Iqtisodiy barqarorlikning ta`minlanishi. Kuchli ijtimoiy siyosat - Tarix - Referatlar

Iqtisodiy barqarorlikning ta`minlanishi. Kuchli ijtimoiy siyosat

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Iqtisodiy barqarorlikning ta`minlanishi. Kuchli ijtimoiy siyosat Reja: 1. Mustaqillikning dastlabki yillarida aholining ijtimoiy ahvoli hamda kuchli ijtimoiy siyosat konsepsiyasining shakllanishi. 2. O`zbekistonda aholi salomatligini mustahkamlash va tibbiyot sohasidagi islohotlar .

Mustaqillikning dastlabki yillarida aholining ijtimoiy ahvoli hamda kuchli ijtimoiy siyosat konsepsiyasining shakllanishi . O`zbekiston Respublikasi mustaqillikning dastlabki yillaridanoq aholini ijtimoiy himoya qilishni ustuvor vazifalardan biri sifatida belgilab oldi. Bu esa olib borilayotgan islohotlarning avvalo inson manfaatlariga xizmat qilishining yorqin dalili ekanligini isbotlaydi. Dunyo e`tirof etgan bozor iqtisodiyotiga o`tishning besh tamoyilning aynan biri ham kuchli ijtimoiy himoyaga yo`naltirilgan. O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti I.A. Karimov ta`kidlab o`tganlaridek, «Bozor mexanizmlarini joriy etishdan oldin insonlarni ijtimoiy himoya qilish tadbirlari amalga oshirilmog`i lozim. Davlat o`z aholisini himoya qila olgan taqdirdagina, insonparvar hisoblanadi»69 deyilgan. Shu maqsadda har yili ijtimoiy himoya tizimiga ajratiladigan saramoyalarning ko`lami ortib bormoqda. Masalan, 2006 yilda budjet mablag`larining 51,9% i 2008 ―Ijtimoiy himoya yili Davlat dasturi doirasida aholining ijtimoiy himoyasiga 484 mlrd, so`mdan ortiq (53,8%), «Yoshlar yili» da 1,5 trln. so`mdan ortiq (54,6%), «Barkamol avlod yili» doirasida 1 trillion 700 milliard so`m, «Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik» yilida 2 trillion so`m miqdorida mablag` ajratildi. 2016 yil - Sog`lom ona va bola yilida mamlakatimiz tibbiyot muassasalarini zamonaviy diagnostika va davolash uskunalari bilan jihozlash uchun 80 million dollar qiymatidagi kredit va grant mablag`lari yo`naltirildi, farzand ko`rish yoshidagi ayollar va bolalar tibbiy ko`rikdan o`tkazilib, sog`lomlashtirildi. Yuqoridagi raqamlardan ko`rinib turganidek aholining ijtimoiy himoyasiga yo`naltirilgan mablag`larning miqdori yildan-yilga ortib bormoqda va bu boshqa sohalarga nisbatan ham ko`pni tashkil qiladi. Shunday ekan, mustaqillikning dastlabki yillaridanoq aholining kam ta`minlangan ijtimoiy himoyaga muhtoj qatlamlarini moddiy qo`llab quvvatlashning qonunchilik tizimi izchil shakllana bordi. Jumladan, O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 39-moddasida: «Har bir shaxs qariganda, mehnat layoqatini yo`qotganda, boquvchisidan mahrum bo`lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda davlat ijtimoiy taminotini olishga haqli» deb

mustahkamlangan. O`zbekiston Respublikasida imkoniyati cheklanganlarni ijtimoiy himoya qilish pensiya, ijtimoiy yordam va ijtimoiy xizmat ko`rinishlarda namoyon bo`ladi. Ijtimoiy himoyaning bir ko`rinishi sifatida pensiya 3 xil toifadagi fuqarolarga beriladi. Yoshga doir Nogironlik 3. Boquvchisini yo`qotganligi munosabati bilan beriladigan pensiya sifatida ta`minlanadi. Bundan tashqari, 1994 yildan buyon nafaqalarni belgilashda nogironlarga to`lanadigan nafaqalar miqdori eng kam oylik ish haqidan balandroq qilib belgilana boshladi. Xususan iqtisodchi olim B.Umurzaqovning tahlil qilishicha, 1993 yilda eng kam ish haqi miqdori 2500 so`m va eng kam pensiya miqdori ham shuncha qilib belgilangan bo`lsa, 1994 yil iyul oyidan boshlab eng kam ish haqi miqdori 70 so`m, pensiya miqdori 75 so`m qilib belgilangan73. 1996 yilda 1995 yildagiga nisbatan 2,7 barobar oshirildi. 1998 yilda 1400 so`m, o`rtacha 1945, eng yuqori miqdori 3937 so`mni tashkil qilgan bo`lgan74. Nogironlarning ijtimoiy ahvoli inobatga olinib, eng kam pensiya miqdori eng kam ish haqi miqdoridan ortiqroq qilib belgilandi. Ayniqsa, O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Ish haqi, pensiyalar, stipendiyalar va ijtimoiy nafaqalar miqdorini oshirish to`g`risida»gi Qarorlarining qabul qilinishi natijasida pensiyalar miqdori eng kam oylik ish haqidan ancha yuqori qilib belgilandi. Ayniqsa, 2000-2004 yillarda nogironlik pensiyalarining o`rtacha ko`rsatkichi 3 marta oshirildi. Buni O`zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti quyidagicha tahlil qilgandilar «Kuni kecha 1 avgustdan e`tiboran o`rtacha ish haqi, stipendiyalar, pensiya vanafaqalarni 1,4 barobar oshirish haqida Farmon qabul qilindi. Agar yanvar oyidagi ishhaqi va pensiya, stipendiyalarning oshirilganini qo`shib hisoblaydigan bo`lsak, bu raqam yil bo`yicha 1,7 barobarni tashkil etadi. Bu taxmin qilingan inflyatsiya, ya`ni narx oshishi sur`atlariga nisbatan 3 marta ko`pdir. Ish haqini oshirish uchun qo`shimcha 50 milliard so`mlik budjet mablag`lari qidirib topildi. Aholining nochor tabaqalari - kam ta`minlangan oilalar,

nogironlar, yolg`iz nafaqadorlarga davlat tomonidan ko`rsatilayotgan ijtimoiy yordamning aniq borib yetishiga katta ahamiyat berilmoqda. Aholini ijtimoiy muhofaza qilishni ta`minlash uchun mustahkam me`yoriy-huquqiy zamin va samarali mexanizm yaratildi». 1997 yilda ijtimoiy-madaniy tadbirlarni moliyaviy ta`minlash uchun davlat budjetidan 123 milliard so`m yoki budjet xarajatlarining 40 foizi ajratildi. Shu jumladan, aholini ijtimoiy muhofaza qilish bo`yicha 30mlrd so`m sog`liqni saqlash, gazlashtirish, suv ta`minoti va jtimoiy sohaning boshqa obyektlari qurilishi uchun 34 mldr so`m ajratildi. Yil davomida 6.7 mln.kv.metr uy-joy ishga tushirildi. 16 yoshgacha farzandi bor bo`lgan oilalarga nafaqa to`lash uchun 9.6 mlrd. So`m sarflandi. Iqtisodiy taraqqiyotning o`ziga xos yo`lini tanlagan mamlakatimiz yorqin istiqbol sari ishonchli qadamlar tashlayotganligi hammaga ma`qul. Jahon hamjamiyati o`rtasida uning obro` va nufuzi oshayotganligi ham real haqiqat. Keyingi yillardagi Farmon va qarorlarda yurt taqdiri, inson manfaatlari yotadi. Zero insonparvarlik davlatimiz siyosatining ustivor yo`nalishidir. Ayniqsa, ―Bolali oilalarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlashni yanada kuchaytirish to`g`risida‖gi Farmonda 2 ta asosiy maqsad ko`zda tutilgan: birinchisi, bolali oilalarga ijtimoiy aniq yordam berilishini kuchaytirish bo`lsa, ikkinchisi bu boradagi chora-tadbirlarni amalga oshirishda fuqarolarning o`z-o`zini boshqarish organlari roli va mas`uliyatini yanada kuchaytiradi. Aholining kam ta`minlangan qatlamlarining davlat tomonidan moddiy ta`minlash doimiy ravishda takomillashtirilib bormoqda. 1997 yil sentabr oyidan boshlab, xar yili 1 sinf o`quvchilariga bepul o`quv anjomlari, darsliklarni berish joriy etildi kam ta`minlangan oilalarning boshlangich sinflarda uqiydigan bolalariga bepul qishki issiq kiyimlar berish yulga quyildi. Serfarzand va kam ta`minlangan oilalarni ijtimoiy himoyalash tizimi o`ziga xosligi bilan ajralib turadi. Kam ta`minlangan oilalarga va ko`p bolali muhtoj oilalarga moddiy yordam to`lovlarini moliyalashtirishning asosiy manbasi Respublika va maxalliy budjet vositalaridir. Kam ta`minlangan oilalarga 1998 yilda tulangan nafaqalarning

