Mehnat resurslari va ulardan qishloq xo'jaligida foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish yo'llari - Tarix - Referatlar

Mehnat resurslari va ulardan qishloq xo'jaligida foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish yo'llari

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

97 KB

Ko'chirib olish

M ehnat resurslari va ulardan qishloq xo`jaligida foydalanish, mehnat unumdorligini oshirish yo`llari Reja: 1. Mehnat resurslarining qishloq xo`jaligidagi ahamiyati va o`ziga xos xususiyatlari. 2. Mehnat resurslaridan foydalanish samaradorligini tavsiflovchi ko`rsatkichlar va ularni aniqlash tartibi. 3. Mehnat resurslaridan foydalanishni rivojlantirish yo`llari. 4. Mehnat unumdorligi haqida tushuncha. 1

Mamlakatimizning qishloq xo`jalik mahsulotlariga bo`lgan barcha talablarini qondirishda jonli va buyumlashgan mehnatning ahamiyati ulkan. Chunki u qiymatni yaratadi. Mehnat-bu insonning ongli, maqsadga yo`naltirilgan faoliyatidir. U orqali mehnat predmetlari va vositalari uyg`unlashgan holda ish jarayoni amalga oshiriladi. Bu jarayonning mahsuli qiymat hisoblanadi. Demak, talabni qondira olish qobiliyatiga ega bo`lgan mahsulotlarni yetishtirish, xizmatlarni bajarish insonning ongli faoliyati (mehnati) bilan mehnat predmetlari va vositalarining maqsadga muvofiq bog`lanishiga bog`liq. YA`ni, inson mehnati, yer, traktor, chigit (urug`), yoqilg`ilar va boshqalar ijobiy bog`lanishi natijasida paxta yoki bug`doy va boshqa qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtiriladi. Ularning miqdori, sifati bevosita yuqoridagi omillarga bog`liq. Lekin inson va uning ongli faoliyati bo`lmasa hech qanday mahsulot yaratilmaydi, ish yoki xizmat bajarilmaydi. Shunday ekan, faqat inson o`zining ongli faoliyati bilan mahsulotlarni yaratadi. Qishloq xo`jalik mahsulotlarini yetishtirishda tabiiy sharoitning (harorat, yog`in va issiq kunlar miqdori) ahamiyati katta. Ishlab chiqarish inson mehnati hamda mehnat proyedmetlari va vositalari, tabiiy sharoitlarni e`tiborga olgan holda samrali uyg`unlashishini talab etadi. Inson shu ishlab chiqarish vositalarini ma`lum hududda, davrda ishga solib, ishlab chiqarish jarayonini amalga oshiradi. Bu jarayon bir qancha mehnat jarayonlarini o`z ichiga oladi. Jumladan, ekinlar ekiladigan yerlarni haydash, ekishga tayyorlash, ekish, suv berish, ishlov berish, hosilni terib olish va boshqalar. Ishlab chiqarish jarayonining samarasi, avvalo, insonning ongiga, bilimiga, malakasiga, munosabatiga, qolaversa, fan-texnika taraqqiyotiga, ishlab chiqarish vositalarining sifatiga, holatiga va nihoyat, tabiiy sharoitga bog`liq. Demak, inson o`z faoliyatini ularning barchasini oqilona, uddaburonlik bilan samarali ishga solishga qaratishi kerak. Shunday mehnat iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. Uning tabiati ishlab chiqarish munosabatlari bilan belgilanadi. Qishloq xo`jaligida mehnat tarmoqning xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi xususiyatlarga ega: mehnat va uning samarasi tabiiy sharoit bilan bog`liqligi; mehnatdan foydalanishga ishlab chiqarish mavsumiyligining ta`sir qilishi; 2

