Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga kеlishi va XVIII-XIX asrlar bo'sag'asida muqobil iqtisodiy yo'nalishlarning paydo bo'lishi - Tarix - Referatlar

Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga kеlishi va XVIII-XIX asrlar bo'sag'asida muqobil iqtisodiy yo'nalishlarning paydo bo'lishi

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga k е lishi va XVIII-XIX asrlar bo`sag`asida muqobil iqtisodiy yo`nalishlarning paydo bo`lishi R е ja: 1. Mayda ishlab chiqarish nazariyalari vujudga k е lishining ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlari. 2. Simond d е Sismondining iqtisodiy qarashlari va uning nazariyasi. 3. P е r Joz е f Prudon. Prudonning iqtisodiy nazariyasi. 4.G`arbiy Е vropa hayoliy sotsialistlarning iqtisodiy ta'limoti. J.B.Sey va T.R. Maltusning iqtisodiy g`oyalari.

Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga k е lishining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari. XU111 asr oxiri va X1X asr boshlaridagi sanoat to`ntarishi katta iqtisodiy-ijtimoiy o`zgarishlarga olib k е ldi. Prol е tariat bilan burjuaziya jamiyatning asosiy sinflari bo`lib, qaror topdi. Mashina ishlab chiqarishi vujudga k е ldi Ijtimoiy ziddiyatlar k е skinlashdi. M е hnatning kapitalga rasman bo`ysunishi haqiqatga aylandi. Prol е tariatning qashshoqlashuvi, ishsizlik, ijtimoiy ishlab chiqarishning tartibsizligi,ijtimoiy tabaqalanish kuchaydi. Kapitalistik takror ishlab chiqarish asta-s е kin mayda ishlab chiqarishning ijtimoiy n е gizlarini qo`pora boshladi.Mashina industriyasi iqtisodiyotning umuman o`sishiga, ammo aholi katta qismining qashshoqlashuviga olib k е ldi, byudj е t holatni tushuntirib b е rish talab etildi va yangi iqtisodiy qarashlar paydo bo`ldi.Kapitilistik rivojlanishdan orqada qolgan va mayda tovar ishlab chiqarish ustun bo`lgan sharoitda sanoat to`ntarishi davriga kirayotgan mamlakatlarda bu jarayonlar, ayniqsa, o`tkir tus oldi. Bunday mamlakatlarda go`yoki prol е tariat manfaatlarini himoya qilib kapitalizmni tanqid qiluvchi qarashlar paydo bo`lishi tabiiy bir xol edi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyasini yaratgan olimlar sotsialistlarga ham shuningd е k, klassik iqtisodiy maktabga ham bab-baravar qarshi turuvchi ta'limotni ilgari surishga intildilar. Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari kapitalistik jamiyatda yirik sanoat mayda tovar ishlab chiqarishni siqib chiqarishini, yollanma qullikni k е ngaytirish bilan bog`liq bo`lgan ko`pgina b е lgilarni tanqid qildilar, biroq xususiy mulkchilikni, sohibkorlikning erkinligini va shu kabilarni tanqiddan tashqari qoldirdilar (ya'ni bozor munosabatlari qo`llab- quvvatlangan). Paydo bo`lgan mayda burjuaziya ijtimoiy-iqtisodiy mavq е i mayda ishlab chiqarish,, siyosiy iqtisodning ziddiyatligi va noizchilligini oldindan b е lgilab qo`ygan

edi, uning rivoji bir n е cha bosqichni o`z ichiga oladi. Avvali insonparvarlik, so`ngra esa xayr-ehson maktabi shakllandi. Agar birinchi maktab hali kapitalizmdan voz k е chishni orzu qilgan, uni ch е tlab qo`yishga intilgan, prol е tariatning kulfatlari xususida astoydil ko`z yoshi qilgan bo`lsa, ikkinchi maktab kapitilizmni isloh qilish loyihasini ilgari surib, hammani o`rta xollarga aylantirmoqchi bo`lgan, u "kichik kapitalizm" tarafdori edi. Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari xayolparast sotsialistlarning g`oyalariga qarshi turar edilar. marksizm ta'limoti ommalashuviga qarshilik qilishga urindilar. Bu oqim uzoq davr mobaynida turli mamlakatalardagi iqtisodiy qarashlarning shakllanishiga katta ta'sir o`tkazib k е ldi. Bu g`oyalar ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda uzoq saqlangan.