umumiy miqdori 3 mlrd. so`mni tashkil qildi, 16 yoshgacha bo`lgan farzandli oilalarga to`langan nafaqalar - 15,6 mlrd. so`mni tashkil qildi. Bunday holat pensiya oluvchilar sonining ortib borishiga ham ma`lum bir ma`noda ta`sir ko`rsatdi. YA`ni 1990 yillardan to 2002 yilgacha pensiya oluvchilar soni yildan-yilga oshib bordi. Natijada 1991 yilda jami pensionerlar soni 215905 ming nafar bo`lgan bo`lsa, 1998 yilda jami pensionerlar soni 2 mln 798,4 ming nafarga yetdi, shulardan 574,4 nafari nogironlik pensiyasini oluvchilardir. 2005 yilning boshida ijtimoiy himoya organlari tizimida 32224,8 ming pensioner jumladan, 49,9% ayollar va 50,1% erkaklar. Pensionerlarning umumiy sonidan ayollar orasidan yoshga doir pensiya oluvchilar 74,2%, erkaklar orasidan 44,6%, nogironlik uchun 17,1% va 18,3% qilib belgilandi. 2008 yilda 539,2 nafar, 2009 yilda 600,4 nafar, 2010 yilda 535, nafarga oshgan bo`lsa, 2011 yilga kelib ularning soni 451,1 nafarga kamaydi. Buning sababi O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2009 yil «Pensiya ta`minoti tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Qarori bilan 3- guruh nogironligi bekor qilindi. Shuning hisobiga nogironlik pensiyasi oluvchilar soni 2010 yildan 2011 yilgacha keskin kamaygan. Ayrim manbalarda ushbu hol nogiron bolalar tug`ilishining kamayishi bilan izohlansa-da, keyingi yillarda ijtimoiy nafaqa oluvchi 16 yoshgacha nogiron bolalar soni ortib borgan. Masalan, 2013 yilda nafaqa oluvchi bolalar absolyut son va foizlar hisobida 78356 nafarni tashkil qilgan bo`lsa, 2014 yilda 79238 nafarga, 2015 yilda 81530 nafarga ortdi82. Zero, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ta`kidlaganlaridek, «Qariyalar va nogironlarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash bo`yicha tasdiqlangan dasturni amalga oshirish alohida nazoratga olinishi kerak. Har bir imtiyoz va ijtimoiy himoya chorasi o`z egasiga yetib borishi darkor». Nogironligi bo`lgan shaxslarga ijtimoiy yordam tizimini kuchaytirish maqsadida Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 7 dekabrdagi qarori bilan 2000-2005 yillarda yolg`iz keksalar, pensionerlar va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni kuchaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar dasturi84 va O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2006 yil 7 sentabrdagi qaroriga asosan ishlab chiqilgan

«2007-2010 yillarda yolg`iz keksalar, pensinerlar va nogironlarni aniq manzilli ijtimoiy himoya qilish va ijtimoiy xizmat tizimini kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Dasturiga asosan 2007 yildan boshlab O`zbekiston Milliy universiteti, Samarqand va Farg`ona universitetlarida oliy ma`lumotli ijtimoiy xizmat xodimlarini tayyorlash tizimi yo`lga qo`yildi, «Saxovat» va «Muruvvat» uylariga 2009 yil 1 noyabrda 552,8 mln so`mlik homiylik yordami ajratildi. 2008 yil 9300 kishi, 2009 yili 12078 nafar kishi protez-ortopediya mahsulotlari bilan ta`minlandilar. 2008 yilda 2821, 2009 yilda 2662 nafar shaxs nogironlar aravachasi bilan ta`minlandilar, 2008 yilda 1 304 nafar odam, 2009 yilda 1 225 nafar odam eshitish moslamasi bilan, 2008 yilda 1 510 nafar odam, 2009 - 1404 ta`minlandi. Ammo ushbu protez-ortopediya mahsulotlari muhtoj bo`lganlarning barchasini to`liq qamrab ololmayapti. Masalan, 2001 yilda 1234 nafar nogiron bola protez mahsulotlariga muhtojlik sezsa, shulardan atigi 40% i ta`minlangan, 2010 yilda 1634 nafar muhtojlarning 1304 nafari ta`minlangan. 2016 yilga kelib protez- otopediya mahsulotlariga muhtojlar soni 2996 nafar bo`lib, 2525 nafari ta`minlangan. Shulardan 10% i Sirdaryo viloyati hissasiga to`g`ri keladi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta`kidlaganlaridek, «Nogironlik guruhini aniqlash hamda protez-ortopediya va reabilitatsiya texnika vositalari bilan ta`minlashda tibbiy-maslahat komissiyalari va tibbiy-mehnat ekspert komissiyalari faoliyatida byurokratik tartib tamoyillar bartaraf etilmagan. Nogironlar uchun reabilitatsiya texnika vositalari ishlab chiqarish bo`yicha korxonalarni modernizatsiya qilish talab etiladi. Respublikada nogironlar uchun protez mahsulotlari va reabilitatsiya texnika vositalari ishlab chiqarish bo`yicha 7 ta korxona faoliyat yuritadi, ularning atigi 2 tasi zamonaviy talablarga javob beradi. Boshqa korxonalarda foydalanilayotgan asbob-uskunalar ma`nan va jismonan eskirgan bo`lib, bu tayyorlanadigan buyumlarning, birinchi navbatda, protez-ortopediya buyumlarining sifati va qulayligiga ta`sir ko`rsatadi». Mavjud muammolarning barchasi nogironlarni protez-ortopediya mahsulotlari bilan ta`minlash borasidagi faoliyatning monitoring qilish tizimi yo`lga qo`yilmaganligidan dalolat beradi.

Har yili davlat tomonidan nogironligi bo`lgan shaxslarni ijtimoiy himoya qilish uchun millyardlab mablag` ajratiladi. Masalan, «2007-2010 yillarda yolg`iz keksalar, pensinerlar va nogironlarni aniq manzilli ijtimoiy himoya qilish va ijtimoiy xizmat tizimini kuchaytirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Dasturining mantiqiy davomi sifatida qabul qilingan 2011 yil 30 maydagi «2011-2015 yillarda yolg`iz keksalar, pensionerlar va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni yanada kuchaytirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi Qaroriga muvofiq nogironlarni reabilitatsiya qilish va protezlash milliy markazinining 150 o`ringa mo`ljallangan davolash korpusi ta`mirlandi. Samarqand viloyati nogironlar uchun rebilitatsiya markazida esa 75 o`rinli yangi reabilitatsiya binosini qurish ishlari yakunlandi90. Keksalar va nogironlar istiqomat qiladigan «Sahovat» va «Muruvvat» uylarida ham yolg`iz qariya va nogironlar uchun uyidagidek sharoit yaratish maqsadida 2012 yilda 9573,0 mln. so`mlik qurilish va ta`mirlash ishlari amalga oshirildi. Sog`liqni saqlash vazirligi tizimidagi 33 ta «Sahovat» va «Muruvvat» uylarida, shulardan 8 tasi «Sahovat» uyi, 5 ta «Bolalar muruvvat» uyi, 20 ta erkaklar va ayollar «Muruvvat» uylari bo`lib, ularda 7 ming nafarga yaqin yolg`iz keksa-qariyalar, nogironlar davlat tomonidan to`liq ta`minotga olinganlar. 2017- 2021 yillarda barcha «Sahovat» va «Muruvvat» uylari kapital rekonstruksiya qilinadi. Ularning moddiy texnik bazasi tiklanib zamonaviy sharoitlar yaratiladi92. Ushbu tibbiy-ijtimoiy muassasalarda aholining muhtoj qatlamlari hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan yangi ijtimoiy texnologiyalar joriy qilindi. Xususan, aloqador vazirliklar va tashkilotlar hamda hokimiyatlar bilan hamkorlikda 4,6 mingta reabilitatsiya texnik vositalarini (nogiron aravachalari, eshitish moslamalari, hassa va ko`ltiqtayoq va boshqalar) vaqtincha foydalanishga berish prokat punktlari tashkil qilinib, fuqarolarga xizmat ko`rsatmokda. Bugungi kunda faoliyat ko`rsatib kelayotgan 177 ta muloqotda bo`lish va xordiq chiqarish markazlariga 18 ming nafar yolg`iz keksalar, pensioner va nogironlar jalb qilinib, bu yerda ularga ambulator tipda kunduzgi ko`rinishdagi ijtimoiy xizmat turlari ko`rsatilmokda.

