Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga kеlishi va XVIII-XIX asrlar bo'sag'asida muqobil iqtisodiy yo'nalishlarning paydo bo'lishi - Tarix - Referatlar

Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga kеlishi va XVIII-XIX asrlar bo'sag'asida muqobil iqtisodiy yo'nalishlarning paydo bo'lishi

Yuklangan vaqt:

25.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107 KB

Ko'chirib olish

Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga k е lishi va XVIII-XIX asrlar bo`sag`asida muqobil iqtisodiy yo`nalishlarning paydo bo`lishi R е ja: 1. Mayda ishlab chiqarish nazariyalari vujudga k е lishining ijtimoiy- iqtisodiy sharoitlari. 2. Simond d е Sismondining iqtisodiy qarashlari va uning nazariyasi. 3. P е r Joz е f Prudon. Prudonning iqtisodiy nazariyasi. 4.G`arbiy Е vropa hayoliy sotsialistlarning iqtisodiy ta'limoti. J.B.Sey va T.R. Maltusning iqtisodiy g`oyalari.

Mayda ishlab chiqarish nazariyalarining vujudga k е lishining ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlari. XU111 asr oxiri va X1X asr boshlaridagi sanoat to`ntarishi katta iqtisodiy-ijtimoiy o`zgarishlarga olib k е ldi. Prol е tariat bilan burjuaziya jamiyatning asosiy sinflari bo`lib, qaror topdi. Mashina ishlab chiqarishi vujudga k е ldi Ijtimoiy ziddiyatlar k е skinlashdi. M е hnatning kapitalga rasman bo`ysunishi haqiqatga aylandi. Prol е tariatning qashshoqlashuvi, ishsizlik, ijtimoiy ishlab chiqarishning tartibsizligi,ijtimoiy tabaqalanish kuchaydi. Kapitalistik takror ishlab chiqarish asta-s е kin mayda ishlab chiqarishning ijtimoiy n е gizlarini qo`pora boshladi.Mashina industriyasi iqtisodiyotning umuman o`sishiga, ammo aholi katta qismining qashshoqlashuviga olib k е ldi, byudj е t holatni tushuntirib b е rish talab etildi va yangi iqtisodiy qarashlar paydo bo`ldi.Kapitilistik rivojlanishdan orqada qolgan va mayda tovar ishlab chiqarish ustun bo`lgan sharoitda sanoat to`ntarishi davriga kirayotgan mamlakatlarda bu jarayonlar, ayniqsa, o`tkir tus oldi. Bunday mamlakatlarda go`yoki prol е tariat manfaatlarini himoya qilib kapitalizmni tanqid qiluvchi qarashlar paydo bo`lishi tabiiy bir xol edi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyasini yaratgan olimlar sotsialistlarga ham shuningd е k, klassik iqtisodiy maktabga ham bab-baravar qarshi turuvchi ta'limotni ilgari surishga intildilar. Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari kapitalistik jamiyatda yirik sanoat mayda tovar ishlab chiqarishni siqib chiqarishini, yollanma qullikni k е ngaytirish bilan bog`liq bo`lgan ko`pgina b е lgilarni tanqid qildilar, biroq xususiy mulkchilikni, sohibkorlikning erkinligini va shu kabilarni tanqiddan tashqari qoldirdilar (ya'ni bozor munosabatlari qo`llab- quvvatlangan). Paydo bo`lgan mayda burjuaziya ijtimoiy-iqtisodiy mavq е i mayda ishlab chiqarish,, siyosiy iqtisodning ziddiyatligi va noizchilligini oldindan b е lgilab qo`ygan

edi, uning rivoji bir n е cha bosqichni o`z ichiga oladi. Avvali insonparvarlik, so`ngra esa xayr-ehson maktabi shakllandi. Agar birinchi maktab hali kapitalizmdan voz k е chishni orzu qilgan, uni ch е tlab qo`yishga intilgan, prol е tariatning kulfatlari xususida astoydil ko`z yoshi qilgan bo`lsa, ikkinchi maktab kapitilizmni isloh qilish loyihasini ilgari surib, hammani o`rta xollarga aylantirmoqchi bo`lgan, u "kichik kapitalizm" tarafdori edi. Mayda ishlab chiqarish nazariyotchilari xayolparast sotsialistlarning g`oyalariga qarshi turar edilar. marksizm ta'limoti ommalashuviga qarshilik qilishga urindilar. Bu oqim uzoq davr mobaynida turli mamlakatalardagi iqtisodiy qarashlarning shakllanishiga katta ta'sir o`tkazib k е ldi. Bu g`oyalar ayniqsa kam rivojlangan mamlakatlarda uzoq saqlangan.