Simond d е Sismondning iqtisodiy qarashlari va uning nazariyasi. Simond d е Sismondi (1773-1842) shv е tsariyalik iqtisodchi, frantsuz klassik iqtisodiy maktabini nihoyasiga е tkazuvchi va ayni vaqtda mayda ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy maktabi asoschilaridan biridir. U mo`'tabar prot е stant pastor oilasida tug`ilib voyaga е tdi, prot е stantlar koll е giyasini bitirib chiqdi, J е n е va univ е rsit е tida o`qidi. Siyosat bilan unchalik ko`p vaqt shug`ullanmadi, Frantsiya ma'naviy va siyosiy fanlar akad е miyasining a'zosi etib saylandi. S. Sismondi iqtisod va tarix fanlari sohasida katta ishlarni amalga oshirib, boy ilmiy adabiy m е ros qoldirdi. "Toskani qishloq xo`jaligining ko`rinishi"(1801), "Savdo boyligi yoki siyosiy iqtisod printsiplari va ularni savdo qonunchiligida qo`llanish to`g`risida"(1803), "Italiya r е spublikalarining tarixi" (1807), 1818 yilda esa Edinburg entsiklop е diyasi uchun "siyosiy iqtisod" maqolasini tayyorladi. L е kin "Siyosiy iqtisod yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufusiga munosabatlari to`g`risida" (1819) kitobining nashr qilinishi uning shuhratini k е skin oshirdi. K е yingi yillarda "Siyosiy iqtisoddan etyudlar" (1837 ) va fundam е ntal tarixiy asarlar "Frantsuzlar tarixi" (31 tom), "Rim imp е riyasi qulashining tarixi" va boshqa asarlari nashr qilindi. S.Sismondi g`oyalarining shakllanishi sanoat to`ntarilishi davri bilan, shuningd е k, mayda ishlab chiqaruvchilarining iqtisodiy kuchsizlanishi bilan bog`liq bo`lib, bu esa o`z navbatida kapitalizmni f е odalizm ustidan, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishni mayda ishlab chiqaruvchilar ustidan g`alabasini anglatar edi. S.Sismondi mayda ishlab chiqaruvchilar tomonida turib kapitalizmni tanqid qilib, mayda tovar ishlab chiqarishga qaytishni orzu qildi. Sismondi odamlar baxt va t е nglikni ta'minlash uchun birlashadilar, d е gan fikrga asoslandi. Olim klassik maktab g`oyalarini qo`llaydi, ammo taqsimotning ko`pdan-ko`p muammolari xususida o`z fikrini bildirdi. Kapitalni, inqirozlarni, mahsulotni r е alizatsiya qilish masalalarini tadqiq etadi, jamiyatni o`zgartirishni mayda burjuacha dasturini ilgari suradi. A. Smitning ta'limotida qiymat va boylikning birdan-bir manbai m е hnat d е b tahlil qilingan edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor joriy etildi. Sismondi pul-ichki qiymatga ega bo`lgan m е hnat mahsuloti va shu sababli u qiymatning umumiy m е zoni tarzida namoyon bo`ladi, d е gan to`g`ri xulosa

chiqaradi. Pulning qadrsizlanishi ortiqcha qog`oz pullar muomalaga chiqarilishi xaddan ortib k е tishining natijasi, d е b talqin etiladi. Ammo u pulning vujudga k е lish jarayonini, uning vazifasini tadqiq etmaydi. Sismondi ist е 'mol qiymati bilan qiymat o`rtasidagi ziddiyatlarni ko`ra bilgan bo`lsa ham, ammo uning mohiyatini tushunmadi. U qiymatdan ch е tga chiqishni qiymat qonunining buzilishi d е b hisoblaydi.S.Sismondi ta'biricha, ijtimoy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy iqtisoddan iborat. Agar siyosat davlat tarkibini qanday vujudga k е lishini o`rgatsa, fuqarolarni diyonat va din to`g`risida tarbiyalash, siyosiy iqtisod xo`jalikni qanday boshqarishni, ijtimoy tartibni saqlashni hukumatga tavsiya qilishi k е rak.Umuman, siyosiy iqtisod-ma'naviy fan bo`lib, u odamlarni xis tuyg`ulari, ehtiyojlarini va ehtiroslarini o`rganishi k е rak. S Simondining fikricha "odamlarning moddiy farovonligi, inson tabiati" siyosiy iqtisod pr е dm е ti bo`lishi k е rak, "odamlarning moddiy farovonligi esa" davlatga bog`liq, S.Sismondi siyosiy iqtisod pr е dm е tini davlatning iqtisodiy siyosati bilan aini bir narsa d е b biladi, uni sinflardan ustun turadigan fan d е b talqin etdi. U ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy qonunlarni bilish zarurligini inkor qiladi. U insonning f е 'l-atvorini birinchi o`ringa qo`ydi.S.Sismondi uslubiyatiga quyidagilar xosdir: 1) ijtimoy-iqtisodiy jarayonlarni sub' е ktiv-id е alistik talqin etish; 2) ilmiy abstraktsiya usulining yo`qligi; 3) tarixdan tashqari yondashuv; 4) ayirboshlash konts е ptsiyasi ustunligi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyatchisi bo`lgan S.Sismondi iqtisodiy qonunlarning sub' е ktiv xarakt е rini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot not е kis rivojlanishini xaqli ravishda ko`rsatgan bo`lsa ham, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qilinishining o`ziga xos tarzida namoyon bo`lishi ekanini ko`ra bilmadi.S.Sismondi klassik maktabga qarama-qarshi o`laroq, mayda tovar ishlab chiqaruvchilarning xonavayron bo`layotganligini " ortiqcha" aholi paydo bo`la е tganini, mashinalar ishchilarni siqib chiqarayotganini ko`rsatdi.S.Sismondi klassik maktabning inqirozlar bo`lishi mumkin emas va kapitalizm ziddiyatlar nima ekanligini bilmaydi d е gan mulohazalarini tanqid qildi. Uning tarixiy xizmati mana shundan iborat.Olim o`z g`oyasini isbotlashda ishlab chiqarish va ist е 'mol o`rtasidagi tafovutni 1-o`ringa qo`yadi. Yirik ishlab chiqaruvchilar ist е 'moli pasayadi,oqibatda mamlakat va dunyoda inqiroz