qishloq xo`jaligidagi mehnatning o`simliklar hamda tirik mavjudotlar (hayvonlar, o`simliklar) bilan uzviy bog`langanligi; qishloqdagi mehnat saviyasi va bilim darajasining nisbatan pastligi; o`simchilik va chorvachilik tarmoqlarida ishlab chiqarish jarayonlarining avtomatlashtirilganlik va mexanizatsiyalashtirilganlik hamda elektrlashtirilganlik darajasi pastligi; tarmoqda tor doiradagi ixtisoslashishning kamligi; qishloq xo`jaligida sarflanayotgan mehnat tarkibida ayollar va yoshlar mehnati salmog`i (hissasi) ning ko`pligi; qishloq xo`jaligida mehnatga to`lanayotgan haq va uning ijtimoiy himoyalanishi boshqa tarmoqlardagiga nisbatan pastligi va boshqalar. Ta`kidlangan xususiyatlar tarmoqda sarflanadigan mehnatning miqdoriga, sifatiga va samarasiga bevosita ta`sir etadi. Turlicha tabiiy sharoitda, har xil darajada ixtisoslashgan xo`jaliklarda bir xil ish jarayonlarini amalga oshirish uchun har xil miqdorda bir turdagi mehnat sarflanadi, uning samaradorligi ham bir-biridan farq qiladi. Kech kuz, qish va erta bahorda mehnat sarfi keskin kamayib, hosilni yig`ib olishda unga bo`lgan talab ortadi. Shu davrda mavsumiy ishchilar shartnoma asosida jalb etiladi. O`simchilik va chorvachilikda bajariladigan ishlarning ko`pchiligi yuqori darajada bilim va malaka talab etmaydi. Qishloq xo`jaligidagi mehnat tarkibida ayollar mehnatining salmog`i hozirgi davrda ancha yuqori. Shuning uchun ham tarmoqda mehnatga to`lanayotgan haq kamroq. Tarmoqning yangi, unumli texnikalar bilan talab darajasida ta`minlanmaganligi ayrim ish jarayonlarini (sug`orish, chikanka qilish, hosilni yig`ib olish, chorva hayvonlarini oziqlantirish, sog`ish) to`liq mexanizatsiyalashtirish imkonini bermaydi, natijada oddiy jonli mehnat xarajatlari ortadi. Qishloq xo`jaligida mehnat jarayonini amalga oshirishda uning samarali bo`lishini ta`minlash uchun barcha xususiyatlarni e`tiborga olish maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo`jaligidagi mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan fuqarolarni mehnat resurslari deb ataladi. Ularning huquqiy asoslari tarkibi hamda faoliyati Respublika Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan «Mehnat kodeksi»da (04.1996y), «Aholini ish bilan ta`minlash to`g`risida»gi (05.1998y) qonunda batafsil ko`rsatilgan. Mehnat resurslari 16 3

yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar, 55 yoshgacha bo`lgan ayollar hisoblanadi. Shu bilan birgalikda mehnat qilish imkoniyatiga ega bo`lgan o`smirlar va nafaqaxo`rlar ham mehnat resursi sanaladi. Ularning tarkibida iqtisodiy faol mehnat qilish imkoniyatiga ega bo`lganlar alohida ahamiyat kab etadi. Ularni 16-55 yoshgacha bo`lgan ayollar, 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar tashkil etadi. Ular mehnat resurslarining asosini tashkil etadi. Ular Respublikada 2002 yilning boshiga mavjud mehnat resurslarining 38,6 foizini tashkil etgan. O`zbekiston Resublikasida 2002 yilning boshiga 12718 ming kishidan iborat mehnat resurslari mavjud. Bu jami aholining 50,9 foizini tashkil etadi. Mavjud mehnat resurslarining 45 foizga yaqini qishloq xo`jaligida faoliyat ko`rsatadi. Ular o`zlarining ongli, maqsadli mehnatlari bilan qishloq xo`jaligini rivojlantirishga, uning samardorligini yuksaltirishga ulkan hissa qo`shishi lozim. Demak, ularning mehnatlari unumli bo`lishi kerak. Shu bilan «mehnat unumdorligi» tushunchasi paydo bo`lmoqda. Mehnat unumdorligi deganda foydalanilayotgan texnikalar, texnologiyalar yordamida bir birlikdagi mahsulotni yetishtirish, ishni bajarish uchun sarflanadigan vaqtning miqdorini nazarda tutish lozim. Bu «Mehnatni tejash» iqtisodiy qonunining amal qilishidan dalolat beradi. Mehnat unumdorligining amaliyotdagi tushunchasi ham mavjud. YA`ni sarflanayotgan bir birlikdagi vaqt ichida yaratilgan qiymat yoki ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish mehnatning unumdorlik darajasini ifodalaydi. Mehnat unumdorligi to`g`risidagi bu tushunchalar bir-birini inkor etmaydi, aksincha to`ldiradi. Qishloq xo`jaligidagi mehnat ongli, maqsadga yo`naltirilgan bo`lsa, uning unumdorligi yuqori bo`ladi. Bu esa tarmoqning rivojlanishini ta`minlaydi. Mehnat resurslari qishloq xo`jaligini rivojlantirishda ishlab chiqarish resurslarining eng faol omili sifatida katta ahamiyatga ega. Ular ishlab chiqarish jarayonida ongli ravishda qatnashib, ko`proq, sifatliroq mahsulotlarni talabni qondiradigan miqdorda yetishtirishga, ish va xizmatlarni bajarishga harakat qiladi. Shunday ekan, ulardan yil davomida to`liq, samarali foydalanishga erishish lozim. Buning uchun mehnat resurslaridan foydalanilayotganlik darajasini aniqlash kerak. Uni aniqlash uchun quyidagi ko`rsatkichlardan foydalaniladi: 4