Toshkent shahrida tajriba tariqasida joriy etilgan «Harakatlanishda qiynalayotgan fuqarolarga bepul transport xizmat ko`rsatish» tizimi respublikaning yana 192 ta tuman (shahar) larida ham joriy etilib, bu yo`nalishda 8057 nafar yolg`iz keksalar, pensioner va nogironlarga bepul transport xizmati amalga oshirildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011 yil 23 avgustdagi «O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza kilish vazirligining tibbiy-ijtimoiy muassasalari to`g`risidagi nizomlarni tasdiqlash haqida»gi Qarori qabul qilindi va bu bilan vazirlik tasarrufidagi «Saxovat» uylari, «Muruvvat» uylari, bolalar «Muruvvat» uylari, Urush va mehnat faxriylari uchun Respublika pansionati, Urush va mehnat faxriylari uchun sihatgohlarning namunaviy nizomlari tasdiqlanib, mazkur muassasalarda ko`rsatilayotgan tibbiy- ijtimoiy va maishiy xizmatlarning kafolatlangan standart shakllari belgilab berildi. 2011 yilga kelib O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirining «O`zgalar parvarishiga muhtoj yolg`iz fuqarolarga uyda ijtimoiy yordam ko`rsatish haqidagi nizomni tasdiqlash to`g`risida»93 gi Buyrug`iga asosan ijtimoiy xizmat xodimlarining asosiy vazifalari tizimi ishlab chiqildi. Unga ko`ra ijtimoiy xizmat xodimlari tomonidan nogironlar uchun zarur oziq-ovqat mahsulotlarini uyiga yetkazib berish, kiyimlari va uy anjomlarini tozalab berish, tibbiy yordam ko`rsatish kabi vazifalar yuklangan va ular aholining ishsiz qatlamidan saralab olinadi. Tuman badlikka ko`maklashish va aholini ijtimoiy 93O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirining «O`zgalar parvarishiga muhtoj yolg`iz fuqarolarga uyda ijtimoiy yordam ko`rsatish haqidagi nizomni tasdiqlash to`g`risida» gi muhofaza qilish markazlari tomonidan ijtimoiy xizmat xodimlarining faoliyati monitoring qilib boriladi va har haftalik natijaga ko`ra uning faoliyatiga baho beriladi. Lekin, mehribonlik uylari, bolalar uylariga ijtimoiy xizmat ko`rsatish va himoya qilish Respublika reabilitatsiya markazida bor-yo`g`i bir necha oliy ma`lumotli ijtimoiy

xizmatchi lavozimi joriy etilgan. YA`ni, Respublika bo`ylab atigi 40 ta professional ijtimoiy xizmatchi lavozimi mavjud. O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentininig 2011 yil 30 maydagi «2011-2015 yillarda yolg`iz keksalar, pensioner va nogironlarni ijtimoiy himoya qilishni yanada kuchaytirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi Qaroriga muvofiq, nogironlarni reabilitatsiya qilish va protezlash milliy marakazining 150 o`ringa mo`ljallangan davolash korpusi qayta ta`mirlashdan chiqarildi. Samarqand viloyati nogironlar uchun reabilitatsiya markazida esa 75 o`rinli yangi reabilitatsiya binosini qurish ishlari yakuniga yetmoqda. Shuningdek, mazkur qarorga asosan 2015 yilga qadar Toshkent, Namangan va Farg`ona viloyatlaridagi Nogironlar uchun hududiy reabilitatsiya markazlaridagi davolash korpuslari ham qayta ta`mirlandi. 2012 yil «Navro`z» va «Mustaqillik» bayramlari arafasida 22 ming nafar yolg`iz keksalar, pensionerlar va nogironlarga, kam ta`minlangan va ko`p bolali oilalarga salkam 3 mlard. so`mlik moddiy yordam ko`rsatildi. 15700 nafar muhtoj nogironning protez-ortopediya mahsulotlari va reabilitatsiya texnik vositalariga bo`lgan ehtiyoji qondirildi. 2004 yilda Ulardan 4594 nafariga protez-ortopediya mahsulotlari, 1322 nafariga nogironar aravachasi, 676 tasiga eshitish moslamasi va qariyb 3,4 ming nafariga hassa va qo`ltiqtayoqlar bepul yetkazildi. Bugungi kunda tizimdagi nogironlarni reabilitatsiya qilish markazlari tomonidan nogironlarni yakka tartibda reabilitatsiya qilish, bu borada sog`likni saqlash tizimi bilan yaqindan hamkorlik qilish ishlari amalga oshirilmoqda. Joriy yilning o`tgan davri mobaynida reabilitatsiya markazlarida salkam 15 ming nafar nogironlar reabilitatsiya qilindilar. 2012 yil 3 dekabr xalqaro nogironlar kuni arafasida Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tomonidan Qorakalpog`iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahrida istiqomat qilayotgan nogironlarga 579 dona nogironlar aravachasi, 55 dona eshitish moslamasi, 550 ta hassa va 40 juft qo`ltiq-tayoqlar ajratilib, joylarda o`tkazilayotgan tadbirlarda muhtoj nogironlarga yetkazildi.

Manzilli ijtimoiy himoyani kuchaytirish, ijtimoiy qo`llab quvvatlashga ehtiyojmand aholi qatlamlarining turmush darajasi sifatini oshirish, 2008-2013 yillarda O`zbekistonda nogironlar jamiyati tarkibidagi viloyat tuman nogironlar jamiyatlari jismoniy imkoniyatlari cheklangan turli yoshdagi aholi qatlamlarini qo`llab quvvatlashga yo`naltirilgan 135 dan ortiq loyiha uchun 1 mlard 614,5 mln so`mdan ortiq mablag`lar yo`naltirilgan. «Mustahkam oila yili» Davlat dasturini (2012 yil) amalga oshirish doirasida NNT va fuqarolik jamiyati boshqa institutlarini aholining ijtimoiy ko`makka muhtoj qatlamlariga ijtimoiy xizmatlar ko`rsatishga yanada keng jalb qilish, ularning sifatini yaxshilash va yangi ish o`rinlari yaratish yo`lida jamoat fondi va parlament komissiyasi o`z tajribasida davlat granti ajratish bo`yicha birinchi marta qo`shma tanlov o`tkazdi. Ushbu tanlov «Aholininig ijtimoiy ko`makka muhtoj qismiga xizmatlar ko`rsatishga NNT larni jalb qilish» mavzusida BMT TD O`zbekiston Respublikasi mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi bilan birgalikda o`tkazildi. Tanlovning maqsad va vazifalaridan kelib chiqib, Parlament komissiyasining qaroriga asosan ijtimoiy muhim deb topilgan 19 nafar loyiha 280,0 mln so`mdan ortiq mablag` bilan qo`llab-quvvatlandi. Natijada o`zganing ko`magiga muhtoj bo`lgan jismoniy imkoniyati cheklangan fuqarolarga va yakka yolg`iz nafaqaxo`rlarga ijtimoiy xizmatlar ko`rsatish, protez-ortopedik mahsulotlar, reabilitatsiya texnik vositalarini ishlab chiqish oshirildi, ijtimoiy tibbiy xizmatlardan foydalanish imkoniyati kengaytirildi. Keksalar va nogironlarni reabilitatsiya qilishning bir turi sifatida Nogironlar va keksalarni bepul sanatoriya-kurort yo`llanmalari bilan ta`minlash tartibi to`g`risida‖gi Yo`riqnomada (ro`yxat raqami 2356, 2012 yil 27 aprel) keksalar va nogironlar, urush va mehnat faxriylari uchun sanatoriylarga bepul yo`llanmalar berish tartibi belgilab qo`yilgan. Respublikamizda nogironlar uchun Sog`liqni saqlash vazirligi tizimida «Tovoqsoy», «Oltiariq», «Kosonsoy», «Taxiatosh», «Marjon suvi», «Nuroniylar» urush va mehnat faxriylari sihatgohi, Jizzax viloyatidagi «Qariyalar» oromgohi kabi 7 ta sihatgoh va oromgohlar mavjud bo`lib Ushbu sanatoriyalarga har yili 7 mingdan ortiq nogironlar davolanishga boradilar.