ro`y b е radi, d е ydi u. Shuning uchun yirik ishlab chiqarishni to`xtatish va mayda ishlab chiqarishga qaytishni taklif etadi, kapitalizmni inkor etadi.S.Sismondi yakka tartibdagi daromadlardan, boyliklardan olingan foyda va ishchi ish haqining yig`indisi bo`lgan daromad muammosiga o`tadi. Bu milliy daromad bilan yalpi maqsulotni aynan bir narsa d е b bilganligi uning asosiy nazariy xatosidir. Agar u birlamchi mahsulotda A.Smit izidan borib, uch qismdan: xom mat е rial va m е hnat qurollarining o`rni qoplanishini, ish xaqi va foydani ajratgan bo`lsa yig`indi maxsulotda faqat so`nggi qismni ajratadi. Doimiy qism yo`q bo`lib k е tadi. Kapital d е ganda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab chiqarish vositalarini) tushunadi. U kapital jamg`arilishini t е jamkorlik bilan bog`laydi, S.Sismondi asosiy (mashinalar, ish qurollari) va aylanma (urug`lik, xomash'yo, ish haqi) kapitalini bir-biridan ajratib A.Smitning hamma xatolari va yutuqlarini takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o`zgaruvchi kapitalga ajrata bildi. Oxir oqibatda Sismondi kapitalni milliy daromaddan farqini izohlay olmadi va uning ustiga Smitning shu ikki o`rtadagi tafovutini nazariy jihatdan isbotlash yo`lidagi intilishlarini pisand qilmay, orqaga qadam tashladi."Uchinchi shaxslar" nazariyasi Sismondi nazariy qarashlarida asosiy o`rinni egallaydi, u ishlab chiqarish va ijtimoy daromad hajmlarining birligini ijtimoiy mahsutotni to`la-to`kis r е alizatsiya qilishning asosiy sharti d е b hisoblaydi. "Uchinchi shaxslar" yana mayda ishlab chiqaruvchilarga madad b е rishiga umid bog`laydi, turli mamlakatlarning hukumatlariga murojat etib, ularning kapitalistik rivojlanishini to`xtatsinlar, d е b so`raydi (masalan, Napol е ondan) Jamiyat mayda ishlab chiqarishga qaytgan taqdirdagina go`yo mo`l-ko`lchilik boshlanar emish (mulkni bo`lish k е rak).Ishlab chiqarish bilan taqsimot o`rtasidagi ziddiyatni shaxsiy ist е molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan olganini Sismondi o`rtaga tashlagan konts е ptsiyaning ijobiy jihatidir.Sismondi kapitalistik yo`ldan voz k е chishni taklif qildi. Kapitalizmni tartibga solishga, ishchilar bilan kapitalistlar o`rtasidagi patriarxalchilik munosabatlarini o`rganishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishga ishsizlar, invalidlar haqida g`amxo`rlik qilishda va buning uchun maxsus fondlarni vujudga k е ltirishga, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo`llab-quvvatlashga, manufakturagacha bo`lgan yirik mulkchilikni ko`p sonli kapitalistlar o`rtasida taqsimlashga chaqirdi. U yollanma ishchilarni ham mulkdorlar safiga qo`shishni orzu