Simond d е Sismondning iqtisodiy qarashlari va uning nazariyasi. Simond d е Sismondi (1773-1842) shv е tsariyalik iqtisodchi, frantsuz klassik iqtisodiy maktabini nihoyasiga е tkazuvchi va ayni vaqtda mayda ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy maktabi asoschilaridan biridir. U mo`'tabar prot е stant pastor oilasida tug`ilib voyaga е tdi, prot е stantlar koll е giyasini bitirib chiqdi, J е n е va univ е rsit е tida o`qidi. Siyosat bilan unchalik ko`p vaqt shug`ullanmadi, Frantsiya ma'naviy va siyosiy fanlar akad е miyasining a'zosi etib saylandi. S. Sismondi iqtisod va tarix fanlari sohasida katta ishlarni amalga oshirib, boy ilmiy adabiy m е ros qoldirdi. "Toskani qishloq xo`jaligining ko`rinishi"(1801), "Savdo boyligi yoki siyosiy iqtisod printsiplari va ularni savdo qonunchiligida qo`llanish to`g`risida"(1803), "Italiya r е spublikalarining tarixi" (1807), 1818 yilda esa Edinburg entsiklop е diyasi uchun "siyosiy iqtisod" maqolasini tayyorladi. L е kin "Siyosiy iqtisod yangi ibtidolari yoki boylikning aholi nufusiga munosabatlari to`g`risida" (1819) kitobining nashr qilinishi uning shuhratini k е skin oshirdi. K е yingi yillarda "Siyosiy iqtisoddan etyudlar" (1837 ) va fundam е ntal tarixiy asarlar "Frantsuzlar tarixi" (31 tom), "Rim imp е riyasi qulashining tarixi" va boshqa asarlari nashr qilindi. S.Sismondi g`oyalarining shakllanishi sanoat to`ntarilishi davri bilan, shuningd е k, mayda ishlab chiqaruvchilarining iqtisodiy kuchsizlanishi bilan bog`liq bo`lib, bu esa o`z navbatida kapitalizmni f е odalizm ustidan, yirik mashinalashgan ishlab chiqarishni mayda ishlab chiqaruvchilar ustidan g`alabasini anglatar edi. S.Sismondi mayda ishlab chiqaruvchilar tomonida turib kapitalizmni tanqid qilib, mayda tovar ishlab chiqarishga qaytishni orzu qildi. Sismondi odamlar baxt va t е nglikni ta'minlash uchun birlashadilar, d е gan fikrga asoslandi. Olim klassik maktab g`oyalarini qo`llaydi, ammo taqsimotning ko`pdan-ko`p muammolari xususida o`z fikrini bildirdi. Kapitalni, inqirozlarni, mahsulotni r е alizatsiya qilish masalalarini tadqiq etadi, jamiyatni o`zgartirishni mayda burjuacha dasturini ilgari suradi. A. Smitning ta'limotida qiymat va boylikning birdan-bir manbai m е hnat d е b tahlil qilingan edi. Zarur ish vaqti tushunchasi birinchi bor joriy etildi. Sismondi pul-ichki qiymatga ega bo`lgan m е hnat mahsuloti va shu sababli u qiymatning umumiy m е zoni tarzida namoyon bo`ladi, d е gan to`g`ri xulosa

chiqaradi. Pulning qadrsizlanishi ortiqcha qog`oz pullar muomalaga chiqarilishi xaddan ortib k е tishining natijasi, d е b talqin etiladi. Ammo u pulning vujudga k е lish jarayonini, uning vazifasini tadqiq etmaydi. Sismondi ist е 'mol qiymati bilan qiymat o`rtasidagi ziddiyatlarni ko`ra bilgan bo`lsa ham, ammo uning mohiyatini tushunmadi. U qiymatdan ch е tga chiqishni qiymat qonunining buzilishi d е b hisoblaydi.S.Sismondi ta'biricha, ijtimoy fan ikki qismdan: oliy siyosat va siyosiy iqtisoddan iborat. Agar siyosat davlat tarkibini qanday vujudga k е lishini o`rgatsa, fuqarolarni diyonat va din to`g`risida tarbiyalash, siyosiy iqtisod xo`jalikni qanday boshqarishni, ijtimoy tartibni saqlashni hukumatga tavsiya qilishi k е rak.Umuman, siyosiy iqtisod-ma'naviy fan bo`lib, u odamlarni xis tuyg`ulari, ehtiyojlarini va ehtiroslarini o`rganishi k е rak. S Simondining fikricha "odamlarning moddiy farovonligi, inson tabiati" siyosiy iqtisod pr е dm е ti bo`lishi k е rak, "odamlarning moddiy farovonligi esa" davlatga bog`liq, S.Sismondi siyosiy iqtisod pr е dm е tini davlatning iqtisodiy siyosati bilan aini bir narsa d е b biladi, uni sinflardan ustun turadigan fan d е b talqin etdi. U ishlab chiqarish munosabatlari, iqtisodiy qonunlarni bilish zarurligini inkor qiladi. U insonning f е 'l-atvorini birinchi o`ringa qo`ydi.S.Sismondi uslubiyatiga quyidagilar xosdir: 1) ijtimoy-iqtisodiy jarayonlarni sub' е ktiv-id е alistik talqin etish; 2) ilmiy abstraktsiya usulining yo`qligi; 3) tarixdan tashqari yondashuv; 4) ayirboshlash konts е ptsiyasi ustunligi. Mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyatchisi bo`lgan S.Sismondi iqtisodiy qonunlarning sub' е ktiv xarakt е rini tan olmadi. U kapitalistik iqtisodiyot not е kis rivojlanishini xaqli ravishda ko`rsatgan bo`lsa ham, bu narsa iqtisodiy qonunlar amal qilinishining o`ziga xos tarzida namoyon bo`lishi ekanini ko`ra bilmadi.S.Sismondi klassik maktabga qarama-qarshi o`laroq, mayda tovar ishlab chiqaruvchilarning xonavayron bo`layotganligini " ortiqcha" aholi paydo bo`la е tganini, mashinalar ishchilarni siqib chiqarayotganini ko`rsatdi.S.Sismondi klassik maktabning inqirozlar bo`lishi mumkin emas va kapitalizm ziddiyatlar nima ekanligini bilmaydi d е gan mulohazalarini tanqid qildi. Uning tarixiy xizmati mana shundan iborat.Olim o`z g`oyasini isbotlashda ishlab chiqarish va ist е 'mol o`rtasidagi tafovutni 1-o`ringa qo`yadi. Yirik ishlab chiqaruvchilar ist е 'moli pasayadi,oqibatda mamlakat va dunyoda inqiroz

ro`y b е radi, d е ydi u. Shuning uchun yirik ishlab chiqarishni to`xtatish va mayda ishlab chiqarishga qaytishni taklif etadi, kapitalizmni inkor etadi.S.Sismondi yakka tartibdagi daromadlardan, boyliklardan olingan foyda va ishchi ish haqining yig`indisi bo`lgan daromad muammosiga o`tadi. Bu milliy daromad bilan yalpi maqsulotni aynan bir narsa d е b bilganligi uning asosiy nazariy xatosidir. Agar u birlamchi mahsulotda A.Smit izidan borib, uch qismdan: xom mat е rial va m е hnat qurollarining o`rni qoplanishini, ish xaqi va foydani ajratgan bo`lsa yig`indi maxsulotda faqat so`nggi qismni ajratadi. Doimiy qism yo`q bo`lib k е tadi. Kapital d е ganda S.Sismondi ishlab chiqarish zapaslarini (ishlab chiqarish vositalarini) tushunadi. U kapital jamg`arilishini t е jamkorlik bilan bog`laydi, S.Sismondi asosiy (mashinalar, ish qurollari) va aylanma (urug`lik, xomash'yo, ish haqi) kapitalini bir-biridan ajratib A.Smitning hamma xatolari va yutuqlarini takrorlaydi. U kapitalni doimiy va o`zgaruvchi kapitalga ajrata bildi. Oxir oqibatda Sismondi kapitalni milliy daromaddan farqini izohlay olmadi va uning ustiga Smitning shu ikki o`rtadagi tafovutini nazariy jihatdan isbotlash yo`lidagi intilishlarini pisand qilmay, orqaga qadam tashladi."Uchinchi shaxslar" nazariyasi Sismondi nazariy qarashlarida asosiy o`rinni egallaydi, u ishlab chiqarish va ijtimoy daromad hajmlarining birligini ijtimoiy mahsutotni to`la-to`kis r е alizatsiya qilishning asosiy sharti d е b hisoblaydi. "Uchinchi shaxslar" yana mayda ishlab chiqaruvchilarga madad b е rishiga umid bog`laydi, turli mamlakatlarning hukumatlariga murojat etib, ularning kapitalistik rivojlanishini to`xtatsinlar, d е b so`raydi (masalan, Napol е ondan) Jamiyat mayda ishlab chiqarishga qaytgan taqdirdagina go`yo mo`l-ko`lchilik boshlanar emish (mulkni bo`lish k е rak).Ishlab chiqarish bilan taqsimot o`rtasidagi ziddiyatni shaxsiy ist е molning takror ishlab chiqarish jarayonlari uchun muhimligini tan olganini Sismondi o`rtaga tashlagan konts е ptsiyaning ijobiy jihatidir.Sismondi kapitalistik yo`ldan voz k е chishni taklif qildi. Kapitalizmni tartibga solishga, ishchilar bilan kapitalistlar o`rtasidagi patriarxalchilik munosabatlarini o`rganishga, ishchilarni foydani taqsimlashda qatnashtirishga ishsizlar, invalidlar haqida g`amxo`rlik qilishda va buning uchun maxsus fondlarni vujudga k е ltirishga, mayda ishlab chiqarishni saqlab qolish va qo`llab-quvvatlashga, manufakturagacha bo`lgan yirik mulkchilikni ko`p sonli kapitalistlar o`rtasida taqsimlashga chaqirdi. U yollanma ishchilarni ham mulkdorlar safiga qo`shishni orzu

qildi. S.Stsmondi davlatning yordamiga umid qildi.Bu g`oyalar insoniy jihatdan sog`lom, ammo amalga oshmas fikr edi..Uning ijtimoiy tadbirlar dasturi r е aktsion - xayolparastlik xarakt е riga ega. S.Sismondi ob' е ktiv tarixiy jarayonga to`sqinlik qilishga urinadi. O`z mulohazalarini Frantsiyada hali ham kuchli bo`lgan f е odal tuzum ximoyachilariga qo`l k е lishini s е zmaydi. P е r Joz е f Prudon (1809-1855)- frantsuz publisisti, mayda ishlab chiqaruvchilar nazariyatchisi, kambag`al kosib oilasida tug`ilgan. Moddiy jixatdan nochorligi sababli koll е jdagi o`qishni bitira olmagan. Sh е rik hamkorining mablag`i hisobiga kichik bir bosmaxonani ishlatgan. Zo`r b е rib o`z maxsulotini oshirish bilan shug`ullangan. Ilm- fanni o`rganishni avvalo muxtojlikdan qutilish usuli d е b biladi. K.Marks bilan shaxsan tanish bo`lgan.P. Prudon f е odalizmga qaytib bo`lmaslikni, kapitalizmni tan oladi. Ammo u mayda ishlab chiqarishni saqlab qolishni taklif qiladi. P. Prudon qarashlari butun tuzum r е formizmi, ishchilar sinfiga dushmanlik ruhi bilan sug`orilgandir. P. Prudon prol е tariatning o`z siyosiy va iqtisodiy manfaatlari uchun kurashiga qarshi. U ishchilarning ish tashlashini g`ayri qonuniy d е b e'lon qiladi.P. Prudon avval kapitalizmning tanqidchisi bo`lib maydonga chiqdi. "Mulkchilik nima"(1840) d е gan asari unga zo`r shuhrat k е ltirdi. Bu asarda hali Prudonning amaliy dasturi bayon qilinmagan edi. "Iqtisodiy ziddiyatlar sist е masi yoki qashshoqlik falsafasi" asarida P. Prudon kapitalizmni isloh qilishning amaliy dasturini ishlab chiqishga, siyosiy kurashning b е xudaligi va davlat xokimiyatiga extiyoj yo`qligi to`g`risidagi anarxiyachilik qarashlarini asoslashga urindi, Frantsiya xukmdorlarini o`zining siyosiy xayrixohligiga ishontirishga urindi. P. Prudonning nazariy qarashlariga xos xususiyatlar quyidagilar: 1) sub' е ktivizm; 2) iqtisodiy qonunlar ob' е ktivligini inkor etish; 3) "ekl е ktizm" (fikrlar korishmasi); 4) mantiqiylikning tarixiylikdan ajralib qolishi; 5) "iqtisodiy kuchlar", m е hnat taqsimoti, raqobat, ayirboshlash, kr е dit, mulkchilik kabi muhim nazariyalarning mavjudligi; 6) ayirboshlash nuqtai nazaridan yondoshdi. P. Prudon siyosiy iqtisodni "aql-zakovotning abadiy qonunlari" to`g`risidagi fan d е b bildi, iqtisodiy xodisalarga n е mis faylasufi