Birgina Jizzax viloyatidagi «Qariyalar» oromgohida yiliga 1400 kishi davolangan bo`lsa, 2013 yildan boshlab yiliga 2800 nafar dam oluvchi davolanish imkoniyatiga ega bo`ldi. 2012 yilning o`zida 55 nafar yolg`iz keksalar dispanser ko`rigidan o`tkazildi. Ulardan 4 nafari sihatgohlarda davolandi, 32 nafariga 325 ming so`mlik bepul dori-darmon yetkazib berildi. Bir kishi ko`z oynak va yana bir kishi nogironlar aravachasi, 8 kishi hassa bilan ta`minlandi. Ushbu maqsadlarga 528 ming mablag` sarflandi. «Oltiariq», «Kosonsoy», «Marjon suvi», «Nuroniylar» oromgohlariga 45 nafari, 83 kishi esa Jizzax qariyalar pansionatiga yo`llanmalar bilan ta`minlandilar. Bu imtiyoz bilan mustaqillikning dastlabki yillarida (1993yil) 210 ming, 1994 yilda 915 mingga yaqin pesionerlar foydalangan bo`lsalar, 2014 yilga kelib 2900 nafar pesionerlar «Oltiariq» va «Tovoqsoy» sanatoriylariga yo`llanmalar oldilar. Shuningdek muhtoj nogironlardan 6 nafariga nogironlik aravachasi, 6 nafariga eshitish moslamasi, 25 nafariga hassa, 4 nafariga qo`ltiqtayoq yetkazib berildi. 2012 yilning o`tgan to`qqiz oyi yakuni bo`yicha, reabilitatsiya markazida jami 3433 nafar nogironga (shu jumladan, 210 nafar bola) kompleks reabilitatsiya tadbirlari o`tkazildi. 22 nafar bemor nogironning chanoq son bo`g`imida endoprotezlash jarrohligi amalga oshirildi. Yaponiya tomonidan beg`araz grant yordami sifatida NRPMM ga berilgan tibbiy asbob-uskuna va jihozlar markazni yangi rivojlanish markaziga olib chiqdi. Natijada, nogironlarni funksional-diagnostika va tibbiy ijtimoiy reabilitatsiya qilish tadbirlarining sifati, ish ko`lami samaradorligi ortdi. Grant orqali olingan barcha tibbiy apparaturalar markazning klinik bo`limlari, jarrohlik bo`limi va intensiv terapiya bo`limi, kompyuter tomografiya bo`linmasi, fizioterapiya va davolash, badan tarbiya, funksional diagnostika nogironligi bo`lgan shaxslarga bepul xizmat ko`rsatmoqda. Andijon viloyat markazidagi reabilitatsiya markazi orqali uch yil davomida 1774 nafar homiylik yo`li bilan qayta davolandi. 192 nafar nogironga ortopedik xizmati ko`rsatildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 28 dekabrdagi «Keksalar va nogironlarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish

bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi PQ-2705-sonli Qarori, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi 4947-sonli «O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo`yicha Harakatlar strategiyasi to`g`risida»gi Farmoni, 2017 yil 1 avgustdagi R-5006-sonli «Nogironlarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Farmoyishi, 2017 yil 1 dekabrdagi «Nogironligi bo`lgan shaxslarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to`g`risida»gi Farmoniga asosan ―Nogironligi bo`lgan shaxslarning huquqlari to`g`risida‖ O`zbekiston Respublikasining qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun asosida nogironligi bo`lgan shaxslarni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash, ularga tibbiy-ijtimoiy yordam ko`rsatish, hayot sifatini yaxshilash tizimini takomillashtirish bo`yicha keng ko`lamli ishlar olib borilmoqda. Ayniqsa ularni uy-joy bilan ta`minlash, reabilitatsiya va abilitatsiya qilish, jamiyatga ijtimoiy moslashtirish borasida samarali ishlar amalga oshirildi. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 18 yanvardagi ―Uy-joylar qurishni rivojlantirish bo`yicha maqsadli Dasturlarini samarali amalga oshirish to`g`risida‖gi PQ-3480 sonli qaroriga asosan 2018 yil Dasturiga 22 145 ta yangilangan namunaviy loyihalar bo`yicha arzon uy-joylar qurilishi belgilangan. 2019 yillarda nogironligi bo`lgan, kam ta`minlangan xotin-qizlarga jami 3 mingta uy berilishi rejalashtirilgan, shundan 1 ming 640 tasi sentabr oyigacha berilishi mo`ljallangan bo`lib, shu kungacha jami 1 ming 691 nafar uy-joyga muhtoj, nogironligi bo`lgan xotin-qizlarga uy-joy ajratildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018 yil 12 apreldagi ―Og`ir ijtimoiy vaziyatga tushib qolgan xotin-qizlarni, nogironligi bo`lgan, kam ta`minlangan farzandlarini to`liqsiz oilada tarbiyalayotgan va uy joy sharoitini yaxshilashga muhtoj onalarga arzon uylarni berish to`g`risida‖gi 285-son qaroriga muvofiq, Xotin-qizlar qo`mitasi qoshidagi Xotin-qizlarni va oilani qo`lab quvvatlash jamoat fondi orqali 2020 yilning 1 yanvar holatiga 1207 nafar uy-joyga muhtoj, og`ir turmush sharoitidagi va nogironligi bo`lgan xotin-qizlar uchun jami

47,7 mlrd. so`mlik boshlang`ich to`lov miqdori to`lab berildi. Umumiy qilib olganda, O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy yordam va ijtimoiy xizmat ko`rsatishning kompleks tizimi yaratildi. Umumiy qilib olganda, Respublika bo`yicha har yili 100 ming nafardan ortiq fuqaroga ijtimoiy xizmatlar ko`rsatish uchun 150 milliard so`m miqdoridagi mablag` ajratiladi. Birgina Sog`liqni saqlash vazirligi tizimida 95 mingdan ortiq keksa va nogironlar ijtimoiy yordam olishadi. Shulardan 30 ming nafari sog`lomlashtirish maskanlarida, 17 mingi reabilitatsiya markazlarida, 16 mingiga uyda ijtimoiy xizmat ko`rsatiladi, 12 mingiga har yili protez-ortopediya mahsulotlari taqdim qilinadi. O`zbekiston Respublikasida ijtimoiy yordam va ijtimoiy xizmat ko`rsatishning kompleks tizimi yaratildi. O`zbekistonda aholi salomatligini mustahkamlash va tibbiyot sohasidagi islohotlar. Aholining salomatligi davlatning farovonligidan dalolat beruvchi eng asosiy mezonlardan biri hisoblanadi. O`zbekistonda ham mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab onalar va bolalar salomatligi va nogironlikning oldini olish yo`lida uzluksiz islohotlar amalga oshirib kelinmoqda. Ularga tibbiy yordam sifatini oshirish va bu borada qulayliklar yaratish ishlarini barcha hududlarda yuksaltirish, onalik va bolalikni muhofaza qilish, jismonan sog`lom va ma`naviy yetuk yosh avlodni tarbiyalashda O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining keyingi yillarda qabul qilgan qarorlari, har bir yilga nom berilishining zamirida o`z aksini topgan. Masalan, 1999 yil «Ayollar yili», 2000 yil «Ona va bola yili», 2010 yil «Barkamol avlod yili» va h.k. Respublikamizda sog`lom naslni shakllantirish bilan bir qatorda nogiron bolalarni ham sog`lomlashtirish yo`lida izchil islohotlar olib borilmoqda va buning uchun mustahkam qonunchilik bazasi ishlab chiqilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, «O`zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to`g`risida» gi Qonun, «Bola huquqlarining kafolatlari to`g`risida»gi Qonun, «Fuqarolar sog`ligini saqlash to`g`risida»gi Qonun, «O`zbekiston respublikasida OIV kasalligining tarqalishiga qarshi