a). Mavjud bo`lgan mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti. Uni aniqlash uchun ishlab chiqarish jarayonida haqiqatda qatnashgan mehnat resurslari miqdorini (kishi) xo`jalikda shartnoma (buyruq) bo`yicha mavjud bo`lgan mehnat resurslari miqdoriga taqsimlanadi. U quyidagi formula yordamida aniqlanadi: MK q ∑ Imr : ∑ MMr Bunda: Mk – mehnat resurslaridan foydalanish koeffitsiyenti; ∑ Imr - haqikatda ishlagan jami mehnat resurslari, kishi; ∑ MMr - mavjud bo`lgan jami mehnat resurslari, kishi. Bu ko`rsatkichning darajasi birga yaqin bo`lgani yaxshi. Shunda u mavjud mehnat resurslaridan foydalanish yuqori bo`lganligidan dalolat beradi. b). Mehnat resurslarining xo`jalik faoliyatida qatnashishi (1 oyda, 1 yilda). Uning miqdorini xo`jalik faoliyatida jami sarflangan vaqtni sarflangan mehnat resurslarining umumiy miqdoriga taqsimlash natijasida aniqlash, bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin.: Xfq q ∑ Mrsv : ∑ Imr Bunda: Xfq – mehnat resurslarining xo`jalik faoliyatida qatnashishi, kishi kuni, kishi soati; ∑ Mrsv- mehnat resurslarining jami sarflagan vaqti, kishi -kuni, kishi- soat. Bu ko`rsatkichning mutlaq (absolyut) miqdori aniqlanayotgan davrdagi (oyda, yilda) bir kishining ish vaqti fondidan yuqori bo`lmaydi. Mehnat resurslarining har bir guruhi uchun amaldagi qonunlarda yillik yoki oylik ish vaqti fondi belgilanadi. Uning miqdorini bir yildagi kalendar kunlar miqdoridan barcha turdagi bayram (agar u qonun bo`yicha dam olish kuni hisoblansa), dam olish hamda ta`til (otpuska) kunlarini ayirish orqali aniqlanadi. Respublikada yillik ish vaqti fondi 276-286 kun miqdorida belgilangan. Bu iqtisodiy faol mehnat resurslarining yillik ish vaqti fondi hisoblanadi. O`smirlar uchun bu fond ularni ijtimoiy jihatdan himoya qilgan holda belgilangan. Xuddi shunday imtiyozlar inson salomatligi uchun zarur ishlarni bajaruvchilar uchun ham o`rnatilgan. v). Belgilangan ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsiyenti ham aniqlanadi. U bir ishchi yoki xizmatchining ishlab chiqarishda haqiqatda ishlagan vaqtini (kishi kuni, 5