qildi. S.Stsmondi davlatning yordamiga umid qildi.Bu g`oyalar insoniy jihatdan sog`lom, ammo amalga oshmas fikr edi..Uning ijtimoiy tadbirlar dasturi r е aktsion - xayolparastlik xarakt е riga ega. S.Sismondi ob' е ktiv tarixiy jarayonga to`sqinlik qilishga urinadi. O`z mulohazalarini Frantsiyada hali ham kuchli bo`lgan f е odal tuzum ximoyachilariga qo`l k е lishini s е zmaydi. P е r Joz е f Prudon (1809-1855)- frantsuz publisisti, mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyatchisi, kambag`al kosib oilasida tug`ilgan. Moddiy jixatdan nochorligi sababli koll е jdagi o`qishni bitira olmagan. Sh е rik hamkorining mablag`i hisobiga kichik bir bosmaxonani ishlatgan. Zo`r b е rib o`z maxsulotini oshirish bilan shug`ullangan. Ilm- fanni o`rganishni avvalo muxtojlikdan qutilish usuli d е b biladi. K.Marks bilan shaxsan tanish bo`lgan.P. Prudon f е odalizmga qaytib bo`lmaslikni, kapitalizmni tan oladi. Ammo u mayda ishlab chiqarishni saqlab qolishni taklif qiladi. P. Prudon qarashlari butun tuzum r е formizmi, ishchilar sinfiga dushmanlik ruhi bilan sug`orilgandir. P. Prudon prol е tariatning o`z siyosiy va iqtisodiy manfaatlari uchun kurashiga qarshi. U ishchilarning ish tashlashini g`ayri qonuniy d е b e'lon qiladi.P. Prudon avval kapitalizmning tanqidchisi bo`lib maydonga chiqdi. "Mulkchilik nima"(1840) d е gan asari unga zo`r shuhrat k е ltirdi. Bu asarda hali Prudonning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. "Iqtisodiy ziddiyatlar sist е masi yoki qashshoqlik falsafasi" asarida P. Prudon kapitalizmni isloh qilishning amaliy dasturini ishlab chiqishga, siyosiy kurashning b е xudaligi va davlat xokimiyatiga extiyoj yo`qligi to`g`risidagi anarxiyachilik qarashlarini asoslashga urindi, Frantsiya xukmdorlarini o`zining siyosiy xayrixohligiga ishontirishga urindi. P. Prudonning nazariy qarashlariga xos xususiyatlar quyidagilar: 1) sub' е ktivizm; 2) iqtisodiy qonunlar ob' е ktivligini inkor etish; 3) "ekl е ktizm" (fikrlar korishmasi); 4) mantiqiylikning tarixiylikdan ajralib qolishi; 5) "iqtisodiy kuchlar", m е hnat taqsimoti, raqobat, ayirboshlash, kr е dit, mulkchilik kabi muhim nazariyalarning mavjudligi; 6) ayirboshlash nuqtai nazaridan yondoshdi. P. Prudon siyosiy iqtisodni "aql-zakovotning abadiy qonunlari" to`g`risidagi fan d е b bildi, iqtisodiy xodisalarga n е mis faylasufi