kurashning samaradorligini oshirish bo`yicha qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida», «Ona va bola salomatligini muhofaza qilish, sog`lom avlodni shakllantirishga doir qo`shimcha chora-tadbirlar to`g`risida»gi Qonun, O`zbekiston Respublikasi Sog`liqni saqlash vazirligi, O`zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining «16 yoshgacha bo`lgan bolalarni nogiron deb topish haqidagi tibbiy xulosa berish tartibi to`g`risidagi nizomni tasdiqlash haqida»gi Qarori, «Nogironni reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturini tasdiqlash to`g`risida»gi Qonuni101, O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining «Keksalar, nogironlar va aholining boshqa ijtimoiy hojatmand toifalari uchun ijtimoiy xizmatlar to`g`risida»gi Qonuni, «Nogironlarni davlat tomonidan qo`llab-quvvvatlash tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi Farmoyishi kabi 70 dan ortiq normativ huquqiy-xujjatlar bilan tartibga solinadi. Har bir inson malakali tibbiy xizmatdan foydalanish huquqiga ega ekanligi O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 40-moddasida mustahkamlab qo`yilgan. Mamlakatda sog`liqni saqlash sohasidagi islohot bosqichma-bosqich olib borildi. Birinchi bosqich, 1991-1994 yillarda butun e`tibor onalar va bolalar sogligini muhofaza qilish xizmatini takomillashtirish, demografik ko`rsatkichlarni barqarorlashtirish, yukumli kasalliklarni kamaytirishga karatildi. Ikkinchi bosqich 1994-1998 yillarda dorixonalar va bir qancha davolash- profilaktika muassasalari xususiylashtirildi, ambulatoriya-poliklinika xizmati rivojlantirilib kayta tuzildi. Natijada, aholining kasalxonada yotib davolanishi 1997 yildagi 18,3% o`rniga 2001 yilda 13,8% ga kamaydi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1996 yil 21 maydagi «O`zbekiston Respublikasi qishloqlari ijtimoiy infrastrukturasini 2000 yilgacha bo`lgan davrda rivojlantirish dasturi to`g`risida» gi Qaroriga muvofiq sog`liqni saqlash sohasida mutlako yangi muassasa - qishloq vrachlik punktlari tashkil etish va aholiga dastlabki feldsherlik yordami emas, balki malakali vrachlik yordami ko`rsatish kuzda tutildi. Qishloq vrchalik punkti uchun hamma ko`rsatkichlar - moddiy ta`minot, kadrlar, zamonaviy asbob-uskunalar va dori-

darmonlar bilan ta`minlash bo`yicha xalqaro standartlarga mos keladigan maxsus mezon ishlab chiqildi. 1998 yildan sog`liqni saqlashning rivojlanishida yangi davr boshlandi - 1998 yil 10 noyabrda O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining farmoni bilan 1998-2005 yillarda sog`liqni saqlash tizimini kayta qurish Davlat dasturi qabul qilindi. Unda mamlakat aholisiga tibbiy yordam ko`rsatish sifatini oshirish tadbirlari ko`rsatib berildi. Bu dastur asosida sog`liqni saqlashning birlamchi bo`g`inini mustahkamlash va umumiy vrachlik amaliyotini rivojlantirish tadbirlari amalga oshirildi. Hamma viloyatlarda qishloq vrachalik punktining keng tarmoklari tashkil etildi, natijada ikki bosqichli, ya`ni qishloq vrachlik punkti hamda tuman markaziy shifoxonasi orqali tibbiy yordam ko`rsatish yulga kuyildi. Mazkur ishlar Jahon banki bilan hamkorlikda «Salomatlik» loyihasi asosida amalga oshirildi. Bu sog`liqni saqlashning birlamchi bo`g`ini muassasalarini boshqarish va moliyalashtirishning yangi usullarini ishlab chiqish, tibbiy xizmat ko`rsatish sifatini yaxshilash va umumiy amaliy tibbiy xodimlar tayyorlash imkonini berdi. Ammo ushbu tizim doirasida bajarilgan ishlar barcha viloyatlarda ham birday amalga oshirilmadi va natijada Respublika miqyosida nogironlar soni yil sayin ortib bormoqda. Buning asosiy sabablari sifatida O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta`kidlaganlaridek, «Tug`ma va nasliy kasalliklarni barvaqt aniqlash va ularning oldini olish bo`yicha ko`rilayotgan choralar kutilgan natijani bermayapti. Chaqaloqlarni perinatal skriningi ko`rigidan o`tkazish tug`ma nuqsonlarni o`z vaqtida aniqlashni va nogironlikning keyinchalik oldini olishni ta`minlamayapti». Masalan, mustaqillikning dastlabki yillarida umumiy aholi soni 22 million bo`lib, ular orasida nogironlar soni 350 mingni tashkil qilgan bo`lsa,105 1996 yilda 82551106 nafar, 2017 yilga kelib umumiy aholi soni 32 milliondan ortiq va nogironlar soni 600 mingdan ortiqni tashkil qildi. Ayniqsa, 1989 yildan 1996 yilgacha umumiy nogironlik 67,7% ga oshdi.

1996 yildan nogironlik sur`atining kamayishida Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 11 noyabr kuni qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi nogironlar reabilitatsiyasi bo`yicha 1996-2000 yillarga mo`ljallangan Davlat dasturi to`g`risida» gi Qarori asosida «Nogironlarni reabilitatsiya qilish Davlat dasturi» ning ishlab chiqilishi muhim rol o`ynadi. Dasturning amalga oshirilishi natijasida Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi tizimida Respublika Milliy reabilitatsiya va protezlash markazining tashkil qilinishi va har biri 50 o`rinli jami 500 o`ringa mo`ljallangan 10 ta nogironlar uchun mintaqaviy reabilitatsiya markazlari hamda poliklinika va statsionarlarda reabilitatsiya bo`limlarining ochilishi asosida 1996-2000 yillarda nogironlarni reabilitatsiya qilish tizimi tashkil qilindi va unda nevrologiya, xirurgiya, terapevtik bo`limlari tashkil qilindi. Dunyo tajribasida nogironlarni psixologik reabilitatsiya usuli keng qo`llanilmoqda. O`zbekistonda ham shunday bo`lim ochilgan bo`lib, psixologik reabilitatsiya uchun ijtimoiy psixologik yordam bo`limida psixolog tomonidan nogironlarning ijtimoiy belgilari, ular bilan individual suhbat va autotrening, mikrorelaksatsiya turlarini o`tkazish jarayonida bemorlarni hayotga, mehnatga va turli madaniy oqartuv ishlariga nisbatan hoxish, ishonch uyg`otishga yordam ko`rsatadi. Psixologik reabilitatsiya o`taganlar soni 65,5% ni tashkil qiladi. «O`zbekiston Respublikasi nogironlar reabilitatsiyasi bo`yicha 1996-2000 yillarga mo`ljallangan» Davlat dasturining mantiqiy davomi sifatida 1996 yil 29 avgustda qabul qilingan «Sog`liqni saqlash to`g`risida»gi Qonun va 1997 yil 2 dekabrdagi Vazirlar Mahkamasining qaroriga asosan statsionar davolash profilaktika muassalarida davolanayotgan onkologik, tuberkulyoz, psixik kasalliklar, nurlanish kasaliga uchraganlar, infeksion kasalliklar, sfilis, VICH, Endokrin kasallikka chalinganlar bemorlarga dori darmonlar tekin tarqatila boshladi. Bolalikdan nogironlar va 1, 2 guruh nogironlari va yolg`iz keksalar davolash profilaktika muassasalarida ovqat uchun pul to`lamaydilar. Nogironlarga bepul tibbiy xizmat tizimini joriy qilish, aholining imtiyozli guruhlariga kiruvchi barcha qatlamlariga tibbiy xizmatdan foydalanishda imtiyozlar joriy qilish tizimi O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti Islom

Karimov tomonidan 1998 yil 10 noyabrda qabul qilingan «O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash tizimini isloh qilish Davlat dasturi to`g`risida» gi Farmoni ushbu tizimni yanada takomillashtirishga ahamiyat qaratildi. Natijada, 1991-1996 yillar davomida nogironlik tez sur`atlar bilan o`sib borgan bo`lsa-da, 2001 yildan keyin pasaydi113. Buning asosiy sabablaridan biri, 1998 yildan «Ona va bola skriningi» Davlat dasturi doirasida amaliy tadbirlar olib borilishi natijasida nogiron bolalarning tug`ilishi sur`atining pasayishi bo`lsa, ikkinchi sabablardan biri 1996-2000 yillarga mo`ljallangan nogironlarni reabilitatsiya qilish davlat dasturi doirasida olib borilgan tadbirlar sababdir. Unga ko`ra Buxoro, Farg`ona, Jizzax, Navoiy viloyatlarida ortopedik markazlari ochildi. «Travmatolog-ortopediya ITI» qoshida protezlash sexi ochildi, hamda nogironlarga tibbiy xizmat ko`rsatishda tibbiy mutaxassislar tayyorlashga e`tibor qaratilib oliy o`quv yurtlarining «Davolash ishi» yangi o`quv rejasiga 18 soat TME va TMEK fani kiritildi114. Bundan tashqari 1998 yilda milliy reabilitatsiya markazi mutaxassislari Gollandiya va Angliyaning markazlari faoliyati bilan tanishib malaka oshirib keldilar. Unga ko`ra tayanch harakat a`zolari kasalliklarini reabilitatsiya qilish samaradorligini oshirish masalasiga asosiy e`tibor qaratildi115. Xuddi shu yili Mehnat vazirligining 1998 yil 16 iyuldagi qarori bilan ijtimoiy ta`minot tizimida ishchi xizmatchilar kalassifikatsiyasiga «Vrach- reabilitolog-ekspert lavozimi va sog`liqni saqlash vazirligining maxsus buyrug`i bilan «Vrach-reabilitolog-ekspert ortoped», «Vrach-rayebilitolog-ekspert- nevropatolog» mutaxas-sisliklari kiritildi. Ayniqsa, malakali tibbiy yordamning bepulligi va uning barcha uchun bir xilligi, aholi orasida faol emlash ishlari olib borilishi hisobiga ko`p yuqumli kasalliklar yo`q bo`lib ketdi117(jumladan, bezgak kasalligi, ichak infeksiyalari va parazitar kasalliklar asoratlari, poliyemilet bilan kasallanish sur`ati sezilarli kamaygan). Ammo reabilitatsiya borasida yutuqlar bilan bir qatorda muammolar ham mavjud. Masalan, Jizzax viloyatida 1998 yilda 154 nafar nogiron reabilitatsiyani o`tagan bo`lsa, 1999 yilda 469 taga yetdi. Lekin ushbu viloyatda reabilitatsiya olib boruvchi mutaxassislar yetishmas va ushbu tizim to`liq

takomillashmagan edi. Natijada 50 o`ringa mo`ljallangan reabilitatsiya markazining atigi 27 tasi band edi. Samarqand viloyatida esa reabilitatsiya markazi binosi ta`mirga muhtoj edi. Umumiy Respublika bo`yicha tahlil qilinsa, jami respublikadagi reabilitatsiya markazlari nogironlarni reabilitatsiya qilishga to`liq moslashtirilmagan, hamda malakali shifokorlar yetishmas edi va ushbu muammo hozirgi kungacha davom etib kelmoqda. Olib borilayotgan chora-tadbirlarga qaramasdan Respublika bo`yicha havfli kasalliklar va nogironlar sonida o`sish kuzatilgan. Orol dengizi atrofidagi ekologik vaziyat tufayli lepra kasalligi 1991 yilgacha 49,6% dan 84,6%ga o`sgan121. Ayniqsa, kattalar orasida nogironlikning boshqa turlariga nisbatan sil, spid, onkologik, yurak qon-tomir tizimi kasalliklar bilan kasallanish sur`ati ortdi. 1995 yildan 2002 yilgacha sil bilan kasallanish 46,8% ga, spid bilan kasallanish 1760 nafarga (25,6% ga) oshgan va aholining har 100 mingta aholisining 12% ini tashkil qiladi. 2000 yildan buyon sil bilan kasallanish O`zbekistonda 78,7% ga oshdi. Ushbu kasallik asosan O`zbekistonning ekologik vaziyati og`ir hududlariga to`g`ri keladi. Dunyoda sil kasalligidan vafot etish holatlari AQSH da 0,1%, Hindistonda 24%, Turkiyada 0,7%, Germaniyada 0,3%, Fransiyada 0,5%, Italiyada 0,6%, Xitoyda 3,5%, Yaponiyada 1,7%, Koreyada 4,9% ni tashkil qilsa, MDH davlatlaridan Afg`onistonda 39%, Rossiyada 16%, Qozog`istonda sil kasalligidan vafot etish holatlari 14%, Qirg`izistonda 10%, Turkmanistonda 10%, bo`lsa O`zbekistonda 6,1% ni tashkil qiladi.123 O`zbekistonda sil kasalligidan vafot etish holatlari rivojlangan mamalakatlarga nisbatan yuqoriroq bo`lsa-da, MDH davlatlari ichida eng past foizga to`g`ri keladi. Sil kasalligiga qarshi kurashish uchun O`zbekistonda bugungi kunda 108 ta dispanser, 71 ta bo`lim, 37 ta kabinet, 12 ta mustaqil kasalxonalar, 26 ta sanatoriya faoliyat yuritmoqda. Bundan tashqari sil bilan kasallanganlarni davolashga ixtisoslashtirilgan 64 maktabgacha va 13 sanatoriya turidagi maktablar faoliyat yuritadi. 1998 yildan boshlab DOTS strategiyasining amalga tatbiq etilishi natijasida silga qarshi tibbiy muassasalar zarur texnik va texnologik jihatdan

ta`minlandilar. 2001 yil «Aholini sil kasalligidan muhofaza qilish to`g`risida» gi qonunning qabul qilinishi va 2004 yildan boshlab silga qarshi bolalarni emlash (BSJ) tizimi takomillashdi. Respublika bo`yicha sil bilan kasallanganlar eng ko`p qayd etilgan hudud Qoraqalpog`iston respublikasiga to`g`ri kelganligi uchun 2006 yildan boshlab PROON bilan hamkorlikda «Qoraqalpog`istonda aholi turmush darajasini oshirish loyihasi» doirasida 11 ta manzilgohlarda aholining sil kasalligi bilan kasallanish darajasini aniqlash ishlari olib borildi. Lekin viloyatlarda ushbu strategiya haqida yetarli ma`lumotga ega bo`lmagani uchun ham DOTS staregiyasi sust olib borilmoqda. Bundan tashqari, Sirdaryo, Surxondaryo, Navoiy viloyati, Toshkent shaharlarida silga qarshi kurash muassasalari yetishmaydi. Vazirlar Mahkamasining 2003 yil 25 avgustdagi «Nikohlanuvchi shaxslarni tibbiy ko`rikdan o`tkazish to`g`risidagi nizomni tasdiqlash haqida» Qarori va 2008 yil 18 iyunda O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining qaroriga asosan «Nogironlikning oldini olish maqsadida irsiy kasalliklarni erta aniqlash to`g`risida»gi Davlat dasturi qabul qilinishi asosida 1 478 322 nafar yoshlar tibbiy ko`rikdan o`tgan bo`lsa, ulardan 3989 nafarida psixik kasalliklar, 1417- sil, 489- sifilis, 369-narkomaniya i 371 - VICH- infeksiyasi kasalliklari aniqlandi. Bu bilan qanchadan-qancha nogiron bolalarning tug`ilishi oldi olindi. Bundan tashqari «Ona va bola skrining» markazlari faoliyati ham nogiron bolalarning tug`ilishining oldini olish va irsiy kasalliklarni erta muddatlarda aniqlash imkonini bermoqda. Ushbu tadbirlar natijasida 404419 nafar homilador ayol tibbiy ko`rikdan o`tkazilib, ularning 6266 nafarida tug`ma yurak parogi aniqlandi. Sog`liqni saqlash vazirligi va ―Sog`lom avlod uchun‖ jamg`armasi Germaniyaning Friedenzdorf interneshnl xalqaro hayriya tashkiloti bilan 2002 yildan hamkorlik natijasida 2003-2014 yillar davomida jami 4273 nafar lab va tanglayning tug`ma nuqsoni, ortopedik oyoq va bo`yinning tug`ma nuqsonlari bo`lgan bolalar plastik jarrohlik yo`li bilan sog`lomlashtirildi. Neontal skrining markazlarida 70% bolalarda, ya`ni 2382 tasida gipotireoz va 423 tasida fenilketonuriya kasalliklari aniqlandi. 3391 nafar bolada aqliy rivojlanishda orqada qolish holatlari erta tashxis natijasida aniqlanib bartaraf etildi

va bunday holatlar asosan qarindoshlar o`rtasida tuzilgan nikoh holatlarida va nosog`lom muhit hukmron bo`lgan oilalarda ko`proq qayd etilgan. Mavjud neonatal va skrining markazlari tomonidan nogironlik holatlari erta muddatlarda aniqlangan homilador ayollarning 70% i markaziy shahar hududlarida istiqomat qilsalar, qolgan 30% i qishloq hududlarida istiqomat qiladilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti ta`kidlaganlaridek: «Ushbu tadbirlar barcha viloyatlarda birday amalga oshirilmaganligi natijasida barcha ayollar ham ushbu tekshiruvlarga jalb qilinmagan. Natijada homilador ayollarning 60% dan ortig`i skrining tekshirishlari bilan qamrab olinmagan. Kasalliklar o`z vaqtida aniqlanmaganligi oqibatida 3568 nafar bola tug`ma nuqsonlar bilan tug`ilganligi aniqlangan. Respublikada chaqaloqlarga nisbatan o`tkazilayotgan perinatal skrining tadqiqotlar faqat ikki turdagi tadqiqotlarni o`z ichiga oladi (qalqonsimon bez garmoni yetishmovchiligi, aqliy qoloqlikka olib keladigan nuqsonlar) hamda bu tug`ma nuqsonlarni o`z vaqtida aniqlash va nogironlikning keyinchalik oldini olish uchun yetarli bo`lmayapti. Yosh bolalarni yalpi skrining tadqiq etishni tashkil etish va o`tkazishdagi kamchiliklar reabilitatsiya tadbirlarini amalga oshirish uchun qulay fursatning boy berilishiga hamda bolalar nogironligi paydo bo`lishiga olib kelmoqda». 2008 yil 11 iyulda «O`zbekiston Respublikasida nogironlarni ijtimoiy himoya qilish to`g`risida» gi Qonunning yangi tahriri amalga kirdi. Qonunning 3- bobi to`la imkoniyati cheklangan shaxslarning reabilitatsiyasiga bag`ishlangan bo`lib, uning 14-moddasida «Nogironlarni reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturiga bag`ishlangan bo`lib, ushbu dastur Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 18 martda 75-sonli «Nogironni reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturini tasdiqlash to`g`risida»gi Qonuni, 2009 yil 17 iyundagi 166-sonli «Reabilitatsion texnik vositalar yoki xizmatni tashkil qilish bilan bog`liq kompensatsiya to`lash tartibini tasdiqlash to`g`risidagi» Qonuni qabul qilinishi bilan yanada takomillashtirildi. Unga binoan imkoniyati cheklanganlarni reabilitatsiya qilishda tibbiyot xodimlarining malakasini oshirish va reabilitatsiya samaradorligini jahon standartlari talablariga moslashtirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2009 yil 5 fevraldagi «O`zbekiston Respublikasi Mehnat

Vazirligining imkoniyati cheklangan shaxslarni reabilitatsiya qilish va protezlash milliy markazi jihozlanishini yaxshilash bo`yicha Yaponiya hukumati grantidan samarali foydalanishini ta`minlash chora-tadbirlari to`g`risida»131gi Qarori qabul qilindi. Reabilitatsiya qilishning yakka tartibdagi dasturi har bir nogironga alohida tuziladi va unda nogironning tibbiy, kasbiy va ijtimoiy reabilitatsiyasi individual tarzda ishlab chiqiladi hamda uni amalga oshirilishi nazorat qilinadi. Dasturda belgilangan tadbirlarni bajarilishi uchun tegishli barcha tashkilot va muassasalar rahbarlari javobgardirlar. 2010 yilda avval bo`lgani kabi xavfli o`simtalar bilan kasallanish darajasi (100 ming kishiga xastalanganlar soni) ayollar orasida erkaklarga ko`ra sezilarli darajada yuqoriroq, ayollarda 73,6 va erkaklarda 61,1 holat. Lekin ayollar orasida bu kasallik bilan kasallanish darajasi 2010 yilda 2007 yilga nisbatan har 100 ming kishi nisbatida 78 holatdan 73,6 holatga tushdi. Erkaklarda 64,2 holatdan 61,1 holatga tushdi. Faol sil bilan kasallanish darajasi 2010 yilda 2007 yilga nisbatan 11.7 foiz pasaydi. Ayollar o`rtasida 22% dan 17,2 % ga, erkaklar o`rtasida 55,3% dan 50,6% ga pasaydi. Erkaklarda 79,6 dan 71,2 ga kamaydi. 2010 yilda ruhiy buzilishlar bilan kasallanganlar soni 2007 yilga nisbatan sezilarli pasaydi. Kasallanish har 100 ming kishidan ayollarda 114,2 holatga. Erkaklarda 152,9 dan 148,1 holatga kamaydi. Giyohvandlik va toksikomaniya bilan kasallanish darajasi 0,9 holatdan 0,6 holatga kamaydi. Ayollarda bu kasallik erkaklarga nisbatan 25 marotaba kam.133 MDH davlatlari bilan qiyoslaganda narkomaniya va toksikomaniya bo`yicha Qozog`iston, Ozarbayjon, Rossiya, Moldava, Ukraina, Qirg`iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Belorussiyadagiga qaraganda O`zbekistonda kamroq bo`lsa134 ham boshqa turdagi nogironliklar soni keskin ortib ketgan. Jumladan, 2007 yildan 2010 yilgacha havfli usimta kasalligi bilan kasallanganlar soni kamaygan bo`lsa- da, 2013 yilda 33221,09 mingdan 2015 yilda 40711,29 tagacha ortgan. 2009 yilda umumiy nogironlik 23577346 nafardan 2010 yilda 23871388 nafarga oshdi. 2015 yilda 2013 yildagiga nisbatan 14,8% ga ortgan bo`lsa, 2017

yilda 600 mingdan oshdi138. Respublika bo`yicha birlamchi nogironlik o`tgan uch yil ichida kasallik tizimlari o`rtasida o`sish holatlari aniqlangan: Birinchi o`rinda qon aylanish tizimi kasalliklari, ikkinchi o`rinda havfli o`smalar, uchinchi o`rinda ruhiy kasalliklar, to`rtinchi o`rinda asab beshinchi o`rinda suyak-mushak tizimi kasalliklari, oltinchi o`rinda endokrin tizimi kasalliklari turadi. Respublika Salomatlik va tibbiy statistika institutidan olingan ma`lumotlarga asosan O`zbekiston Respublikasida aholi o`rtasidagi umumiy kasallanishning 2010-2011 yillar bo`yicha solishtirma statistika ko`rsatkichi 100000 aholiga nisbatan, jami 82626,76 dan 80586,73taga kamayganligi (farqi 2040,03; 2,5%) kuzatildi. 2013-2015 yillar 78356 dan 81530 taga ortgan. Respublika hududlari bo`yicha umumiy kasallanishning solishtirma ko`rsatkichini yaqqol kamayish farqi asosan Navoiy (- 9813,06), Farg`ona (- 9643,04), Xorazm (-8629,97), Buxoro (-7805.24), Jizzax (-5394,81) viloyatlarida kuzatilgan bo`lsa, uning ortishi Namangan (+8038,64) va Surxondaryo (+1864,79) viloyatlarida qayd etildi. O`tgan yillar mobaynida O`zbekistonda tibbiy xizmat ko`rsatish tizimi amalda to`liq qayta ko`rib chiqildi. Hozirgi vaqtda bu boradagi islohotlarning asosiy bosqichlaridan biri nihoyasiga yetmoqda. Aholiga bepul shoshilinch va yuqori malakali tibbiy yordam ko`rsatish uchun eng yuksak talablarga javob beradigan ixtisoslashtirilgan shifoxona va bo`limlar tarmog`ining tashkil etilishi bu bosqichning eng muhim va aniq natijasi bo`lganini ta`kidlash joiz. Maxsus tashkil etilgan respublika markazi bu tizimga rahbarlikni va uning faoliyatini muvofiqlashtirishni ta`minlamoqda. Jumladan, 2018 yilda qishloq vrachlik punktlari, shahar va qishloq oilaviy poliklinikalarini tashkil etish orqali birlamchi tibbiy-sanitariya yordamini ko`rsatish tizimi takomillashtirildi hamda aholining ushbu xizmatlardan foydalanish imkoniyatlari kengaytirildi. Shoshilinch tibbiy yordam ko`rsatishning yagona markazlashgan tizimi yaratildi, fuqarolarga, jumladan, joylarda yuqori texnologiyalarga asoslangan tibbiy yordam ko`rsatuvchi respublika ixtisoslashtirilgan ilmiy-amaliy tibbiyot markazlari tarmog`i

takomillashtirilmoqda. Aholining reproduktiv salomatligini mustahkamlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish bo`yicha qator maqsadli milliy dasturlar amalga oshirildi. Bolalarning irsiy va tug`ma kasalliklar bilan tug`ilishining oldini olish maqsadida respublika va hududiy skrining markazlari tashkil etildi. Bu borada Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyevning joriy yil 7 dekabrdagi «O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash tizimini tubdan takomillashtirish bo`yicha kompleks chora-tadbirlar to`g`risida» gi farmoni muhim ahamiyat kasb etdi. Farmon bilan tasdiqlangan 2019-2025 yillarda O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash tizimini rivojlantirish konsepsiyasi hamda 2019-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash tizimini rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari dasturi soha rivojida yangi davrni boshlab beradi. Dunyo tajribasiga qaraydigan bo`lsak, bu boradagi islohotlar uzoq yillar davom etgan. Misol uchun, tibbiyoti rivojlangan Fransiyada ushbu jarayon 60 yil davom etgan bo`lsa, Koreya Respublikasida bunga 40 yil vaqt kerak bo`lgan. Turkiya esa boshqa mamlakatlar yo`l qo`ygan kamchiliklardan xulosa chiqargan holda, 10 yil muddatda tibbiyot tizimini isloh qilgan. Biz chuqur tahlillar va o`rganishlar asosida 7 yil muddatda, ya`ni 2019-2025 yillarda sog`liqni saqlash tizimini tubdan isloh qilishdek ulkan maqsad oldimizga qo`yildi. Sog`liqni saqlashning birlamchi buginida, ayniqsa, qishloq joylarda jiddiy o`zgarishlar ruy berdi. Samarasiz ishlayotgan feldsherlik-akusherlik punktlari va qishloq ambulatoriyalari urnida zamonaviy diagnostika va davolash uskunalari bilan jihozlangan 3 mingdan ziyod qishloq vrachlik punkti tashkil etilgani bu sohadagi katta qadam bo`ldi, desak, to`g`ri buladi. Tibbiyot xodimlari mehnatga xaq tulash va ularni rag`batlantirish tizimining xar tomonlama qayta kurib chiqilishi aholiga tibbiy xizmat ko`rsatishni sifat jihatidan yaxshilash imkonini berdi. Natijada keyingi 2-3 yilda soha xodimlarining ish xaqi ikki barobardan ziyod kupaydi. Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev tashabbusi bilan so`nggi vaqtda inson salomatligini muhofaza qilish borasida tizimli ishlar boshlandi. Avvalo joylarda bu borada ko`plab muammolar hamon saqlanib qolayotgani ro`y-rost aytildi va

aholimizning barcha qatlami uchun qulay bo`lgan, sifatli va zamonaviy tibbiy yordam ko`rsatish, kasalliklarni barvaqt aniqlash vazifalari qo`yildi. Shubhasiz, bu islohotlar markazida onalar va bolalar orasidagi o`lim hollarini kamaytirish masalasi turadi. Sog`liqni saqlash tizimida bulajak onalar salomatligini muntazam nazorat qilib boradigan, sog`lom bolalar tugilishiga xizmat kiladigan keng tarmokli skrining markazlarining o`rni va ahamiyati nihoyatda katta. Agar 1991 yilda onalar o`limi bilan bog`liq ko`rsatkich xar 100 ming nafar ayolga nisbatan 65 tani tashkil etgan bo`lsa, 2019 yilda bu raqam 24 taga tushdi. Yurtimizda bolalar o`limi bilan bog`liq so`nggi vaziyat davlat statistika ko`rsatkichlariga ko`ra, 2017 yilga qaraganda 2018 yilda yaxshi tomonga o`zgargan. Jumladan, 2018 yilda go`daklar o`limi ko`rsatkichi 9,9 promillini tashkil etdi (2017 yilda bu ko`rsatkich 11,5 promilliga teng bo`lgan). 1991 — 2017 yillarda umumiy o`lim ko`rsatkichi 20 foizga, onalar va chaqaloqlar o`limi 3,1 barobar kamaydi. O`rtacha umr ko`rish davomiyligi 1995 yilga nisbatan 4,6 yilga oshdi va bugungi kunda 73,7 yilni tashkil etmoqda143. Go`daklar o`limining strukturasida 63,6 foizni neonatal o`lim tashkil etadi. ―Sog`lom ona - sog`lom bola maqsadiga erishishda demografik holatni yaxshilash eng muhim hisoblanadi. Sog`liqni saqlash tizimidagi, shu jumladan, onalar va bolalar salomatligini muhofaza qilishdagi holatni yaxshilash maqsadida O`zbekiston Prezidentining 2018 yil 7 dekabrdagi ―O`zbekiston Respublikasi sog`liqni saqlash tizimini tubdan takomillashtirish bo`yicha kompleks chora-tadbirlar to`g`risidagi Farmoni bilan 2019-2025 yillarda O`zbekiston Respublikasining sog`liqni saqlash tizimini rivojlantirish Konsepsiyasi tasdiqlangan. Konsepsiyada sog`liqni saqlash tizimini rivojlantirish, bolalar va onalar salomatligini muhofaza qilishdagi muammolarni yechish uchun maqsad va vazifalar belgilangan144. 2019-2021 yillarda Konsepsiyani amalga oshirish jarayonida ―Fuqarolarning reproduktiv salomatligini saqlash to`g`risida‖gi Qonun, Prezidentning 2019 yil 7 sentabrda ―Kam uchraydigan (orfan) va boshqa irsiy-genetik kasalliklarga

chalingan bolalarga tibbiy va ijtimoiy yordam ko`rsatishni yanada yaxshilash chora-tadbirlari to`g`risida‖gi Qarori qabul qilindi. Respublika bolalar ixtisoslashtirilgan va regional ko`p tarmoqli tibbiyot markazlari davlat budjeti mablag`lari va xalqaro moliya institutlari hisobidan tashxislash va davolash asbob-uskunalari bilan jihozlanishi bolalarga xalqaro standartlarga muvofiq yuqori texnologik tibbiy yordam ko`rsatishda muhim o`rin tutadi. Bolalar o`limini kamaytirishda emlash ham katta ahamiyatga ega bo`lib, bugungi kunda emlash kalendari 13 ta antigenga qarshi 12 vaksinani o`z ichiga olgan. O`zbekistonda ovqatlantirish sohasidagi muammolarni yechish integral yondashuv asosida olib boriladi. Onalar va bolalar orasida ovqatlanishni yaxshilash hamda mikronutriyentlar yetishmovchiligining oldini olish maqsadida qisqa muddatli (6 oygacha bo`lgan bolalarni istisnosiz ko`krak suti bilan emizish), o`rta muddatli (un fortifikatsiyasi, tuzni yodlash) va uzoq muddatli (shifokor va tashkilotchilar uchun ―ilk 1000 kun‖ dasturi bo`yicha seminarlar, sog`lom ovqatlanishga qaratilgan aholining ovqatlanish odatlarini o`zgartirish) tadbirlar o`tkazilmoqda. Barcha viloyat perinatal markazlarida ayollarga ixtisoslashtirilgan, yuqori texnologiyali jahon standartlari talablariga javob beradigan kaminvaziv (laparoskopik) ginekologiya bo`limlari tashkil etildi. Birlamchi tizim muassasalarida ―Ayollar maslahatxona‖lari, ko`p tarmoqli markaziy poliklinikalarda ―Qizlar salomatligi xonasi‖ hamda ―Perinatal skrining xonasi‖ tashkil etildi. 2017-2020 yillar davomida 439 ta obyektda, jumladan perinatal markazlar, tug`uruq komplekslari va birlamchi tizim muassasalarida qurilish- ta`mirlash ishlarini amalga oshirish rejalashtirilgan bo`lib, ulardan 384 ta (87,5 foiz) obyektda qurilish-ta`mirlash ishlari olib borildi. 2013-2019 yillar davomida 159 dan ortiq turdagi tibbiy asbob-uskunalar tug`uruq va bolalar tibbiyot muassasalariga yetkazilgan. O`z o`rnida jami 221 ta tibbiyot muassasasi, jumladan tuman, shahar markaziy shifoxonalari va markaziy ko`p tarmoqli poliklinikalar, oilaviy poliklinikalar moddiy-texnik bazasi mustahkamlandi. Turli yo`nalish

bo`yicha 212 ta mutaxassis Germaniyaning nufuzli klinikalarida, Koreya Respublikasi Pusan universitetida bir yillik kurslarda malaka oshirdi. Shunisi e`tiborliki, bugun O`zbekistonda chechak va ich terlama, kuydirgi, o`lat va vabo kabi yuqumli kasalliklarga butunlay barham berildi. O`tgan davr mobaynida yurtimizda aholining o`rtacha umr ko`rish darajasi ham sezilarli ravishda ortib bormoqda. Bu boradagi umumiy ko`rsatkich 1990 yilda 67 yoshni tashkil etgan bo`lsa, 2018 yilda 72,5 yoshni tashkil etdi. Jumladan, erkaklar o`rtasidagi o`rtacha umr ko`rish 66 yoshdan 70 yoshga, ayollar o`rtasida esa 70 yoshdan 74,6 yoshga uzaygani odamlar salomatligini muhofaza qilish va turmush sharoitini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlarning aniq va yaqqol natijasi sifatida baholash o`rinli bo`ladi.

Adabiyotlar: 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. 1-жилд. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. 2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт пировард мақсадимиз. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 3. Ислом Каримовнинг референдум куни сайлов участкасида берган интервьюсидан. 2002 йил 27 январь. Ўзбекистон Республикаси Президенти Матбуот хизмати жорий архиви, 2002 йил учун хужжатлар тўплами. 4. И.А. Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2011. 5. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -Тошкент: Ўзбекистон, 2016. 6. Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик –ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. 7. Mирзиѐев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиѐти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017.

O'xshashlar

Aholini kuchli ijtimoiy himoyalash - davlat siyosatining bosh yo'nalishii

Dеmokratik jamiyat qurilishida kuchli ijtimoiy himoya va adolat tamoyillari

Mustaqillikka erishish arafasida O’zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar

Mustaqillik yillarida O`zbekistondagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot

O’rta Osiyoda yangi ijtimoiy iqtisodiy- (dehqon) munosabatlarning shakllanishi