kishi soatini) qonunda belgilangan miqdorda ishlashi lozim bo`lgan vaqtga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: Ivfk q Iv : In Bunda: Ivfk – ish vaqti fondidan foydalanish koeffitsiyenti; Iv – mehnat resurslari hisoblangan bir kishining bir yilda ishlagan vaqti, kishi- kuni, kishi-soati; In – bir kishi uchun qonunda belgilangan, ishlashi lozim bo`lgan vaqt, kishi kuni, kishi soat. Bu koeffitsiyentning miqdori birdan oshmasligi kerak. Agar u qanchalik kam bo`lsa, bu mehnat resursi foydali mehnat jarayonida kam qatnashganligidan dalolat beradi. g). Mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti. Uning miqdorini bir yil, bir oy mobaynida eng ko`p ish kunini shu davrdagi eng kam ish kuni miqdoriga taqsimlash natijasida hisoblash mumkin. Bunda quyidagi formuladan foydalanish maqsadga muvofiqdir: Mmk q Imax : Imin Bunda: Mmk –mehnatning mavsumiylik koeffitsiyenti; Imax – bir yildagi yoki oydagi eng ko`p ish kuni; Imin – bir yilda yoki oydagi eng kam ish kuni. Uning miqdori ham 1-1,2 atrofida bo`lgani maqsadga muvofiqdir. Hozirgi vaqtda uning miqdori 2-2,3 ga teng bo`lmoqda. Bu mehnat resurslarining ishlab chiqarish jarayonida bir me`yorda qatnashmayotganligidan dalolat beradi. Bu holni yumshatish zarur. Buning uchun kam mehnat sarflanadigan oylarda ishlab chiqarishning boshqa sohalarini tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bu masalani har bir korxona o`zi ichki imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda hal etishi mumkin. d). Mehnatning unumdorligi darajasi. Uning mutlaq (absolyut) darajasini aniqlash uchun haqiqatda sarflangan jami ish vaqti miqdorini shu davrda ishlab chiqilgan mahsulot miqdoriga, qiymatiga hamda bajarilgan ish hajmiga taqsimlash zarur. Bu mehnatni tejash iqtisodiy qonunining talabi. 6

Amaliyotda esa u haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulotning, bajarilgan ishning miqdori yoki qiymatini unga sarflangan ish vaqtiga taqsimlash natijasida aniqlanmoqda. Bunday usulda ular bir-birlarini inkor etmaydi, balki to`ldiradi. Ularni aniqlash uchun ushbu formuladan foydalanish mumkin: Mu q Sv : Yem yoki Mu q Yem : Sv Bunda: Mu–mehnatning unumdorlik darajasi, kishi-kuni, soati, so`m; Sv–mahsulot yetishtirish, xizmat ko`rsatish uchun sarflangan ish vaqti, kishi-kuni, kishi-soatda; Yem–sarflangan vaqt ichida yetishtirilgan mahsulot, s, so`m. Bu ko`rsatkich yetishtirilayotgan bir birlikdagi (sen, tonna, so`m) mahsulot uchun qancha vaqt sarflanganligini yoki sarflangan bir birlikdagi vaqt evaziga qancha mahsulot yetishtirilganligining, xizmatlar bajarilganligining darajasini ifodalaydi. Mahsulot birligiga sarflangan jonli mehnat miqdori kamaysa yoki sarflangan bir birlik mehnat evaziga yetishtirilgan mahsulot birligi ko`paysa, mehnat unumdorligi oshganligidan dalolat beradi. Bu ko`rsatkich qishloq xo`jaligida ayrim ish, mahsulot turlari, davrlari hamda xo`jalik miqyosida natura hamda qiymat ko`rinishida aniqlanadi. Uning darajasini qiymat ko`rinishida bir necha yillar davomida aniqlashda kiyosiy baholardan foydalanish lozim. Shunda qishloq xo`jalik mahsulotlari baholari o`zgarishining ta`siri bartaraf etiladi. Yuqorida keltirilgan ko`rsatkichlar yordamida qishloq xo`jalik ishlab chiqarishida qatnashayotgan mehnat resurslaridan qanday foydalanilayotganlik hamda sarflanayotgan mehnatning unumdorlik darajasi aniqlanib, chuqur tahlil etiladi. Shunga asoslangan holda kelajakda mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilash va sarflanishi zarur bo`lgan mehnatning unumdorligini oshirish uchun qanday tadbirlarni ishlab chiqish kerakligi belgilanadi. Bulardan tashqari qishloq xo`jaligida tarmoq sifatida band bo`lgan mehnat resurslari salmog`i ham aniqlanadi. Uning darajasi tarmoqda band bo`lgan mehnat resurslari miqdorini makroiqtisod darajasida, ya`ni respublika miqyosida band bo`lgan mehnat resurslari soniga taqsimlash natijasida aniqlanadi. Aniqlangan raqam 100 ga ko`paytiriladi. Chunki u foizda ifodalanadi. Buning uchun quyidagi formuladan foydalanish mumkin: 7