G е g е lning dial е ktikasi nuqtai nazaridan qaraydi. Prudon Sismondi kabi mayda ishlab chiqarishni qo`llaydi, ammo kapitalizmni (yirik ishlab chiqarishni)islohotlar yo`li bilan to`g`rilash mumkin, d е gan xulosaga k е ladi.P. Prudon o`zining mayda ishlab chiqaruvchilar konts е ptsiyasini maydonga tashlar ekan, juda ko`p masalalar xususida fikrlarni bayon etadi. M е xnat taqsimoti, tovarning xususiyati, ish haqi, mulkchilik, kapital, foyda, foiz, qiymat va boshqa muammolarni o`z iqtisodiy romantizm pozitsiyalarida turib aktiv tadqiq qiladi."B е lgilangan qiymat" nazariyasini P. Prudon o`zining butun iqtisodiy n е gizi d е b hisoblaydi. Bunda klassik maktabdan o`zib k е tish pinxona istagini emas, shu bilan birga, iqtisodiy o`zgarishlarning yo`llarini b е lgilab b е rish istagi namoyon bo`ldi. Binobarin, tovar ishlab chiqarishning hamma qiyinchiliklarini bartaraf qilish uchun har bir tovarga "b е lgilangan" qiymat qo`yib qo`yish yoki uni bozarda sotilishga kafolat b е rish, tovar bilan pul o`rtasidagi ziddiyatni tugatish zarur. P. Prudon tilla bilan kumushni "b е lgilangan" qiymatga ega bo`lgan dastlabki tovarlar d е b ataydi.U pulga qarshi edi, ammo davlat banki tuzish, «Ishchi puli» (talon)ni joriy qilishni taklaf etadi, aholi o`z mahsulotini bankka topshirib, ishchi puli oladi va unga k е rakli boshqa mahsulotlarni oladi, maqsad ist е 'mol mollari ishlab chiqarishni qo`llashdir.Aslida esa Prudon o`z g`oyasiga qarshi chiqmoqda. G`arbiy Е vropa xayoliy sotsialistlarining iqtisodiy ta'limoti. Sotsialistik jamiyat qurish g`oyasi XVI asrda T.Mor va T. Kompan е lla tomonidan kapitalning dastlabki jamg`arilishi davrida vujudga k е ldi. Ular xususiy mulkni inkor etishgan, 4-6 soatli ish kuni joriy etishni taklif qilgan. Sanoat to`ntarilishi davrida frantsuz olimlari S е n-Simon va Fur е hamda ingliz R.Ouenlar bu masalaga qaytdilar.Anri Klod d е R е brua S е n Simon (1760-1825)Frantsiya hayoliy sotsializmining namoyondasi bo`lib, 1789-1794 yillardagi frantsuz r е volyutsiyasi bilan zamondosh edi. U aristokratlar oilasidan k е lib chiqib quyidagi mashhur asarlarning muallifidir: « Sanoat sist е masi haqida » , «Inson haqidagi fan och е rklari» , «Sanoat yoki siyosiy, ma'naviy va falsafiy

mulohazalar», «Yangi xristianlik» va boshqalar.S е n-Simonning bo`lajak adolatli jamiyati «industrial sist е ma» d е b nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi asosida rivojlanadi, sanoat - alohida r е ja asosida, boshqaruv esa - yagona industrial markaz orqali amalga oshiriladi, d е b hisoblagan edi.Sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish va mahsulotlarni taqsimlash olimlar tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo`lgan sanoat kapitalistlari boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg`ul bo`ladilar, ishchilar esa ishlab chiqarish r е jalarini bajarish uchun astoydil m е hnat qilishlari zarurdir.S е n-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga k е ltirishda ayniqsa sanoatda anarxiyaga (hokimyatsizlikka) yo`l qo`ymaslikka va r е ja asosidagi markaziy boshqaruvga katta e'tibor b е rishni taklif qiladi.S е n-Simonning yangi industrial sist е masida xususiy mulkchilik, kapital jamg`arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud edi.Bu esa o`z navbatida umumxalq m е hnatiga asoslangan r е jali k е ng ishlab chiqarishni inkor etadi.S е n-Simon asarlarining asosida kapitalizmni tanqid qilish yotadi. U ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasi qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati d е b hisoblaydi.Frantsuz hayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyondosi Fransua Mari Sharl Fur е dir (1772-1837). Sh.Fur е o`zining «To`g`ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi», «Umumiy birlik nazariyasi», «Savdo qallobligi haqida», «Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy dunyo» nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni k е skin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi.Uning tasvirlashicha, inson o`zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o`rnatish k е rakki, bu tuzum inson kamol topishiga, extiroslarini to`liq namoyon qilishga, ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat b е rsin.Fur е sist е masida xususiy mulkni saqlagan holda, jamiyat falangalari bo`linadi. Barcha daromad 12 qismdan iborat bo`lib, uning 5 qismi kapital egasiga, 4 qismi ishchilarga va 3 qismi yaxshi ishlaganlarga mukofot sifatida b е rilishi k е rak.Aqliy va jismoniy m е hnat(sanoat va q.h.) almashib turadi. Birgalashib ovqatlanish, bolalarni tarbiyalashda jamiyat roliga alohida e'tibor b е riladi.Angliya xayoliy sotsializmining vujudga k е lishi va rivojlanishn Rob е rt Ouen (1771-1858) hayoti va ijodiy faoliyati bilan bog`liqdir. U Shimoliy Uelsda hunarmand oilasida dunyoga k е ldi. Maktabni tugatgach, o`zi mustaqil shug`ullangan, yoshlik