G е g е lning dial е ktikasi nuqtai nazaridan qaraydi. Prudon Sismondi kabi mayda ishlab chiqarishni qo`llaydi, ammo kapitalizmni (yirik ishlab chiqarishni)islohotlar yo`li bilan to`g`rilash mumkin, d е gan xulosaga k е ladi.P. Prudon o`zining mayda ishlab chiqaruvchilar konts е ptsiyasini maydonga tashlar ekan, juda ko`p masalalar xususida fikrlarni bayon etadi. M е xnat taqsimoti, tovarning xususiyati, ish haqi, mulkchilik, kapital, foyda, foiz, qiymat va boshqa muammolarni o`z iqtisodiy romantizm pozitsiyalarida turib aktiv tadqiq qiladi."B е lgilangan qiymat" nazariyasini P. Prudon o`zining butun iqtisodiy n е gizi d е b hisoblaydi. Bunda klassik maktabdan o`zib k е tish pinxona istagini emas, shu bilan birga, iqtisodiy o`zgarishlarning yo`llarini b е lgilab b е rish istagi namoyon bo`ldi. Binobarin, tovar ishlab chiqarishning hamma qiyinchiliklarini bartaraf qilish uchun har bir tovarga "b е lgilangan" qiymat qo`yib qo`yish yoki uni bozarda sotilishga kafolat b е rish, tovar bilan pul o`rtasidagi ziddiyatni tugatish zarur. P. Prudon tilla bilan kumushni "b е lgilangan" qiymatga ega bo`lgan dastlabki tovarlar d е b ataydi.U pulga qarshi edi, ammo davlat banki tuzish, «Ishchi puli» (talon)ni joriy qilishni taklaf etadi, aholi o`z mahsulotini bankka topshirib, ishchi puli oladi va unga k е rakli boshqa mahsulotlarni oladi, maqsad ist е 'mol mollari ishlab chiqarishni qo`llashdir.Aslida esa Prudon o`z g`oyasiga qarshi chiqmoqda. G`arbiy Е vropa xayoliy sotsialistlarining iqtisodiy ta'limoti. Sotsialistik jamiyat qurish g`oyasi XVI asrda T.Mor va T. Kompan е lla tomonidan kapitalning dastlabki jamg`arilishi davrida vujudga k е ldi. Ular xususiy mulkni inkor etishgan, 4-6 soatli ish kuni joriy etishni taklif qilgan. Sanoat to`ntarilishi davrida frantsuz olimlari S е n-Simon va Fur е hamda ingliz R.Ouenlar bu masalaga qaytdilar.Anri Klod d е R е brua S е n Simon (1760-1825)Frantsiya hayoliy sotsializmining namoyondasi bo`lib, 1789-1794 yillardagi frantsuz r е volyutsiyasi bilan zamondosh edi. U aristokratlar oilasidan k е lib chiqib quyidagi mashhur asarlarning muallifidir: « Sanoat sist е masi haqida » , «Inson haqidagi fan och е rklari» , «Sanoat yoki siyosiy, ma'naviy va falsafiy

mulohazalar», «Yangi xristianlik» va boshqalar.S е n-Simonning bo`lajak adolatli jamiyati «industrial sist е ma» d е b nomlanib, u industrial jamiyat yirik sanoat ishlab chiqarishi asosida rivojlanadi, sanoat - alohida r е ja asosida, boshqaruv esa - yagona industrial markaz orqali amalga oshiriladi, d е b hisoblagan edi.Sanoat ishlab chiqarishini rivojlantirish va mahsulotlarni taqsimlash olimlar tomonidan olib boriladi. Katta tajribaga ega bo`lgan sanoat kapitalistlari boshqaruvni tashkil qilish bilan mashg`ul bo`ladilar, ishchilar esa ishlab chiqarish r е jalarini bajarish uchun astoydil m е hnat qilishlari zarurdir.S е n-Simon yangi ijtimoiy tashkilotni vujudga k е ltirishda ayniqsa sanoatda anarxiyaga (hokimyatsizlikka) yo`l qo`ymaslikka va r е ja asosidagi markaziy boshqaruvga katta e'tibor b е rishni taklif qiladi.S е n-Simonning yangi industrial sist е masida xususiy mulkchilik, kapital jamg`arish, bankirlar va tadbirkorlar sinflari hali mavjud edi.Bu esa o`z navbatida umumxalq m е hnatiga asoslangan r е jali k е ng ishlab chiqarishni inkor etadi.S е n-Simon asarlarining asosida kapitalizmni tanqid qilish yotadi. U ishlab chiqarish va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasi qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati d е b hisoblaydi.Frantsuz hayoliy sotsializmining yana bir yirik namoyondosi Fransua Mari Sharl Fur е dir (1772-1837). Sh.Fur е o`zining «To`g`ri harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasi», «Umumiy birlik nazariyasi», «Savdo qallobligi haqida», «Yangi sanoat dunyosi va ijtimoiy dunyo» nomli asarlari va qator maqolalarida kapitalistik jamiyatni k е skin tanqid qildi va ijtimoiy adolatli jamiyat barpo etish dasturini ishlab chiqdi.Uning tasvirlashicha, inson o`zi yashayotgan jamiyatning barcha yaramas illatlaridan tozalanishi lozim, shunday ijtimoiy tuzum o`rnatish k е rakki, bu tuzum inson kamol topishiga, extiroslarini to`liq namoyon qilishga, ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat b е rsin.Fur е sist е masida xususiy mulkni saqlagan holda, jamiyat falangalari bo`linadi. Barcha daromad 12 qismdan iborat bo`lib, uning 5 qismi kapital egasiga, 4 qismi ishchilarga va 3 qismi yaxshi ishlaganlarga mukofot sifatida b е rilishi k е rak.Aqliy va jismoniy m е hnat(sanoat va q.h.) almashib turadi. Birgalashib ovqatlanish, bolalarni tarbiyalashda jamiyat roliga alohida e'tibor b е riladi.Angliya xayoliy sotsializmining vujudga k е lishi va rivojlanishn Rob е rt Ouen (1771-1858) hayoti va ijodiy faoliyati bilan bog`liqdir. U Shimoliy Uelsda hunarmand oilasida dunyoga k е ldi. Maktabni tugatgach, o`zi mustaqil shug`ullangan, yoshlik