TBMs q ( TBMm : MBMm ) x 100 Bunda: TBMs–tarmoqda band bo`lgan mehnat resurslarining salmog`i, foiz; TBMm–tarmoqda band bo`lgan mehnat resurslarining miqdori, mln. ishchi; MBMm–makroiqtisod miqyosida band bo`lgan mehnat resurslarining umumiy miqdori, mln. kishi. Bu ko`rsatkichni qishloq xo`jaligi tarkibidagi tarmoqlar (o`simchilik, chorvachilik, paxtachilik) doirasida ham aniqlash mumkin. Bunda u qishloq xo`jaligi asos qilib olinadi. Ichki tarmoqlarning shunga nisbatan salmog`i aniqlanadi. Tarmoq miqyosida mamlakat qishloq hududlarida yashayotgan aholining qanday salmoqa egaligi qishloq xo`jaligida bandligi ham aniqlanishi mumkin. Uning darajasini aniqlash uchun qishloq xo`jaligida band bo`lgan mehnat resurslarining umumiy aholi miqdorini qishloq hududlarida yashayotgan umumiy aholi miqdoriga taqsimlab, 100 ga ko`paytirish kerak. Chunki bu ko`rsatkich foizda aniqlanadi. Shu ko`rsatkichlar yordamida makroiqtisod doirasida qishloq xo`jalik tarmog`ida band bo`lgan mehnat resurslarining salmog`i, ular mehnatining unumdorlik darajasi aniqlanib, tahlil qilinishi mumkin. Shuning natijasida tarmoqda mehnat resurslarining bandligiga oid chora-tadbirlar makroiqtisod doirasida ishlab chiqilishi mumkin. Respublika aholisining umumiy miqdori 2002 yilning boshiga 24966,8 ming kishini tashkil etgan. 2001 yilda aholi sonining o`sishi 1,27 foizga teng bo`lgan. Jami aholining 62 foizga yaqini qishloq hududlarida yashamoqdalar. Ularni ish bilan ta`minlash va mehnatlari unumdorligini yuksaltirish juda katta ahamiyatga ega. Respublikada 2002 yilning boshiga 12718 ming kishidan iborat mehnat resurslari mavjud. Ularning aksariyat qismi qishloq hududlarida yashab, mehnat qiladilar. Demak, jami aholining 50,9 foizi mehnat resurslari hisoblanadi. Ulardan 9173,5 ming nafari yoki 72,1 foizi iqtisodiy faol mehnat resurslaridir. Ularning 99,6 foizi yoki 9136 ming nafari respublika iqtisodiyotida band bo`lgan mehnat resurslaridir. Makroiqtisod doirasida band bo`lgan mehnat resurslarining 36,1 foizi qishloq xo`jaligining barcha tarmoqlarida faoliyat ko`rsatmoqdalar (7.1-jadval). 8

7.1- жадвал Республика қишлоқ хўжалигида иш билан банд бўлган меҳнат ресурсларининг сони ва салмоғи * № Тармоқлар Йиллар 1995 1999 2000 2001 минг киши % минг киши % минг киши % минг киши % 1 Қишлоқ хўжалиги 3458 40.9 3421 38.5 3369 37.5 3302 36.1 2 Саноат 1087 12.9 1142 12.9 1176 13.1 1209 13.2 3 Қурилиш 528 6.2 583 6.6 595 6.6 621 6.8 4 Бошқа тармоқлар 3376 40,0 3739 42,0 3843 42,8 4004 43,9 Жами 8449 100 8885 100 8983 100 9136 100 *Республика макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги маълумотлари asosida tuzilgan. Mamlakat qishloq xo`jaligida band bo`lgan mehnat resurslarining miqdori 1995- 2001 yillar mobaynida 156 ming kishiga qisqargan. Natijada tarmoqda band bo`lgan ishchi-xizmatchilarning salmog`i 40,9 foizdan 36,1 foizga tushgan yoki 4.8 foizga kamaygan. Bu, albatta, ijobiy hol. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarda, ya`ni AQSH, Olmoniya, Fransiya, Ispaniya, Gollandiyada qishloq xo`jaligida jami aholisining 3 foizdan 10 foizgacha bo`lgan qismi faoliyat ko`rsatmoqda. Ular mehnatining unumdorlik darajasi nihoyatda yuqori. Ularda faoliyat ko`rsatayotgan har bir kishi 120 nafargacha kishini qishloq xo`jalik mahsulotlari bilan ta`minlamoqda. Respublika miqyosida bu ko`rsatkich darajasi hozirgi davrda ancha past. Demak, uni yuksaltirishga alohida e`tibor berish lozim. Tarmoqda band bo`lgan mehnat resurslari miqdori va salmog`ining pasayishi respublikada amalga oshirilayotgan agrar-iqtisodiy siyosatning ma`lum darajadagi natijasidir. Mehnat resurslarini ish bilan ta`minlash, ularning mehnati unumdorligini oshirish maqsadida respublika Prezidenti I. Karimov sanoatni qishloqqa olib borish zarurligini asoslagan holda isbotlamoqdalar. Shu maqsadda uzoqqa mo`ljallangan turli 9