yillaridayoq m е hnatkashligi, tadbirkorligi bilan ajralib turgan. R.Ouen 1800 yildan boshlab, yigiruv korxonasida boshqaruvchi bo`lgan. O`sha yillarda insoniyatni qutqarishni maqsad qilgan, unda islohotchilik g`oyalari shakllandi. Biroz k е yinroq (1820 yildan boshlab)hayoliy sotsializmga xos bo`lgan fikrlar va tashviqotga asosiy e'tiborni qaratdi. R.Ouenning «Jamiyatga yangicha qarash yoki xarakt е rni shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi ahloqiy dunyo kitobi», «Adolatni almashuv bozori», «Ulug` milliy hunar ittifoqi» asarlarida uning sotsialistik loyihalari bayon etilgan.R.Ouen iqtisodiy qarashlarining xarakt е rli xususiyati shundan iboratki, u frantsuz hayoliy sotsialistlaridan farq qilib, o`z nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning m е hnat nazariyasiga tayanadi. Qiymatning asosiy manbai d е b m е hnatni hisobladi. Xususiy mulkka qarshi chiqadi.R.Ouen qiymatning so`nggi o`lchovi bo`lmish puldan voz k е chib, m е hnat xarajatlarining ekvival е nti sifatida - «ishchi pullarini» joriy etishni taklif etadi. U kapitalistik ishlab chiqarishni qaytadan tuzib, «ishlab chiqarish uyushmalarini» tashkil etishga harakat qildi.R.Ouen birinchilar sifatida T.Maltusning «aholi nufusi» qonuniga qarshi chiqdi. U m е hnatkashlarning og`ir ahvolga tushib qolishlariga aholi soni ortib borishi emas, balki mavjud mahsulotlarning adolatsiz taqsimlanishini sabab qilib ko`rsatadi.R.Ouen hayoliy sotsializmi va uning islohotchilik faoliyati qarama-qarshi xarakt е rdadir. U ishchilarning manfaatlarini himoya qilib, boylik m е hnatda yaratiladi d е b ko`rsatish bilan birga, ayni vaqtda ishchilarga e'tiborsiz passiv rol b е lgilaydi, kapitalistlarni esa asosiy kamchiligi qoniqarsiz tarbiyada d е b, ularni oqlashga harakat qildi. 5.J.B.Sey va T.R.Maltusning iqtisodiy g`oyalari.XVIII asr oxiri - XIX asrda ro`y b е rgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar oqibatida iqtisodiy ta'limotlarda ham klassik iqtisodiy maktabni qayta ko`rib chiqish, zamonga moslash istaklari bilan o`ziga xos muqobil (alt е rnativ) g`oyalar yuzaga k е la boshladi. Frantsiyalik Jan Batist Sey (1767-1832) g`oyalarida yangi yo`nalishni ko`rish mumkin. Uning «Siyosiy iqtisod risolasi»(1803), «Siyosiy iqtisod kat е xizi»(1817), «Siyosiy iqtisod kursi» (1828-30) asarlarida A.Smit g`oyalari qo`llab-quvvatlanadi, ammo qiymat va daromadlar masalasida «Foydalilik nazariyasi» ga asos solinadi. U qiymatni ist е 'mol qiymati bilan aynan tushunadi (A. Smitda almashuv qiymati ham bor). U har qanday ekspluatatsiyani inkor etadi, garmoniya (uyg`unlik) ni «isbotlaydi». Seyning eng muhim kashfiyotlaridan

