М., I984. 8. Фролов Э.Д. Рождение греческого полиса. Л., ЛГУ, I988.

O'xshashlar

O`rta podsholik davrida qadimgi Misr

Qadimgi Misr epigrafiyasi

Qadimgi Misr kalendari

Qadimgi Misr podsholigi

Yangi podsholik davrida Misr