xildagi chora-tadbirlar ishlab chiqilib, ularni bosqichma-bosqich amalga oshirishga alohida e`tibor berilmoqda. Bu siyosatning siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan ahamiyatliligini quyidagilar isbotlamoqda: dastavval aholi juda zich joylashgan Andijon viloyatining Asaka tumanidagi qishloq hududida «O`zbekiston - Koreya» avtomobilsozlik qo`shma korxonasi qurilib, samarali faoliyat ko`rsatmoqda. Qashqadaryo, Toshkent, Farg`ona, Navoiy viloyatlari qishloqlarida neft, gaz, to`qimachilik sanoatining yirik qo`shma korxonalari yaxshi faoliyat ko`rsatmoqda. Shu kabi sanoat korxonalarining ishga tushirilishi natijasida qishloqlarda yashayotgan mehnat resurslarining sezilarli qismi ish bilan ta`minlandi. Bu ularning oilalari real daromadlar bilan ta`minlanishini yuksaltirmoqda. Ular respublikada avtomobilsozlik, yoqilg`i, to`qimachilik sanoatining barpo etilishini hamda rivojlanishini ta`minlamoqda. Mehnat resurslarini qayta taqsimlashning ancha samarali usullari orasida turmush darajasini tartibga solishini alohida ajratib ko`rsatish mumkin. Mazkur uslublar hududlar moliyaviy resurslari hisobidan xodimlarning mehnat va uy-joy shart-sharoitlari hamda madaniy-maishiy xizmat ko`rsatish darajalarini yaxshilash kabi tadbirlarni o`tkazib, ularni tartibga solish asosida tatbiq etiladi. Respublika qishloq xo`jaligidagi mavjud bo`lgan mehnat resurslaridan yil davomida to`liq va samarali foydalanish natijasida ularning mehnatlari unumdorligini kelajakda yuksaltirish eng muhim muammolardan biri hisoblanadi. Uni muvaffaqiyatli hal etish keng miqyosda tashkiliy, iqtisodiy hamda ijtimoiy tadbirlarni amalga oshirishni taqozo etadi. Hozirgi vaqtda mamlakatimiz aholisi 26 million kishidan ortiq bo`lib, ularning 60 foizdan ortigi qishloq joylarda istiqomat qiladi. Surxondaryo viloyatida ham aholining asosiy qismi qishloq joylarda istiqomat qiladi (7.2-jadval). Aholini ish bilan ta`minlash bo`yicha chora-tadbirlarni amalga oshiriyotganda ushbu holatga e`tibor berish lozim. 7.2- жадвал 1 январь ҳолатига Сурхондарё вилояти аҳолиси сони тўгрисидаги маълумотлар . Йил- Жами аҳоли Шаҳар аҳолиси Қишлоқ аҳолиси 10