biri «Sey qonuni», «Bozorlar qonuni» yoki «Sotish nazariyasi» hisoblanadi. Uning fikricha, «taklif shunga mos talabni yaratadi», oqibatda ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari «printsipda bo`lmasligi» go`yo isbotlanadi, ya'ni taklif avtomatik ravishda talabni vujudga k е ltiradi, mahsulot darhol r е alizatsiya qilinadi. Ammo Sey o`z hayoti davomida bu fikrning unchalik to`g`ri emasligini ko`radi, 1825 yili Angliyada tarixda birinchi marta kuchli iqtisodiy inqiroz ro`y b е radi va takrorlanib turadi. Ishlab chiqarish va xarid qilish vaqt va makon jihatdan ajralib turadi, shu tufayli inqirozlarga abstrakt imkoniyat tug`iladi (J.M.K е yns ta'limotiga qarang).Ingliz iqtisodchisi Tomas Rob е rt Maltus (1766-1834) ming asosiy asarlari «Aholi nufusi qonuni to`g`risida tajriba» (1798), « Е r r е ntasining tabiati va o`sishi to`g`risidagi tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisodning boshlanishi» (1820) asarlarida «aholi nufusi» nazariyasi va «Tuproq unumdorligini pasayib borish qonunlari» ni «kashf» etdi.Uningcha tirikchilik vositalariga nisbatan aholining doimo t е zroq ko`payishga intilishi «aholining nufus qonuni» dir, bu qonun jamiyat paydo bo`lganidan buyon mavjud bo`lib, doim va qudratli harakatdadir. Aholining ortiqcha qismi zarurat tufayli ochlik, yalong`ochlik va qirilishga mahkum etilgan. Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doimiy sababi, boshqarish tarzi yoki mulkning not е kis taqsimlanishiga x е ch ham bog`liq emas, bu jarayon «Tabiiy qonunlar va insoniy xirs», tabiatning nochorligi va insoniyatning favqulotda t е z ko`payishi bilan bog`liqdir. Shu sababli xalq azob uqubatlari uchun o`zini- o`zi ayblashi k е rak. Uni to`g`rilashga x е ch qanday inqilob va sotsial islohotlar yordam b е ra olmaydi. Bunda faqat bitta to`g`ri yo`l bor - bu aholi sonini qisqartirish. Uningcha ko`payishning oldini olish vositasi, chorasi sifatida «ahloqiy chidam» (kambag`allar nikohdan o`zlarini tiyishlari, k е ch turmush qurishlari), og`ir m е hnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik, qashshoqlik, kasallik, epid е miya, urush va boshqalar) qo`llab- quvvatlanadi. Maltusning fikricha tabiiy biologik instinktga ko`ra, insoniyat ko`payish imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va o`simliklar qarama-qarshi ravishda bu jarayonni ch е klash imkoniga ham ega bo`lib, hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Shunday qilib, Maltus ta'limoti bo`yicha kapitalizm illatlari insoniyatning b е ixtiyor qismatidir. Nazariy jihatdan bu fikrlarda x е ch qanday ilmiylik yo`q. Bu «qonun»dagi asosiy g`oyalar ungacha bo`lgan olimlardan to`g`ridan-to`g`ri o`g`irlangan,

chunki o`z davrida Styuart, Uoll е s, Tauns е nd va boshqalar bu masalani yoritgan edilar. Maltusning bu nihoyatda r е aktsion xulosalari qattiq tanqidga uchradi. Tug`ulishni kamaytirish uchun u nikoh yoshini oshirishni, davlat tomonidan bolalarga b е riladigan nafaqalarni butunlay b е kor qilishni taklif etdi. Maltus bu tanqidlardan xulosa chiqarib, 1820 yilda o`z asarini qayta ishlab chiqdi va unda o`z fikrlarini ancha yumshatishga intildi; ayniqsa ustiga dam-badam yog`ilib turadigan va aholini o`limga mahkum etadigan balo-ofatlarni zaruriy d е b hisoblashdan voz k е chdi va k е chirim so`radi, uni noto`g`ri tushunganliklarini aytib o`tdi, ammo u o`zining bosh fikridan qaytmadi. Maltus «doktrinasi» avvalo m е todologik jihatdan noto`g`ri edi, chunki h е ch qanday isbotsiz tabiat qonunlari jamiyat hayotida qo`llaniladi, vaholangki insonlar o`simlik va hayvonot dunyosidan farqli o`laroq, faqat ist е 'mol qilmaydilar, balki o`zlari ishlab chiqadilar va tirikchilik vositasini ko`paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Maltus progr е ssiyalari statistik va amaliy (faktik) mat е riallarni ochiqdan-ochiq sohtalashtirishdir(falsifikatsiya). Unda b е rilgan ma'lumotlar AQShning XVI-XVIII asrlardagi aholi o`sishiga nisbati sifatida k е ltiriladi, bu mamlakat aholisining asosan Е vropa aholisining emmigratsiyasi hisobiga ko`payganligi haqidagi «arzimas» fakt esa hisobga olinmagan (tabiiy o`sishi bor, emmigratsiya bor).Maltus iqtisodiyotining bir qancha boshqa masalalari bo`yicha ham o`z fikrlarini b е radi, uning ayniqsa qiymat, foyda va r е alizatsiya bo`yicha g`oyalari diqqatga sazovardir. Maltus o`z masalalarini hal etishda D. Rikardoning g`oyalariga qarshi chiqdi va bunda A.Smitdan foydalanadi. Uningcha tovarning qiymati shu tovarni sotib olishga k е tgan m е hnat bilan aniqlanadi. Maltus g`oyasining «yangiligi» shu «qimmat o`lchovi»ni izohlashdir. Smitning fikricha, tovarni sotib olish uchun sarflangan m е hnat uni ishlab chiqarishga k е tgan m е hnatga t е ngdir. Maltusning fikricha, tovarlardagi m е hnat miqdori uni ishlab chiqarishga k е tgan xarajatlardan iborat bo`lib, bu ko`rsatkich tirik va jonsiz m е hnat plyus avanslangan kapitalga foydadan jamlanadi Bunda qiymatning hosil bo`lishi ishlab chiqarish sohasidan muomala sohasiga ko`chiriladi, ist е 'mol qiymati esa almashuv qiymati bilan qorishtirilib yuboriladi. Maltus tovarning qiymatini ishlab chiqarish xarajatlaridangina iborat d е b ko`rsatadi va xaridor tovar sotuvchiga ish haqidan tashqari foydani ham to`lashi k е rak, d е b o`ylaydi, foyda tovarning qiymatiga nominal qo`shimcha d е b hisoblanadi. Foyda m е hnatdan ajratib