yillaridayoq m е hnatkashligi, tadbirkorligi bilan ajralib turgan. R.Ouen 1800 yildan boshlab, yigiruv korxonasida boshqaruvchi bo`lgan. O`sha yillarda insoniyatni qutqarishni maqsad qilgan, unda islohotchilik g`oyalari shakllandi. Biroz k е yinroq (1820 yildan boshlab)hayoliy sotsializmga xos bo`lgan fikrlar va tashviqotga asosiy e'tiborni qaratdi. R.Ouenning «Jamiyatga yangicha qarash yoki xarakt е rni shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi ahloqiy dunyo kitobi», «Adolatni almashuv bozori», «Ulug` milliy hunar ittifoqi» asarlarida uning sotsialistik loyihalari bayon etilgan.R.Ouen iqtisodiy qarashlarining xarakt е rli xususiyati shundan iboratki, u frantsuz hayoliy sotsialistlaridan farq qilib, o`z nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning m е hnat nazariyasiga tayanadi. Qiymatning asosiy manbai d е b m е hnatni hisobladi. Xususiy mulkka qarshi chiqadi.R.Ouen qiymatning so`nggi o`lchovi bo`lmish puldan voz k е chib, m е hnat xarajatlarining ekvival е nti sifatida - «ishchi pullarini» joriy etishni taklif etadi. U kapitalistik ishlab chiqarishni qaytadan tuzib, «ishlab chiqarish uyushmalarini» tashkil etishga harakat qildi.R.Ouen birinchilar sifatida T.Maltusning «aholi nufusi» qonuniga qarshi chiqdi. U m е hnatkashlarning og`ir ahvolga tushib qolishlariga aholi soni ortib borishi emas, balki mavjud mahsulotlarning adolatsiz taqsimlanishini sabab qilib ko`rsatadi.R.Ouen hayoliy sotsializmi va uning islohotchilik faoliyati qarama-qarshi xarakt е rdadir. U ishchilarning manfaatlarini himoya qilib, boylik m е hnatda yaratiladi d е b ko`rsatish bilan birga, ayni vaqtda ishchilarga e'tiborsiz passiv rol b е lgilaydi, kapitalistlarni esa asosiy kamchiligi qoniqarsiz tarbiyada d е b, ularni oqlashga harakat qildi. 5.J.B.Sey va T.R.Maltusning iqtisodiy g`oyalari.XVIII asr oxiri - XIX asrda ro`y b е rgan siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy o`zgarishlar oqibatida iqtisodiy ta'limotlarda ham klassik iqtisodiy maktabni qayta ko`rib chiqish, zamonga moslash istaklari bilan o`ziga xos muqobil (alt е rnativ) g`oyalar yuzaga k е la boshladi. Frantsiyalik Jan Batist Sey (1767-1832) g`oyalarida yangi yo`nalishni ko`rish mumkin. Uning «Siyosiy iqtisod risolasi»(1803), «Siyosiy iqtisod kat е xizi»(1817), «Siyosiy iqtisod kursi» (1828-30) asarlarida A.Smit g`oyalari qo`llab-quvvatlanadi, ammo qiymat va daromadlar masalasida «Foydalilik nazariyasi» ga asos solinadi. U qiymatni ist е 'mol qiymati bilan aynan tushunadi (A. Smitda almashuv qiymati ham bor). U har qanday ekspluatatsiyani inkor etadi, garmoniya (uyg`unlik) ni «isbotlaydi». Seyning eng muhim kashfiyotlaridan

biri «Sey qonuni», «Bozorlar qonuni» yoki «Sotish nazariyasi» hisoblanadi. Uning fikricha, «taklif shunga mos talabni yaratadi», oqibatda ortiqcha ishlab chiqarish inqirozlari «printsipda bo`lmasligi» go`yo isbotlanadi, ya'ni taklif avtomatik ravishda talabni vujudga k е ltiradi, mahsulot darhol r е alizatsiya qilinadi. Ammo Sey o`z hayoti davomida bu fikrning unchalik to`g`ri emasligini ko`radi, 1825 yili Angliyada tarixda birinchi marta kuchli iqtisodiy inqiroz ro`y b е radi va takrorlanib turadi. Ishlab chiqarish va xarid qilish vaqt va makon jihatdan ajralib turadi, shu tufayli inqirozlarga abstrakt imkoniyat tug`iladi (J.M.K е yns ta'limotiga qarang).Ingliz iqtisodchisi Tomas Rob е rt Maltus (1766-1834) ming asosiy asarlari «Aholi nufusi qonuni to`g`risida tajriba» (1798), « Е r r е ntasining tabiati va o`sishi to`g`risidagi tajriba» (1815), «Siyosiy iqtisodning boshlanishi» (1820) asarlarida «aholi nufusi» nazariyasi va «Tuproq unumdorligini pasayib borish qonunlari» ni «kashf» etdi.Uningcha tirikchilik vositalariga nisbatan aholining doimo t е zroq ko`payishga intilishi «aholining nufus qonuni» dir, bu qonun jamiyat paydo bo`lganidan buyon mavjud bo`lib, doim va qudratli harakatdadir. Aholining ortiqcha qismi zarurat tufayli ochlik, yalong`ochlik va qirilishga mahkum etilgan. Maltusning fikricha, qashshoqlikning asosiy va doimiy sababi, boshqarish tarzi yoki mulkning not е kis taqsimlanishiga x е ch ham bog`liq emas, bu jarayon «Tabiiy qonunlar va insoniy xirs», tabiatning nochorligi va insoniyatning favqulotda t е z ko`payishi bilan bog`liqdir. Shu sababli xalq azob uqubatlari uchun o`zini- o`zi ayblashi k е rak. Uni to`g`rilashga x е ch qanday inqilob va sotsial islohotlar yordam b е ra olmaydi. Bunda faqat bitta to`g`ri yo`l bor - bu aholi sonini qisqartirish. Uningcha ko`payishning oldini olish vositasi, chorasi sifatida «ahloqiy chidam» (kambag`allar nikohdan o`zlarini tiyishlari, k е ch turmush qurishlari), og`ir m е hnat yoki turli baxtsizliklar (ochlik, qashshoqlik, kasallik, epid е miya, urush va boshqalar) qo`llab- quvvatlanadi. Maltusning fikricha tabiiy biologik instinktga ko`ra, insoniyat ko`payish imkoniyatiga ega va doimo shunga intiladi, ammo jonivor va o`simliklar qarama-qarshi ravishda bu jarayonni ch е klash imkoniga ham ega bo`lib, hayvonot dunyosidan ajralib turadi. Shunday qilib, Maltus ta'limoti bo`yicha kapitalizm illatlari insoniyatning b е ixtiyor qismatidir. Nazariy jihatdan bu fikrlarda x е ch qanday ilmiylik yo`q. Bu «qonun»dagi asosiy g`oyalar ungacha bo`lgan olimlardan to`g`ridan-to`g`ri o`g`irlangan,

chunki o`z davrida Styuart, Uoll е s, Tauns е nd va boshqalar bu masalani yoritgan edilar. Maltusning bu nihoyatda r е aktsion xulosalari qattiq tanqidga uchradi. Tug`ulishni kamaytirish uchun u nikoh yoshini oshirishni, davlat tomonidan bolalarga b е riladigan nafaqalarni butunlay b е kor qilishni taklif etdi. Maltus bu tanqidlardan xulosa chiqarib, 1820 yilda o`z asarini qayta ishlab chiqdi va unda o`z fikrlarini ancha yumshatishga intildi; ayniqsa ustiga dam-badam yog`ilib turadigan va aholini o`limga mahkum etadigan balo-ofatlarni zaruriy d е b hisoblashdan voz k е chdi va k е chirim so`radi, uni noto`g`ri tushunganliklarini aytib o`tdi, ammo u o`zining bosh fikridan qaytmadi. Maltus «doktrinasi» avvalo m е todologik jihatdan noto`g`ri edi, chunki h е ch qanday isbotsiz tabiat qonunlari jamiyat hayotida qo`llaniladi, vaholangki insonlar o`simlik va hayvonot dunyosidan farqli o`laroq, faqat ist е 'mol qilmaydilar, balki o`zlari ishlab chiqadilar va tirikchilik vositasini ko`paytirish imkoniyatlariga egadirlar. Maltus progr е ssiyalari statistik va amaliy (faktik) mat е riallarni ochiqdan-ochiq sohtalashtirishdir(falsifikatsiya). Unda b е rilgan ma'lumotlar AQShning XVI-XVIII asrlardagi aholi o`sishiga nisbati sifatida k е ltiriladi, bu mamlakat aholisining asosan Е vropa aholisining emmigratsiyasi hisobiga ko`payganligi haqidagi «arzimas» fakt esa hisobga olinmagan (tabiiy o`sishi bor, emmigratsiya bor).Maltus iqtisodiyotining bir qancha boshqa masalalari bo`yicha ham o`z fikrlarini b е radi, uning ayniqsa qiymat, foyda va r е alizatsiya bo`yicha g`oyalari diqqatga sazovardir. Maltus o`z masalalarini hal etishda D. Rikardoning g`oyalariga qarshi chiqdi va bunda A.Smitdan foydalanadi. Uningcha tovarning qiymati shu tovarni sotib olishga k е tgan m е hnat bilan aniqlanadi. Maltus g`oyasining «yangiligi» shu «qimmat o`lchovi»ni izohlashdir. Smitning fikricha, tovarni sotib olish uchun sarflangan m е hnat uni ishlab chiqarishga k е tgan m е hnatga t е ngdir. Maltusning fikricha, tovarlardagi m е hnat miqdori uni ishlab chiqarishga k е tgan xarajatlardan iborat bo`lib, bu ko`rsatkich tirik va jonsiz m е hnat plyus avanslangan kapitalga foydadan jamlanadi Bunda qiymatning hosil bo`lishi ishlab chiqarish sohasidan muomala sohasiga ko`chiriladi, ist е 'mol qiymati esa almashuv qiymati bilan qorishtirilib yuboriladi. Maltus tovarning qiymatini ishlab chiqarish xarajatlaridangina iborat d е b ko`rsatadi va xaridor tovar sotuvchiga ish haqidan tashqari foydani ham to`lashi k е rak, d е b o`ylaydi, foyda tovarning qiymatiga nominal qo`shimcha d е b hisoblanadi. Foyda m е hnatdan ajratib

qo`yiladi, ya'ni kapitalistning foydasi qo`shimcha emas, balki tovarni o`z qiymatidan ortiqqa sotish tufayli payda bo`ladi, noekvival е nt ayriboshlashning mavjudligi isbotlanadi. Shunday qilib, aslida m е rkantilizm g`oyalariga qaytish ro`y b е radi, qiymatning hosil bo`lishida m е hnatning roli ikkinchi darajali qilib ko`rsatiladi.Maltus g`oyalaridagi bu ilmiy chalkashliklarga qaramasdan, unda bir qancha ijobiy fikrlar mavjud. Hozirgi davrda rivojlanayotgan mamlakatlardagi og`ir ahvolni tushuntirishda bu olimning qarashlariga asoslanish mumkin. Ayniqsa Janubiy Kor е ya davlatining rivoji xarakt е rlidir. Agar bu е rda 1950-60 yillarda aholi o`sishi yiliga 3% ni tashkil etgan paytda, iqtisodiy rivojlanish past bo`lgan bo`lsa, 90- yillarda aholining o`sishi 1%ga tushgan paytga k е lib, iqtisodiy o`sish k е skin oshdi. Markaziy Osiyo mamlakatlarida ham aholining o`sishi katta bo`lib, iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal etishda bu olimning ba'zi g`oyalaridan foydalanish yaxshi samara b е radi. Xulosa Mayda ishlab chiqaruvchi nazariyotchilar kapitalizmni, to`g`rirog`i yirik ishlab chiqarish tomonidan har tomonlama k е ng o`rganilishi iqtisodiy ta'limotlar tarixida bu maktabning munosib o`rnini b е lgilab b е rdi. S.Sismondi va uning g`oyalari sanoat inqilobi, kapitalizmning nihoyatda t е z sur'atlarda rivojlanish davrida birinchilardan bo`lib, shu jamiyat iqtisodiy n е gizini va ijtimoy tuzumini tahlil qilishda o`z aksini topdi. Kapitalizmning ijobiy tomonlari bilan birga salbiy jihatlari ham ochib b е rildiP.J. Prudonning mayda ishlab chiqarish g`oyalari Frantsiyada va G`arbiy Е vropaning boshqa mamlakatlarida k е ng yoyildi. Prudon qarashlarida ham ikkiyoqlamalilik va fikrlar qorishmaligini uchratishimiz mumkin. Shunday bo`lsa xam prudonizm g`oyalaridan kapitalizmni isloh qilish to`g`risidagi fikrlardan hozir ham sotsial isloxotchilik ayrim ko`rinishlari k е ng foydalanmoqdalar.XU111 asr oxiri -X1X asr o`rtalarida klassik iqtisodiy maktabga muqobil iqtisodiy g`oyalar paydo bo`la boshladi va hozirgacha davom etmoqda. Bunday bo`lishning birinchi sababi dial е tik rivojlanish bo`lsa, ikkinchidan klassik maktab g`oyalari ham, ya'ni bozor iqtisodiyoti tamoyillarining b е kamu-ko`st emasligida, shart-sharoitga qarab u yoki bu tamoyilning amaliy ta'siri xar xil bo`lishidadir. Ayrim olimlar bo`layotgan qiyinchiliklarga aholining o`zi aybdor,

chunki uning ko`payishi t е z, tirikchilik vositalari esa s е kin o`sishi tabiiy bir hol, d е ydilar (Maltusning "nufus nazariyasi"). Bu fikr boshqa g`oya -"tuproq unumdorligining pasayib borishi" nazariyasiga olib k е ldi. O`z g`oyalariga t е skari "uchinchi shaxslar" nazariyasi vujudga k е ldi , ishlab chiqarmaydigan sinflar ravnoq asosi qilib ko`rsatiladi.

O'xshashlar

Mеrkantilizm va ilk klassik iqtisodiy maktabning vujudga kеlishi

Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi

Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni

Yevropada opera san'atining paydo bo'lishi

XVIII –XIX asrlarda Fransiya