лар Жами Эркак-лар Аёллар Жами Эркак-лар Аёллар Жами Эркак-лар Аёллар 1992 1380,8 691,4 689,4 261,6 131,3 130,3 1119,2 560,1 559,1 1993 1432,6 717,6 715,0 266,8 133,9 132,9 1165,8 583,7 582,1 1994 1485,5 744,6 740,9 279,9 140,3 139,6 1205,6 604,3 601,3 1995 1531,9 768,5 763,4 316,9 158,8 158,1 1215,0 609,7 605,3 1996 1578,4 792,1 786,3 322,5 161,5 161,0 1255,9 630,6 625,3 1997 1622,1 814,7 807,4 328,8 164,5 164,3 1293,3 650,2 643,1 1998 1666,4 837,7 828,7 334,7 167,1 167,6 1331,7 670,6 661,1 1999 1701,8 855,7 846,1 340,0 169,8 170,2 1361,8 685,9 675,9 2000 1736,7 873,7 863,0 344,8 172,3 172,5 1391,9 701,4 690,5 2001 1770,4 891,1 879,3 349,3 174,3 175,0 1421,1 716,8 704,3 2002 1801,0 906,6 894,4 353,5 176,4 177,1 1447,5 730,2 717,3 2003 1834,3 923,4 910,9 357,8 178,5 179,3 1476,5 744,9 731,6 Манба: Вилоят иқтисодиёт бошқармаси Dastavval qishloq hududlarida, jumladan, qishloq xo`jalik korxonalarida mavjud bo`lgan mehnat resurslarining real miqdorini aniqlash lozim. Shu bilan birga aholining mutlaq (absolyut) o`sishini e`tiborga olgan holda mehnat resurslarining ko`payish yoki kamayish jarayonini aniqlash kerak. Mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan aholining harakatini ham hisobga olish zarur. Shundan so`ng qishloq xo`jaligida mavjud bo`lgan ish joylarining hozirgi hamda istiqboldagi sonini real aniqlashga alohida e`tibor berish kerak. Shularga asoslangan holda mehnat balansi ishlab chiqilishi zarur. Yuqoridagilarga asoslanib, mehnat resurslarining ish bilan ta`minlanganlik darajas, shu orqali qishloq hududlarida (korxonalarda, tarmoqlarda) mavjud bo`lgan mehnat resurslarining ish bilan ta`minlanganlik darajasi aniqlanadi. Uning darajasi birga yaqin bo`lsa yaxshi, Aks holda mehnat resurslarini ish bilan ta`minlash chora-tadbirlari asoslangan holda ishlab chiqilishi kerak. Buning uchun qishloq xo`jalik korxonalari xo`jalik ichida yangi ish joylarini tashkil etish imkoniyatlarini rejalashtiradi. Yangi yerlarni o`zlashtirish, qurilishni, ta`mirlashni, mahsulotlarni qayta ishlashni (o`simchilik, chorvachilik), xalq iste`moli tovarlari ishlab chiqarishni, xizmat ko`rsatish sohalarini 11

tashkil etish va rivojlantirish bilan bog`liq bo`lgan tadbirlarni belgilab, ularning hal etilishini ta`minlashga harakat qilinadi. Bu masalalar respublika budjeti hisobidan amalga oshirilishini ham e`tiborga olish lozim. Mehnat resurslaridan foydalanishni rivojlantirish maqsadida ularni takror ishlab chiqarish jarayonlarini, ya`ni malakalarini oshirish, tayyorlash va kayta tayyorlash tadbirlarini ham belgilab olib, amalga oshirilishiga e`tibor berish zarur. Korxonalarda mehnat qilish qobiliyatiga ega bo`lgan fuqarolar mehnat unumdorligi darajasini yuksaltirishga hozirgi davrda alohida e`tibor berish lozim. Bu masalaning hal etilishida eng ta`sirchan omil moddiy manfaatdorlik hisoblanadi. Darhaqiqat, bozor iqtisodiyoti sharoitida kim yaxshi, sifatli ishlasa, ko`p haq oladi. Shunday ekan, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishida ham yaxshi, samarali mehnat qilayotgan ishchi-xizmatchi mehnatiga yarasha ko`proq haq olishi lozim. Shunda u rag`batlantirilgan hisoblanadi. Shu bilan birga mehnatkashlarni moddiy hamda ma`naviy rag`batlantirishni amalga oshirishni ta`minlash kerak. Eng avvalo, mehnatlari natijalarini e`tiborga olgan holda mukofotlash, turli xildagi unvonlarni berish lozim. Bu unvonlar ham ma`lum darajada fuqarolarni mablag`lar bilan ta`minlaydi. Jumladan, Respublikada xizmat ko`rsatgan iktisodchi, agronom, irrigator unvolarini olganlarning asosiy ish haqlariga eng kam oylikning 60 foizi miqdorida ustama beriladi. Demak, ma`naviy rag`batlantirish ham ayrim hollarda moddiylashadi. Qishloq xo`jaligidagi mehnat jarayonlarini mexanizatsiyalashtirish, avtomatlashtirish, elektrlashtirish natijasida sarflanayotgan mehnatning unumdorligi oshishini ta`minlash mumkin. Buning uchun xo`jaliklar ixtiyoridagi barcha mashinalar, traktorlarning ishga yaroqliligini oshirish hamda ulardan yil davomida to`liq foydalanishga erishish tadbirlarini shakllantirish lozim. Eng avvalo, ularni malakali kadrlar, ta`mirlash ustaxonalari bilan ta`minlash kerak. Xo`jaliklarning ishlab chiqarish resurslari bilan ta`minlanganligini ham talab darajasiga yetkazish zarur. Buning uchun esa moliyaviy resurslar bilan ta`minlash choralarini aniqlab, ularning bajarilishini ta`minlash kerak. 12

Demak, qishloq xo`jaligida mehnat resurslaridan yil davomida to`liq va samarali foydalanish hamda ularning mehnatlari unumdorligini oshirish uchun quyidagi chora- tadbirlar amalga oshirilishini ta`minlash maqsadga muvofiqdir: tarmoqning rivojlanishini e`tiborga olgan holda qo`shimcha ish joylarini tashkil etish; tarmoqning ishlab chiqarish tarkibini takomillashtirish va moddiy-texnika ta`minotini yuksaltirish; qishloq xo`jaligiga yangi texnikalarni, samarali texnologiyalarni izchillik bilan tatbiq etish; qishloqda tadbirkorlik shakllarini rivojlantirish; qishloqda ishlash va yashash uchun barcha sharoitlarni yaratish; mehnatni tashkil etishning samarali turlarini tashkil etish va rivojlantirish; kadrlarni tayyorlash, malakalarini oshirish, ularning moddiy, ma`naviy rag`batlantirishni takomillashtirish va boshqalar. Bu kabi chora-tadbirlarning qishloq xo`jalik ishlab chiqarishiga joriy etilishi tarmoqdagi mehnat resurslaridan foydalanishni yaxshilab, mehnat unumdorligi oshishiga ijobiy ta`sir etadi. 13

Adabiyotlar ro`yxati : 1. I.A.Karimov «O`zbekiston – bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos yo`li» T. «O`zbekiston» 1993y. 2. I.A.Karimov O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida. Xavfsizlikka tahdid, taraqqiyot shartlari va kafolatlari. Toshkent, 1997. 3. I.A.Karimov O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo`lida. Toshkent, 1995y. 4. O`zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimovning Oliy Majlisning ikkinchi chaqiriq birinchi sessiyasi ikkinchi yig`ilishida so`zlagan nutqi – T., «Xalq so`zi» 23 yanvar 2000. 5. A.O`lmasov «Iqtisodiyot asoslari» – T., Mehnat 1997. 6. A.E.Ishmuxamedov «Bozor munosabatlari sharoitida milliy iqtisodiyotni rivojlanishi». O`qituvchi. 1996. 7. Iqtisodni erkinlashtirish, resurslardan tejamkorlik bilan foydalanish bosh yo`limiz. Xalq so`zi 13 fevral, 2002 yil. 8. Ishmuxamedov A.E., Shibarshova L.I. «Ekonomicheskaya integratsiya v mirovoye xozyaystvo» Tekstu leksiy. TGEU. Toshkent 2000g. 9. P.R.Krugman, M.Obstfeld. Xalqaro iqtisodiyot. Nazariya va siyosat, MDU,M., 1997g. 10. A.Rasulov, A.Bedrinsev, A.Akilov. O`zbekistonni tashqi faoliyat va jahon xo`jaligiga birlashtirish. O`zbekiston, 1996 y. 11. Otajonov M. «Mulkchilik shakllari va qishloq xo`jaligida ijara» Toshkent, 1991 y. 12. O`lmasov A., To`xliyev N. «Bozor iqtisodiyoti» Qisqacha lug`at ma`lumotnoma. Qomuslar Bosh tahririyati, 1991y. 14

O'xshashlar

Sotsial-iqtisodiy tizimlar va ularning o`zgarishi

Ota urug`i davri

Qadimgi odam taraqqiyotining ilk bosqichlari

Ibtidoiy jamoa tuzumining parchalanishi uchun iqtisodiy shartsharoitlarning paydo bolishi

Iqtisodiy barqarorlikning ta`minlanishi. Kuchli ijtimoiy siyosat