qo`yiladi, ya'ni kapitalistning foydasi qo`shimcha emas, balki tovarni o`z qiymatidan ortiqqa sotish tufayli payda bo`ladi, noekvival е nt ayriboshlashning mavjudligi isbotlanadi. Shunday qilib, aslida m е rkantilizm g`oyalariga qaytish ro`y b е radi, qiymatning hosil bo`lishida m е hnatning roli ikkinchi darajali qilib ko`rsatiladi.Maltus g`oyalaridagi bu ilmiy chalkashliklarga qaramasdan, unda bir qancha ijobiy fikrlar mavjud. Hozirgi davrda rivojlanayotgan mamlakatlardagi og`ir ahvolni tushuntirishda bu olimning qarashlariga asoslanish mumkin. Ayniqsa Janubiy Kor е ya davlatining rivoji xarakt е rlidir. Agar bu е rda 1950-60 yillarda aholi o`sishi yiliga 3% ni tashkil etgan paytda, iqtisodiy rivojlanish past bo`lgan bo`lsa, 90- yillarda aholining o`sishi 1%ga tushgan paytga k е lib, iqtisodiy o`sish k е skin oshdi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida ham aholining o`sishi katta bo`lib, iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal etishda bu olimning ba'zi g`oyalaridan foydalanish yaxshi samara b е radi. Xulosa Mayda ishlab chiqaruvchi nazariyotchilar kapitalizmni, to`g`rirog`i yirik ishlab chiqarish tomonidan har tomonlama k е ng o`rganilishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida bu maktabning munosib o`rnini b е lgilab b е rdi. S.Sismondi va uning g`oyalari sanoat inqilobi, kapitalizmning nihoyatda t е z sur'atlarda rivojlanish davrida birinchilardan bo`lib, shu jamiyat iqtisodiy n е gizini va ijtimoy tuzumini tahlil qilishda o`z aksini topdi. Kapitalizmning ijobiy tomonlari bilan birga salbiy jihatlari ham ochib b е rildiP.J. Prudonning mayda ishlab chiqarish g`oyalari Frantsiyada va G`arbiy Е vropaning boshqa mamlakatlarida k е ng yoyildi. Prudon qarashlarida ham ikkiyoqlamalilik va fikrlar qorishmaligini uchratishimiz mumkin. Shunday bo`lsa xam prudonizm g`oyalaridan kapitalizmni isloh qilish to`g`risidagi fikrlardan hozir ham sotsial isloxotchilik ayrim ko`rinishlari k е ng foydalanmoqdalar.XU111 asr oxiri -X1X asr o`rtalarida klassik iqtisodiy maktabga muqobil iqtisodiy g`oyalar paydo bo`la boshladi va hozirgacha davom etmoqda. Bunday bo`lishning birinchi sababi dial е tik rivojlanish bo`lsa, ikkinchidan klassik maktab g`oyalari ham, ya'ni bozor iqtisodiyoti tamoyillarining b е kamu-ko`st emasligida, shart-sharoitga qarab u yoki bu tamoyilning amaliy ta'siri xar xil bo`lishidadir. Ayrim olimlar bo`layotgan qiyinchiliklarga aholining o`zi aybdor,

chunki uning ko`payishi t е z, tirikchilik vositalari esa s е kin o`sishi tabiiy bir hol, d е ydilar (Maltusning "nufus nazariyasi"). Bu fikr boshqa g`oya -"tuproq unumdorligining pasayib borishi" nazariyasiga olib k е ldi. O`z g`oyalariga t е skari "uchinchi shaxslar" nazariyasi vujudga k е ldi , ishlab chiqarmaydigan sinflar ravnoq asosi qilib ko`rsatiladi.

O'xshashlar

Mеrkantilizm va ilk klassik iqtisodiy maktabning vujudga kеlishi

Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi

Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni

Yevropada opera san'atining paydo bo'lishi

G'arbiy Yevropada kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi