XVIII –XIX asrlarda Fransiya

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

169.5 KB

Ko'chirib olish

XVIII –XIX asrlarda Fransiya Reja: 1. Inqilob arafasida Fransiya. 2. Inqilibning boshlanishi, borishi va bosqichlari. 3. Yakobinchilar diktaturasi 4. Termidorchilar Konventi va Direktoriya davrida Fransiya. 5. Napoleon Bonapartning xokimiyat tepasiga kelishi. 6. Fransiyaning bosqinchilik urushlari. 7. Napoleonning ichki siyosati. 8. Yevropa davlatlarining Fransiyaga qarshi urush harakatlari. 9. Napoleon imperiyasining inqirozi. 10. Ikkinchi imperiya davrida Fransiya

Inqilob arafasida Fransiya XVIII asrning 80-yillari oxirida Fransiyada feodal-mustabid tuzumning inqirozi keskinlashdi. 1787-1789 yillarda savdo-sanoat inqirozi yuz berdi. Bu inqirozni 1776 yilda Angliya bilan imzolangan shartnoma keltirib chiqardi. Bu sharlnomaga ko`ra, fransuz bozorlari ancha arzon narxdagi ingliz mahsulotlari uchun ochib qo`yildi. Mamlakatning ishlab chiqarishida turg`unlik davri bohlanib, ishsizlar soni keskin oshdi. 1788 yilgi qahraton qish tufayli qishloq xo`jalik ekinlarini hosildorligi tushib, g`lla tanqisligi natijasida oziq-ovqat mahsulotlarining narxi oshib ko`di. Xalq ommasining ahvoli og`irlashdi. Hukumatning ushbu inqirozdan chiqish uchun layoqatsizligi ro`y-rost ma`lum bo`ldi.-Davlat qarzi 1,5 milliard frankni tashkil qilib, 1789 yilga kelib, keyingi 14 yil ichida u 3 barobar oshdi. Monarxiya moliyaviy bankrotlik bo`sag`asiga kelib qoldi. Bosh nazoratchi Tyurgo soliqlarning bir qismini imtiyozli tabaqalarga ham joriy qilishni taklif qildi. Hatto toifalarga qaramasdan umumiy yer solig`ini solish to`g`risida loyiha ishlab chiqildi. 1787 yil davlatning ikki imtiyozli tabaqalari - dvoryanlar va ruhoniylardan yordam olishga umid qilgan monarxiya ularning orasidan saylab olingan vakillar - - notabllar majlisini chaqirdi. Ammo ular qirol tomonidan taklif qilingan islohotlarni tasdiqlashdan bosh tortdilar va qirolning hokimiyatini o`zlarining manfaati yo`lida cheklashga urinib, Bosh shtatlarni chaqirishni talab qildilar. 1614 yildan beri Bosh shtatlarning chaqirilmay kclinishiga sabab 3-tabaqaning siyosiy talablar bilan chiqishi edi. Bosh shtatlarning chaqirilishi, 1789 yilning bahoriga tayinlandi. Shahar va qishloqlarda tabaqalarning talablariga mos ravishda deputatlarning nakazlari ishlab chiqila boshlandi. Ko`pchilik dehqonlarning nakazlarida siyosiy talablar qo`yilmadi, ammo ularda "ahmoqona odatlarni" bekor qilish, soliqlarni kamaytirish kabi talablar mavjud edi. Savdogarlarning nakazlari asosan o`rta asrlardan beri mavjud bo`lgan sanoat reglamentatsiyasini bekor qilishni, barcha tabaqalarni bir xilda soliqqa tortishni va qisman qirol hokimiyatini cheklashni talah qilmoqda edi. Hatloki, xalq orasida Bosh shtatlar tomonidan qabul qilinishi kutilayotgan "konslitutsiya" so`zi ommalashdi. Qirol Lyudovik XVI (1774-1792 yil) bir qancha yon berishlarga majbur bo`ldi. Mamlakatning moliya, sanoat va savdo bo`yicha bosh nazoratchisi lavozimiga sanoatchi

moliyachilar orasida tashkil bo`lgan mo`tadil islohotlar tarafdori, shveytsariyalik bankir Nckker taklif qilindi. Saylovchilarning sonidan kelib chiqqan holda, 3-tabaqa deputatlarining soni 2 marotabaga oshdi. Mamlakatning 25 yoshga yetgan, doimiy yashasb joyiga ega bo`lgan va soliqlarni to`lab turgan barcha erkak aholisi saylash huquqiga ega edi. Ovoz berish awalgidek tabaqalar asosida bo`Iishi rejalashtirildi. Fransiyada aholoni mulkiy ahvoliga qarab emas, balki ular foydalanayotgan imtiyozlarga ko`ra tabaqalar bo`yicha bo`lish qabul qilingan. Birinchi va ikkincbi tabaqalar uchinchisiga qaraganda ikki barobar orliq o`rinlarga ega edi. Inqilobning boshlanishi, borishi va bosqichlari 1788 yil bahoridan kuchli xalq harakatlari boshlandi. Ochlik isyonlari, senyorlarning yerlariga hujum qilish, soliq idoralarini vayron qilish va ishchilarning chiqishlari odatiy tus oldi. Ularning orasida eng yirigi Parijda eng boy korxona egasi Revel`yonning ish haqini qisqastirishga bo`lgan urinishiga qarshi ishchilarning chiqishlari bo`ldi. Isbchilar uning uyi va manufakturasini vayron qilib, hukumat qo`shini bilan Jang qildilar. Matbuot senzuradan ozod qilindi. Ko`plab broshyuralar, pamfletlar dunyo yuzini ko`rdi. Ularning mualliflari asosan liberal dvoryanfarga yoki 3-tabaqaga mansub edi. Shunday broshyuralardan enh mashhuri abbal Siyesning "Uchinchi tabaqa nima?" nomli broshyurasi edi. Unda dvoryanlar va uchinchi tabaqa ilg`or kishilarining fuqarolar tengligi, liberal huquqlar va ozodlik haqida, monarxiyani vakillik organi bilan chcklashdan iborat dasturi aks etgan edi. 1789 yil 5-mayda Versalda Bosh shtatlar chaqirildi. Unda birinchi tabaqa ruhoniylar 291 deputatni (ularning 200 ga yaqini islohotlar tarafdori edi) tashkil qildilar, ikkinchi labaqa - dvoryanlar 270 deputatga ega bo`lib, ularning 90 kishisi liberal kayfiyalda edi. Uchinchi tabaqa 578 deputatga ega bo`lib, ularning aksariyati yuristlar, ziyoliSardan chiqqan kishilar, savdogarlar, bankirlar va yer egalari edilar. Ammo ularning orasida, ba`zan

4-tabaqa, deb ataluvchi, dehqonlar va shahar kambag`allari yo`q edi. Uchinchi tabaqa deputatlari vakilhkning tabaqaviy printsipini rad etib, 17-iyun majlisida o`zlarini Millat majlisi - butun millatning nomidan ish ko`ruvchi vakillar, deb c`lon qildi ( bu davrga kelib birinchi va ikkinchi tabaqalardan 100 ta deputat 3-tabaqaga qo`shildi). U 490 kishidan 400 tasining ovoz berishi bilan qabul qilindi. Majlis agar u tarqatib yuboriladigan bo`lsa, soliqlarni to`lamaslikka chaqirdi. Qirol majlislar zalini yopish to`g`risida buyruq bcrib, himoya uchun harbiy otryad chaqirdi. 20-iyun kuni ertalab Millat majlisi deputatlari deputat Mirabo chaqirig`iga ko`ra konstitutsiya ishlab chiqilmaguncha tarqamaslikka so`z berdilar. 27 iyun kuni qirol imtiyozli tabaqalarning boshqa deputatlariga ham Millat majlisiga qo`shilishga rozilik berishga majbur bo`ldi, 9 iyul kuni mavjud 3 ta tabaqalardan tashkil topgan Millat majlisi o`zini "Ta`sis majlisi" deb e`lon qildi. Boshlangan inqilobni to`xtatish uehun qirol Parijga yollanma qo`shin kiritdi. 11 iyul kuni Nekker vazifasidan ozod qilindi. 12-13 iyul kunlari xalqning qo`shin bilan harbiy lo`qnashuvlari davom etdi. Xalq aslaha omborlariga hujum qilib, qurollandi. 1789 yil 14 iyul kuni ertalab nogironlar uyiga bostirib kirgan xalq u yerdagi aslaha omboridan qurollarni olib, despotizmning ramzi bo`lib qolgan siyosiy qamoqxona vazifasini o`tovchi Bastiliya qal`asiga yurish qildi. Parijhk olomon va franlsuz gvardiyasining askarlari Bastiliya qal`asini zabt etdilar. Qo`g`olonchilarning qurollarni topshirish talabiga rad javobini bergan qal`a komendanti de Lonening boshi tanasidan judo qilindi. Bastiliya vayron qilindi. Bastiliyani ishg`ol qilishda qalnashganlarning soni 662 kishi bo`lib, ularning 426 tasi savdogarlar va hunarmandlar, 149 tasi xalfalar, shogirdlar va ishchilar, 77 tasi askarlar, 4 tasi kommersant, 5 tasi xizmatchi va 1 tasi o`qituvshi bo`lgan. Bastiliya olingandan so`ng Fransiyada ommaviy xalq harakatlari ko`tarildi. Xalq eski hokimiyat organlarini ag`darib, xalq militsiyasini tashkil qildi. Dehqonlar sen`orlar torrib olgan jamoa yerlarini qaytadan egallab oldilar. Parij meri qilib Baye, Parij Miiliy gvardiyasining qo`mondoni qilib Lafayet saylandilar. Amalda Fransiyada mustabid tuzum ag`darildi, dvoryanlarning emigrasiyasi boshlandi. Siyosiy hokimiyat to`Iiq Ta`sis majlisiga, ya`ni 3-tabaqa qo`ligao`tdi.

Xalq harakatining keng avj olganligidan vahimaga tushgan Ta`sis majlisi 1789 yjlning avguslida 2 ta muhim qonun qabul qildi. Bu qonunlarga ko`ra tabaqalarning imtiyoz va ustunliklari, feodal huquqlar. cherkov dcsyatinasi (ushr) bekor qilindi va davlal soliqlarini lo`Iash uchun qonun oldida hammaning o`zaro tengligi e`lon qilindi. Ammo barcha senzlar, yer bilan bog`Hq majburiyatlar amalda qoldi. Bu dekretlar feodal munosabatlarning tugatilishiga asos bo`lib, dehqonlarga yon berish siyosatining boshlanishi edi. Shu bilan birga Ta`sis majlisi dchqonlarning ancha qat`iy talablar bilan chiqayotgan qismiga qarshi jazo otryadlarini ham yubordi. Har qanday imtiyozlar va erkinliklar bekor qilindi. Norozi dehqonlar va shahar plebeylarini tinchlantirish maqsadida kelajakda konstitutsiyani joriy qilishga qaror qilindi. 1789 yil 26 avgustda majlis katta inqilobiy ahamiyatga ega bo`lgan hujjat- * L lnson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasr`ni qabul qildi. Deklaratsiya xalq suvereniteti prinsipini, qonun oldida barchaning tengligini, insonning xavfsizlik va jabr - zuhnga qarshilik ko`rsitish huquqini, so`z erkinligi, matbuot erkinligi va vijdon erkinligi, "xususiy mulkchilik huquqining muqaddasligi va daxlsizligi" e`lon qilindi. So`zsiz "Inson va fuqaro huquqlari deklaratsiyasi"ning tayyorlanishiga 1776 yil 4 iyulda qabul qilingan `"AQSHning mustaqillik deklaratsiyasi" katta ta`sir qildi. Inqilob yuksalaverdi, ammo Fransiyaning iqtisodiy ahvoli yaxshilanmadi. 5 oktyabr kuni 20 ming kishidan iborat aholi Versaldagi qirol rezidensiuasi va Ta`sis majlisiga tomon yo`l oldi. Qirolning "Deklaratsiya"ni va avgustdagi dekretlarni imzolamaganligi qirolga nisbatan ommaviy ishonchsizlikni tug`dirdi. Ularning talabi bilan oktyabr oyida qirol va Ta`sis majlisi Parijga ko`chdi. Shunday qilib, qirol xalqning nazorati oslida qolib, deklaratsiya va avgust dekretlarini tasdiqlashga majbur bo`ldi. 5-6 oktyabrlarda bo`lib o`tgan bu xalq harakati inqilobning dastlabki muvaffaqiyatlarini mustahkamladi va uning keyingi laraqqiyoti uchun sharoit yaratdi. Ta`sis majlisida o`zining mavqeini mustahkamlab olgan sanoatchilar va liberal dvoryanlar islohotlarni yanada davom ettirish imkoniyatiga ega bo`ldilar. Bunda Amerika inqilobining qatnashchisi markiz Lafayet va graf Mirabolar katta rol o`yhadilar. Ammo

majlisda yangi kuchlar paydo bo`ldiki, ularning ichida yosh advokat Maksimilian Robesp`yer (1758-1794) va uning tarafdorlari ham bor edi. Majlis 1790-1791 yillardagi fuqarolarning tengligi printsipiga asoslanib, tabaqalarning imtiyozlarini, dvoryanlik titullarining meros o`tishini, dvoryan gerbi va umuman dvoryan imtiyozlarining barchasini bekor qildi. Tadbirkorlik faoliyati bilan shug`ullanishning erkinligi e`lon qilinib, sex tizimi va unga joriy qilingan davlat reglamentasiyasi tugatildi. Ichki bojxona soliqlari va Angliya bilan imzolangan 1786 yilgi savdo sharlnomasi bekor qilindi. 1790 - 1791 yillarda ishchilarning ish tashlashlari kuchayib, ishchi itlifoqlari paydo bo`la boshlagan bir vaqlda Ta`sis majlisi norozilik harakati boshliqlariga qarshi sud qilinmasdan o`lim jazosiga mahkum qiluvchi harbiy qonun chiqardi. 1791 yij 14 iyulda tashkilotlar va ish tashlashlarni ta`qiqlovchi "Le-Shapele" qonuni (uni taklif qilgan deputat nomi bilan atalgan) qabul qilindi. Bu qonun 1864 yilda bekor qilindi. Dchqon qo`zg`olonlarining yangidan ko`tarilishi Ta`sis majlisini agrar masalaga qaytishga majbur eldi. 1789 yil 2 noyabr dekreti bilan majlis cherkov yerlarining ko`pchiligini konfiskatsiya qildi. Millat mulki, deb e`lon qilingan bu yerlar sotuvga qo`yildi. Ammo yerlar baland narxda sotilganligi sababli ularni. asosan, burjuaziya va o`ziga to`q dehqonlar sotib oldilar. Kambag`al dehqonlar ularni sotib olish imkoniyatiga ega emas edilar. 1791 yil sentyabrida Ta`sis majlisi konstitutsiya ishlab chiqdi. Unga ko`ra mamlakatning barcba fuqarolari saylov huquqiga ega bo`igan "aktivlar" va bunday huquqga ega bo`lmagan "passivlar" deb ikki guruhga bo`Iindi. Aktiv fuqarolarga 25 yoshga etgan, mulkka ega bo`igan va o`rtacha maoshning 3 kunligi miqdorida to`g`ri soliqni to`lash imkoniyatiga ega bo`igan barcha erkaklar kirdilar. Mamlakatning 9 million kishilik erkaklaridan 4,3 million! saylov huquqiga ega edi. Saylovlar 2 bosqichda bo`lib: dastlab 50 ming kishilik saylovchilar saylanar, so`ngra ularning orasidan deputatlar saylanar edi. Saylovchilar o`rtacha ish haqining 3 kunligi miqdorida (1,5-3 Hvr) emas, balki 10 kunligi miqdorida, dcputallikka nomzodlar esa 1 kumush marka (52 livr) soliq to`lashi va yana yer mukiga ega bo`lishi shart edi. Biroq mazkur konstitutsiya joriy qilinmadi, shuningdek ularda qulchilik ham bekor qilinmadi.

Fransiyada konstitutsion monarxiya o`rnatildi. Qonun chiqaruvchi hokimiyal 1 palatali qonun ehiqaruvchi majlisga, ijro etuvchi hokimiyat esa monarx va u tayinlaydigan ministrlarga tegishli edi. Qirol "Ta`qiqlovchi veto" huquqiga, ya`ni majlis ko`rib ehiqqan qonunlarni vaqtincha rad etish huquqiga ham ega edi. Fransiya 83 ta departamentga bo`linib, ularda bokimiyatni saylanuvchi kengashlar va direktoriyalar boshqargan. Shahar va qishloqlarda esa saylanuvchi munisipalitetlar boshqargan. Shunday qllib, Ta`sis majlisi yuridik jihaidan mulkdorlarning ijtimoiy va siyosiy hukmronligini rasmiylashtirdi. Inqilob lagerida ijlimoiy-siyosiy tabaqalanish boshlandi. Xalq ommasi va burjuaziyaning ancha radikal bo`igan qatlamlari inqilobni davom ettirishga, burjuaziyaning yuqori doiralari va jiberal dvoryanlar o`z maqsadiga erishgan bo`lib, inqilobni to`xtalaishga harakat qildilar. Bunday bo`linish holati qirolning qochishga urinishi bilan bog`liq bo`igan Varenn. inqirozi davrida yaqqol namoyon bo`ldi. Qirol Lyudovik XVI oilasi bilan Parijdan Franlsiyaning FransiyaHk emigrantlar yig`ilgan Varenn shahriga qochishga qaror qildi. Fransiyaga yaqin bo`igan Belgiya hududida Avstriya armiyasi saqlanayotgan bo`lib, qirol armiyasi uning madadiga umid qilgan edi. Ammo qirol oilasini olib ketayotgan izvosb dastlabki pochta bekatida tanilib, qo`riqchilar qurshovida Parijga qaytarildi. Aynan shu voqe`lik inqilobni himoya qilish uchun ko`ngilli otryadlarni tashkil topishiga sabab bo`ldi. Parij aholisi qirolni xoinlikda aybladi. Xalq ommasi va liberal dvoryanlarning hokimiyatda turgan mo`tadil monarxiyachi -konstitutsiyachilarning bir qismining noroziligi siyosiy klublarning tashkil topishida ko`rindi. Bunday klublar jumlasiga felyanlar, yakobinchilar, kordelyerlar va boshqalar kirar edi. 1791-1792 yillarda ancha demokratik bo`igan klublardan biri bu kordelyerlar klubi edi. Bu klub asosan hunarmandlar va boshqa passiv fuqarolarni birlashtirgan bo`lib, uning tarkibiga Marat, Danton, Demulen va boshqalar kirgan edi. Kordelyerlar klubi a`zolari -monaxlari beliga arqon bog`lab yuruvchi (arqon fransuzcba "corde") kordelyerlar monastirida yig`ilishar edi. Yakobinchilar klubi ham katta ta`sirga ega edi. Bu klub a`zolari Avliyo Yakob monastirida yig`ilishar edilar. Klub turli orientalsiya tarafdorlarini birlashtirgan edi. Klubning provinsiyalarda filallari mavjud edi. 1791 yilda filiallarning soni 400 dan ziyod bo`lib, keyinchalik ularning soni 1000 dan oshib ketdi. Mirabo va Robes`yerlar ham shu klub a`zolari edilar. 1791 yildagi bo`linishdan so`ng yakobinchilar klubidan felyanlar, deb ataluvchi konstitutsion

monarxiyachi siyosiy klub ajralib chiqti. Bu klubning nomlanishi shu nomdagi diniy ordenning noraidan olingan bo`lib, klub a`zolari bu ordenga tegishli monastirda yig`ilish o`tkazar edilar. Bu klbning rahbarlari M.Lafayet, A.Barnav, A.Lamet edilar. Inqilob ko`plab ro`znomalarni paydo qildi. Ayniqsa, Marat lomonidan nashr qilinayotgan "Xalq do`sti" deb nomlangan ro`znoma katta nufuzga ega edi. Fransiyadagi inqilob Yevropa davlatlarining monarxlari va dvoryanlarining g`azabiga sabab bo`ldi. Ayniqsa, Avstriya va Prussiya hukumatlari inqilobiv Fransiyaga qarshi harbiy ittifoq tuzdilar. Qirol va uning tarafdorlari urush chiqarishga harakal qilib, inqilobdan qutulishning yagona yo`lini urushda ko`rdilar. Felyanlarning bir qismi, shuningdek, Robes`pyer. Marat va yakobinehilaming ko`pchiligi urushga qarshi edilar. Fransiyaning Jironda departamentidan chiqqan (shuning uchun ular jirondistlar deb atalgan) asosan, savdo sanoatchilar Ta`sis majlisida katta ta`sirga ega bo`lib, ular ham urush tarafdorlari edilar. Urush tarafdorlarining qo`li baland keldi. 1792 yil 20 aprelida Franlsiya Avstriyaga qarshi urush e`lon qildi. Bu inqilobiy Fransiyaning monarxiyachi Yevropaga qarshi urushi edi. Urushning dastlabki davri Fransiya uchun muvaffaqiyatsiz bo`ldi. Chunki qo`shinning yomon qurollanganligi, yaxshi tashkil qilinmaganligi va ko`pchilik ofitserlarning emigratsiyada ekanligi bunga sabab bo`lgan edi. 1791 yil 1 oktyabrida konstilutsiya qabul qilingandan so`ng Qonun chiqaruvchi majlis ochilgan edi. Uning tarkibi Ta`sis majlisinikidan farq qilib, majlis a`zolarining 10 foizini yirik moliyachilar, kema egalari, quldor savdogarlar, plantatorlar, yirik yer egalari, sanoatchilardan iborat—felyanlar partiyasi tashkil qilindi. Bu partiya monarxiyaning va 1791 yilgi konstitutsiyaning saqlab qolinishidan manfaatdor edilar. Majlisning so`l qismida yakobinchilar klubi bilan bog`liq deputatlar tashkil qildi. Tezda bu guruh ikkiga bo`Iinib ketdi. Ulardan biri jirondistlar, deb atalib, unga asosan janubiy. janubi-g`arbiy va janubi- sharqiy deparlaraentlarning jamiyatni qayta tashkil qilishdan manfaatdor bo`lgan

savdogarlari, sanoatchilari va yangi yer mulki egalari kirdilar, Majlisning o`ta so`l guruhini montanyarlar deb nomlanuvchilar tashkil qildi. Ulamirig bunday nomlanishiga sabab, ularni majlislar zalida eng yuqori o`rinlarni egallaganligi (frantsuzcha "montana"- "tog`") sabab bo`lgan edi. Ommaviy inqilobiy ko`tarilish sharoitida Parijning 48 ta shunday sektsiyalari jamiyat hayotida faol qatnasha boshladilar. Aynan ular 1792 yil 10 avgust inqilobini, tayyorladilar. Avgust boshida esa monarxiyani ag`darishga jiddiy tayyorgarlik ko`rdilar. 1792 yil 25 iyulida Avstriya va Prussiya monarxlari nomidan gersog Braunshveyg Parij aholisiga murojaat qilib, qirolga bo`ysunishni talab qildi. Buhga javoban 48 ta sektsiyadan 47 tasi Qonun chiqaruvchi majlisdan Lyudovik XVI ni taxtdan ag`darishni va millat konventini ehaqirishni talab qildi. Ammo majlis ularning talabini bajarmadi. 10 avgust tunda qo`zg`olon boshlandi. Shunday qilib, Parijning qo`zg`olonchilar kommunasi tashkil qilindi va hokimiyatni o`z qo`Iiga oldi. Shu kuni qo`zg`olonchilar Tyuliridagi qirol saroyini zabt eldilar. 13 avgust kuni qirol oilasini bir vaqtda qamoqxona vazifasini o`tovchi Tampl qasriga ko`chirdilar. 11 avgust dekreti bilan fuqarolarni aktiv va passiv guruhlarga ajratish bekor qilindi. 21 yoshga yetgan barcha erkaklar saylash huquqiga ega bo`ldilar. Shuningdek, ovoz berish huquqiga bir joy da bir yildan kam bo`lmagan vaqt mobaynida doimiy yashagan 25 yoshga etgan barcha erkaklar ega bo`ldilar. 26 avgustda

qasamyod etmagan ruhoniylarni Fransiyadan haydash to`g`risida qaror qabul qilindi. Shu yilning avgustida emigranllarning va jamoa yerlarini qishloq jamoasi o`rtasida sotish to`g`risida dekretlar qabul qilindi. Ammo bu dekretlar amalda joriy qilinmadi. 25-28 avgustdagi dekretlar feodal rnajburiyatlarni hech qanday to`lovsiz bekor qildi. Konstitusion monarxiya tarafdorlari hokimiyatdan mahrum qilindilar. Parij kommunasi jirondistlar va montanyarlarning katta qarshiligiga qaramasdan Parijdagi shahar hokimiyatining organi bo`lib qolaverdi. 19 avgust kuni Prussiya armiyasi Fransiya chegarasiga hujum qilib, Verden va Longvi shaharlarini egalladi. 20 sentyabr kuni Valma yaqinida inqilobiy armiya Prussuya qo`shinining hujumini qaytarib, uni chekinishga majbur qildi. Shu davrda Konvent va armiya qo`shni daviatlarning xalqlariga yordam berishni o`z oldiga maqsad qJHb qo`ydi. "Kulbalarga tinchiik - saroylarga urush" shiori qabul qilindi. Bu shior Fransiya qo`shinlari egallagan hududlarda krepostnoy huquq bckor qilinishi. xalq suvereniteti e`lon qilinishini anglatar edi. Inqilobiy armiyaning g`alabalari natijasida Savoyya!, Nissa, Reynning so`l qirg`og`i va Belgiya, Fransiyaga qo`shib olindi. Urushda Angliya betaraf turdi. Fransiyaning muvaffaqiyatlaridan so`ng Belgiya Fransiya respublikasining raqiblari tomoniga o`tdi. Keyinchalik Fransiyaning harbiy muvaffaqiyatlari frantsuzlarga qarshi ko`p sonli ishtirokchilardan iborat koalitsiyaning shakllanishiga sabab bo`ldi. 1792 yilning 20 avgustida Qonun ehiqaruvchi majlisning yig`ilishidan so`ng tezda Millat Konventi chaqirildi. Konventga Fransiyadan 749 deputat, mustamlakalardan esa 34 deputat saylandi. Deputatlar orasidan, asosan, mulk egalari ko`pchilikni tashkil qilib, xalq vakillari 40 kishi atrofida edi. Konvent tarkibida 155 kishiga yaqin dcputatlar montanyarlardan iborat bo`lib, ular qirolni sud qilishni va boshlangan radikal islohotlarning davom etishini talab qildilar. 21 avgustda qirol hokimiyatining tugatilganligi to`g`risida Konvent qaror qabul qildi. 1792 yil 22 sentyabrda Fransiya. respublika deb e`lon qilindi. 1792-1793 yillarning qishida Franlsiya shahar va qishloqlaridagi xalq ommasi inqilobni davom ettirishni talab qildilar. Xalq ommasining ahvoli nihoyatda og`ir edi. Non va boshqa oziq-ovqat mahsulotlariga qatiy narxni bclgilash to`g`risida Konventga ko`plab talabnomalar tusha boshladi. Parij kommunasi shahar byudjetidan mablag`

ajratib, qimmat bahoda g`alla sotib olib, uni arzon narxda aholiga sola boshladi. Boy va mulkdorlarga kommuna soliq soldi. 1793 yil bahorida yana yer masalasi kun tartibiga chiqdi. Ayrim rayonlarda dehqonlarning o`zboshimchalik bilan yerlarni bosib olish harakati boshlandi. Shunda Konvent emigrantlarning va qirol yerlarining mayda qismlarga bo`lib sotish to`g`risida dekret qabul qilishga majbur bo`ldi. Qirol Lyudovik XVIni jazolash masalasi Konventda, va undan tasbqarida butun Fransiya bo`ylab keng muhokama qilindi. Konvent deputatlari ham bu masalada ikkiga bo`Hndi. Jirondistlarning aksariyati va botqoqchilar (majlislar zalining qo`yi qismidan joy olgan deputat)laming bir qismi qirolni qatl qilinishiga qarshi edilar, montanyarlar, jirondistlar va bolqoqchilarning boshqa bir qismi uni qatl qilishni talab qildilar. Noyabr- dckabr oylarida qirolning koalitsiya monarxlari bilan respublikaga qarshi umsh to`g`risidagi maxfiy yozishmalari topib olindi. Bu qirolni qatl qilinishiga asos bo`ldi. 1797 yil 21 yanvar kuni Lyudovik XVI namoyishkorona qatt qilindi. Qirolning qatl qilinishiga, va xalq ommasining talabiga ko`ra chiqarilgan bir qator dekretlarga, g`allaga qat`iy narx belgiianganligiga qaramasdan parlarnentda va undan tashqarida kurash kuchaydi. Jirondistlar Konventi "O`n ikkiiar komiteti"ni tuzib, seksiyalar va Parij kommunasini tergov qilishga kirishdilar. Kommunaning rahbarlari bo`lgan Ebcr ba Varlenni qamoqqa olish to`g`risida bo`yruq chiqarib, ularai "qutirganlar" deb atadi. Jirondistlarga qarshi Kommuna, seksiyalarning ko`pchiligi, montanyarlar va kordclerlar birlashdilar. 10 avgustda Kommuna tomonidan Qo`zg`olonchilar komiteti tuzildi. 1793 yil 31 mayda uning bo`yrug`i bilan kop ming kishitik qurollangan olomon va milliy gvardiyaning jangchilari Konventni qurshovga oldilar. Jirondistlarning rahbarlari hibsga olindi. Xa!q qo`zg`oloni g`alaba qilib, hokimiyatga yakobinchilar keldilar. Yakobinchilar diktalurasi Jirondistlar Konventidan norozi bo`lgan shahar va qishloq abolosining qo`llab- quwatlashi oqibatida yakobinchilar hokimiyatga keldilar. Butun mamlakatda ahvol og`ir edi. 83 ta departamentning 60 tasida isyonlar ko`tarilib turdi. 1793 yil martida Vandeeda ko`tarilgan qo`zg`olon ularning eng katlasi edi. Qishloq xo`jaligi butunlay izdan chiqqan bir vaqtda Konvent 300 ming kishini armiyaga safarbarlikka chaqirdi. Sanoat jihatidan ancha qoloq bo` Igan Vandeeda dehqonlar Konventning jazo otryadlariga qarshi haqiqiy

$urushni boshladilar. 1793 yilda qo`zg`olon bostirildi, ammo qo`zg`olonning ayrim uchqunlari davom etdi. Vandee urushlarida bar ikki tomondan 600 mingdan ziyodroq iransuzlar qurbon bo`ldilar. Mamlakatdagi mavjud og`ir abvoldan foydalangan yakobinchilar o`zlarining hokimiyatini muslahkamlashga harakat qiSib, Konvent yer va dehqonlar to`g`risidagi masala bilan shug`ullandi. Ketma-ket bir qancha agrar dekretlar chiqarildi. 1793 yil 3 iyunida yakobinchilar Konventi emigrantlarning yerlarini mayda qtsmlarga bo`lib sotish to`g`risida dekret qabul qildi. 10 iyulda jamoa yerlarini bo`lib berish to`g`risidagi Konventning yangi dekreti qabul qilindi. Unga ko`ra, agar dehqon jamoalari a`zolarining 1\3 dan ko`prog`i jamoa erlarini bo`lib olishga rozi bo`lsalargina ushbu dekret kuchga kirar edi. 17 iyulda barcha fcodal majburiyatlarini hech qanday to`lovsiz bekor qilish to`g`risida dekret chiqarildi .Ammo yer mulkiari va yerlarni ijaraga olish bilan bog`liq barcha majburiyatlar amalda qolaverdi. Yerlarni bo`lish to`g`risidagi "agrar qonun" tarafdorlari ta`qib ostiga olindi. Yerlarni mablag`i bor kishilsrgina sotib olishlari mumkin edi. End) er kapitalistik mulkka aylana boshlandi. Endi u rasmiy sotiladigan va sotib olinadigan bo`ldi, bu so`zsiz ilg`or holat edi. Qabul qilingan dekretlar amalda hayotga tadbiq etilmagan bo`lsada, yakobinchilar tomonidan feodal isyonlarni bostirish uchun armiyaga safarbarlikni engillashtirdi. Oziq- ovqat masalasi ilgirigidek hal qilinmasdan qolaverdi. Yakobincbilar blokida kuchlarning bo`linishi davom etdi. "Quturganlar" va "so`l yakobinchilar" inqilobni yanada chuqurlashuvini ta`minlashga harakat qildilar. Jamiyatni qutqarish komitetini boshqarayotgan Danton va uning tarafdorlari tcrrorni cheklashni talab qildilar. Boshqa tomondan Robespyer va uning tarafkashlari bar qanday yo`l bilan bo`lsa ham hokimiuatni saqlab qolishga harakat qildilar. Asta-sekinlik bilan inqilobiy terror Pobespyerning shaxsiy hokimiyatini himoya qiluvchi qurolga aylandi. Yakobinchilar bloki orasidagi kurash yangi konstitutsuya qabul qilingandan su`ng jiddiy tus oldi. 1793 yilgi konstitutsiya zamonasining ilg`or konstitutsiyalaridan biri edi. 29 iyulda Konvent qabul qilgan yangi konstitusiyaga muvofiq Fransiya bir palatali respublika, deb e`lon qilindi. Unga ko`ra 21 yoshga yetgan barcha erkaklarga saylov huquqi, xalqga$

qo`zg`olon ko`tarish, ma`lumot olish, mehnat qilish, nogironlarga ijlimoiy yordam olish huquqlari berildi. Ammo urush tugaguncha amalda konstitutsiya joriy qilinmadi. 1793 yil 13 iyulda yakobinchilarni faol vakili, Konvent a`zosi, "Xalq do`sti" ro`znomasining muharriri Jan Pol Maratga suiqasd qilindi. Qotillikga yollangan dvoryan ayol Sharlittadc Korde tomonidan sanchilgan xanjar Maratning o`limiga sabab bo`ldi. Natijada yakobinchilarning terrori yanada kuchaydi. Rassom Lui David tomonidan "`Maratning o`limi" nomli qotillik jarayoni aks etgan tasviriy asar ishlanib, frontga ketuvchi harbiy otryadlar ushbu asar oldida qasamyod qabul qiladigan bo`ldilar. 1794 yil oxirida urushning borishida burilish yuz berdi. Ommaviy safarbarlik dushman uslidan g`labaga olib keldi. Doimiy harbiy tayyorgarlikdan o`tgan qismlar inqilobiy kayfiyatdagi xalq lashkari bilan qo`shildi, bu - amalgama deb ataldi. Birinchi marta Yevropada umumiy harbiy majburiyat joriy qilindi. 1794 yilning qishidayoq feodal isvonlari bostirilib, Vandes isyonchilarining asosiy kuchlari tor-mor etildi, Fransiya hududi koalilsiya qo`shinlaridan ozod qilindi. 1794 yil fevral-martida Konvent "Gumon qilinuvchilar"ning mulklarini qashsboqlar o`rtasida taqsimlash to`g`risida vantoz dekretlari deb nom olgan dekretlar qabul qildi, ammo bu dekretlar amalda joriy qilinmadi. Yakobinchi laming terrorchilik siyosati davom ettirildi. Natijada xalqm`ng Robespyerga qarshi g`azabi kuchaydi. Va`da qilingan jannatona hayotga bo`lgan umid so`na boshladi. Frontdagi muvaffaqiyatlarga qaramasdan vaziyat murakkab tus ola boshladi. 1794 yil bahoridan boshlab, yakobinchilar bloki parchalana boshladi. Konvent a`zolarining ko`pchiligi savdo-sotiqning erkin bo`lishini talab qila boshladilar. Feodal munosabatlar tugatildi. Aql, adolat, vatanga muhabbat kabi prinsiplarga asoslangan yangi din - - "Oliy mavjudot" shaxsiga sig`nish asosida xalqni birlashtirish uchun bo`lgan urinish natijasiz bo`ldi. xalq uni qo`llab quwatlamadi. 10 iyulda terrorni kuchaytirish to`g`risidagi dekretning qabul qilinishi nafaqat mulkdorlarni, balki shahar kambag`allari va dehqonlarni ham tashvishga soldi. Konventda Robespyerga qarshi suiqasd rejalashtirila boshlandi. Termidorlar konventi va direktoriya davrida Fransiya 9 termidor (27 iyul) kuni Konventning majlisi davom etdi. Unda deputat Sen-Jyust terrorni yumshatish taklifi bilan chiqish qildi. Ammo Konvent uning fikrini qabul

qilmadi. Robesp`yerni hokimiyatni suiste`mol qilishda aybladilar. Deputatlardan biri Robesp`yerni hibsga olishni taklif qildi. Bu taklifni Konventning ko`pchilik a`zolari qo`llab quvvatladilar. Robesp`yer va uning tarafdorlarini qamoqdan ozod qilib. Robesp`yerni Konventga qarshilik ko`rsatishini kutdilar. Ammo Robes`pyer ular kutganday qarshilik ko`rsatmadi.Shunda Konvent otryadlari ratushaga bostirib kirib, Robesp`yer va uning tarafdorlarini tor-mor qildi. Yakobinchilar diktaturasi majaqlab tashlandi.Yakobinchilardan tozalangan Konvent o`z faoliyaini davom ettirdi. Yakobinchilar diktaturasi Fransiya aholisi hayotini yengillasbtirmadi, kutilgan natijalarni bermadi. Fransiyada kapitalistik taraqqiyot yo`liga esa undan keying! Termidorlar Konventi davrida o`tildi. Termidorlarning davlat to`ntarishi inqilobda so`nish davrining boshlanishi edi.Termidorlar Konventi Fransiyani Napoleon Bonapart imperiyasiga olib keldi. 9 Termidorning ikkinchi yilidan so`ng (1794-yil 27-iyul) hokimiyat inqilob natijasida boyib ketgan sanoatchilar,moliyachifar va yangi yer egalari ko`pchilikni tashkil etgan Konvent qo`Iiga o`tdi.`I`ermidorlar Konventi 1794-yil 27-iyuldan 1795-yil 26- oktabrgacha davom etdi.Yakobinchilar klubi va ularning mamlakaldagi filiallari yopildijamoatchilik tashkilotlari tarqatib yuborildi,oziq-ovqat mahsulotlariga qo`yilgan maksimum narx bekor qilindi,savdo erkinligi chayqovchilik erkinligiga aylandi.Terrorga qarshi kurashish bahonasi bilan norozi kayfiyatda yurgan qashshoqlarga qarshi qat`iy chora tadbirlar ko`rildi. 1795-yil bahorida ochlik va muhtojlikdan qattiq aziyat chekkan Parij aholisi qo`zg`olon ko`tardi.12 jerminal kuni (1-aprel) kuni norozi olomon Parij ko`chalariga chiqib,non va 1793-yilgi konsitutsiyani talab qildilar.Konventga qarshi birinchi qo`zg`lon jerminal deb ataldi.Ikkinchi qo`zg`olon birinchi prerial (20-may) kuni ko`tarildi.Qo`zg`olonchilar tarkibida milliy gvardiyaning qismlari ham qatnashdi, ammo qo`zg`olon tezda bostirildi. 1795-yil iyulida Termidorlar konventi yangf konsitutsiya qabul qildi.Bu konsitutsiya respublika tuzumini saqlab qoldi,biroq inqilob qo`lga kiritgan yutuqlardan biri-umumiy saylov huquqiini bekor qildi, xususiy mulkchilik huquqini e`lon qildi. inqilob davrida qo`lga kirililgan mulklarni qonuniylashtirdi.Konvent o`rniga Oqso`qollar kengashi va Besh yuzlar kengashi saylandi. Bu ikki palata qonun chiqaruvchi hokimiyatga ega edi.Qonun chiqaruvchilar to`liq ijroiya hokimiyatiga ega bo`igan 3

kishidan iborat Direktoriyani sayladi.Konsitutsiya qabul qilinganidan so`ng tezda Konvent tarqatiHb,hokimiyat Direktoriya qo`Hga o`tdi.Direktoriyaning asosiy siyosati inqilob davrida boyib qolgan sanoatchi va moliyachilarning manfaatini himoya qilishga qaratilgan edi.Direktoriya 1795-yil 4-bryumerdan so`ng 1799-yil 18-bryumcrgacha faoliyat ko`rsatdi. Bu davrda qishloq va shahar kambag`llarining ahvoli og`rligicha qolaverdi.Shu davrda Frantsuada (Grakx) Noel Babyof (1760-1797 y.y) va uning i( Tenglar jamiyati" mashhur bo`ldi.Babyof inqilobning dastlabki yillarida yerga nisbatan xususiy mulkchilikning joriy elilishiga qarshi kurashib.ijtimoiy tenglashtirish g`oyasini targ`ib qilib,o`zini Rimlik rcformator Grax deb e`lon qildi.Babyof o`ldirilib,uning jamiyati tarqalib yuborildi. Direktoriya davrida Fransiya olib borayotgan urushlar xarakteri birdan o`zgardi.U Franlsiyani himoya qilish urushidan, 1797-yiidan boshlab, boshqa davlatfar hududini bosib olish urushiga aylandi.Napoleon Bonapart qo`mondonligidagi frantsuz qo`shinlari Shimoliy Ttaliya hududini egallab, Avstriyaga o`tdi va 1797-yilda Kamforpomioda Avstriyani sulh shartnomasini imzolashga majbur qildi. Italiyaning Lombardiya viloyatini Sizalpin, Genuyani esa Liguriya respublikalariga aylantirib. ularnj Fransiyaga tobe qilib qo`ydi. P`emont Fransiyaga qo`shib olindi. Vcno`siya, I striya, Dalmatsiya Avstriyaga,Reynning. o`ng qirg`og`I, Belgiya va lonik orollari Fransiya ixtiyoriga o`tdi. Fransiyaning asosiy raqibi bo`lib hamon Angliya qolaverdi. Uning mustamlakachilik qudratiga zarba berish uchun Direkloriya Hindistonga ekspedisiya yuborish maqsadida Misnii bosib olishga kirishdi. Misr ekspedisiyasiga Napoleon Bonapart qo`mondonlik qildi. 1798 yil 20 iyunda Misr qo`shinlari ustidan frantsuz armiyasi g`alaba qildi. 1 avgustda Nelson qo`mondonligidagi ingliz floti Abukir ostonasida frantsuz eskadreyasini tor-mor qildi. Bu frantsuzlarga qarshi 1-koalisiyaning tuzilishini tezlashtirdi. Koalisiya tarkibiga Angliya. Rossiya, Turkiya, Neapolitan qirollogi va Avstriya kirdi. 1799 yil bahorida Yevropada urush yangidan boshlandi. Germaniyada frantsuz armiyasi tor-mor qilindi. Italiyadan frantsuz armiyasini feldmarshal Suvorov qo`mondonligidagi rus qo`shinlari siqib chiqaraboshladi. Harbiy muvaffaqiyatsizliklar va tashqi kuchlarning harbiy yurishi, shuningdek, Direktoriya siyosatidagi ziddiyatlar Fransiyaning mulkdor qatlamlarini tashvishga soldi. Mamlakatda qonuniy tartibning yo`qligi ma`lum bo`lib, xalq ommasining aksariyati hokimiyatni mustahkam qo`lga o`tishi lozimligini tushunib etdi. Napoleon Bonapart

atrofidagi yuqori lavozimli harbiylarning bir qismi harbiy diktatura o`rnatishga harakal qildilar. Ular Misrda qo`mondonlik qilayotgan Napoleon Bonapart bilan Direkloriyaning hukumat doiralariga yaqin bo`igan ukasi Lyusen Bonapart orqali aloqada bo`idilar. Napoleon Misrdagi frantsuz qo`shinini general Kleberga topshirib, 500 la grenaderlari bilan Fransiyaga qaytdi. 18-bryumer (1799 yil 9 noyabr) kuni qonun chiqaruvchi korpus majlisi shahar yaqinidagi Sen-Klu saroyiga ko`chirildi, majlisga Napoleon ham etib keldi. Parij safari davomida Napoleon yangi hukumatdagi lavozimlarni egallash to`g`risida ikkita nomzod: konstitusiyachilaming rahbari -- Emmanuel Jozef Siyes va moliyachi Roje-Dyuko bilan. keiishib oldi. Direktoriyaning 5 ta vakili ham istefo berish to`g`risida Napoleonga va`da berdilar. Shu kurii Lyusen Bonapart Besh yuzlar kengashiga raislik qilayotgan edi. Napoleon kengash a`zosi bo`lmasa ham majlisda paydo bo`ldi va Napoleonning majlisda ishtirok etayotganligidan norozi bo`lganlarni uning grenadyorlari haydab chiqardi. Besh yuzlar kengashi a`zolari majlisda qolgan oqsoqollar kengashining bir nechta a`zolari bilan birgalikda hokimiyatni uch konsufga berish to`g`risidagi dekretni qabul qilishga majbur ho`ldilar. Napoleon birinchi konsul lavozimini egallab. amalda barcha hokimiyat uning qo`ligato`plandi. Napoleon Bonapartning hokimiyat tepasiga kciishi Napoleon Bonapart 1769 yilda Korsika orolida kambag`allashgan dvoryan oilasida dunyoga keldi. Bonapart oilasida 8 farzand bo`lib, ular 5 o`gil va 3 qiz - Jozef, Napoleon, Lyusen, Eliza, Lui, Polina, Karolina va Jeromdan iborat edi. Napoleon oilada ikkinchi farzand bo`lib. oifasi uni harbiy bilim yurtiga o`qishga berdi. Napoleon bilim yurtini tugatib, 24 yoshidanoq general unvonini oldi. Napoleon Avstriya qo`shinlari egallab turgan Shimoliy Italiyaga yurushga tayyorlanayotgan armiyaga qo`mondon etib tayinlandi. Bonapart arrniyasi Shimoliy Italiyaga bostirib kirib, Avstriya qo`shinlarini tor-mor etdi. 1797 yilda Napoleon Bonaparl Avstriyani taslim bo`lish sulhini imzolashga va Fransiyaning g`alabasini tan olishga majbur etdi. Shundan so`ng Italiya Fransiyaga qaram bo`lgan bir necha kichik respublikalarga bo`linib ko`di. 1798 yilning may oyida Napoleon 30 mingdan ortiq kishilik armiya bilan 350 ta kemada Misrga yo`l oldi. Quruqlikda franlsuz qo`shinlari Misr otliq armiyasi ustidan

g`alaba qozondilar. Ammo, tezda ingliz floti Misr sohillariga yetib kclib, frantsuz kemalarini yondirib yubordi. Napoleon qo`shinlari Fransiyadan ajratib qo`yilib, halokatga mahkum etildi. Suriyaga qilingan hujum arablar bilan turk qo`sinlarining qattiq qarshiligiga dueh keldi. Shu paytning o`zida Suvorov qo`mondonligidagi rus armiyasi Shimoliy Italiyada frantsuz qo`shinlarini mag`lubiyatga uchratdi. Napoleon Bonapart o`z armiyasini tashlab, poytaxt Parijga shoshildi; u hokimiyat uchun kurashda asosiy da`vogarlardan biri edi. Napoleon Fransiyaga qaytgan paytda mamiakatda vaziuat og`ir edi. Direktoriya o`z obro`sini yo`qotib, ko`pchilik Napoleon Bonapart shaxsida o`z najotkorini izlayotgan edi. U armiya va xalq o`rtasida katta obro`ga ega edi. Napoleon Fransiyaga qaytib kelgach, oradan bir oy o`tar-o`tmas, 1799 yilning 9 noyabrida Direktoriya a`zolarining iste`fo berishlariga erishdi. Ertasi kuni o`z ukasi, deputat Lyusen Bonapart yordamida sadoqatli qo`shinlar bilan qonun chiqaruvchi korpusini qurshab oldi. Deputatlarga hokimiyatni Napoleon boshchilidagi uch konsulga topshirish to`g`risidagi talab taqdim etildi. Tez orada yangi Konstitutsiya loyihasi ishlab chiqildi va konsullar ichida Napoleon keng vakolatlarga cga bo`lib, u 10 yillik muddat davomida shu lavozimni egallab turishi kerak edi. Konstitutsiya va Napoleonning birinchi konsullikka tayinianishi umumxalq ovoziga qo`yildi va deyarli ko`pchilik, ya`ni, 3,5 mln. kishi uni yoqlab ovoz berdi. Konsullik davrida davlat tizimi ancha mustahkamlandi, harbiy diktatura siyosati davom ettirildi. 1804 yilda Senat Napoleon Bonapartni Napoleon 1 nomi bilan Fransiya imperatori deb e`lon qildi. Mamlakalda monarxiya tuzumi qaytadan tiklandi. Biroq. mazkur monarxiya feodallar, dvoryanlar, ruhoniylar manfaatini emas, balki. yangidan rivojlanib kelayotgan O`rta tabaqalar, bankirlar, zodagonlar, armiya va amaldorlarga tayanuvchi hariy- byurokratik monarxiya cdi. Mulk, oila, savdo to`g`risidagi qonunlarning rnajmualari, jinoyat kodeksi tuzib chiqildi. "Napoleon kodeksi" deb nom olgan "Fuqarolar kodeksi" ularning eng muhirai edi. Har qanday miqdordagi xususiy mulkka ega bo`lish huquqini mustahkamlab bcrish bu kodeksning asosiy vazifasi bo`ldi. Xususiy mulkka ozgina bo`lsa ham, tajovuz qiluvchilargajuda qattiq jazojoriy qilindi.

Napoleon tezda yangi armiya tashkil qilib, yashirin ravishda Alp orqali Italiyaga yurish qildi va 1800 yil 14 iyunda Avstriya qo`shinlarini tor-mor etdi. General Mcro qo`mondonligidagi frantsuz armiyasi shu yili 3-noyabrda Bavariya va Avstriya qo`shinlarini tor-mor etdi. 1801 yil 9 fevralda Avstriya-Fransiya o`rtasida Lyunevil shahrida shartnoma imzolandi. Unga ko`ra Reynning so`l qirg`og`i va Belgiya Fransiyaga qo`shib olindi. Italiyada Bonapart Fransiyaga tobc bo`lgan qo`g`irchoq Italiya respublikasini tuzdi. Angliya va Rossiya o`rtasidagi ziddiyatlardan xabar topgan Bonapart Pavel 1 bilan ittifoq tuzish to`g`risida muzokaralar boshladi. Bonapart Turkiyani bo`Iib olishini va Angliyaga qarshi Hindistonga yurish qilishni taklif qildi. Hatto rus imperatorining buyrug`i bilan kazaklardan iborat harbiy otryad Hindistondan inglizlarni haydash uchun O`rta Osiyoga yurish qildi.Bir vaqtda Pavel 1 Prussiya,Daniya va Shveisiya bilan Angliyaga qarshi qaratilgan "Qurolli BetarafUk ligasi"ni tuzish haqida bitim imzolandi.Angliya bilan savdo aloqalarining to`xtatilishi dvoryanlar va gvardiyaning noroziligiga sabab bo`ldi. Natijada 1801 yil 12 martda Pavel I fitnachilar tomonidan o`ldirildi. Taxtga uning o`g`li Aleksandr o`tirdi. 1801-yil 14-martda Aleksandr Angliya bilan diplomatik munosabatlarni tiklab,O`rta Osiyoga jo`natilgan kazak otryadini ortga qaytardi. 1801-yil oktabrda Fransiya bilan Rossiya o`rtasida sulh shartnomasi imzolandi.Shu bilan birga bu ikki davlat Germaniya va Italiya davlatlahning taqdiriga daxlli maxfiy bitim ham imzoladllar.Yakkalanib qolgan Angliya 1802-yil 27-martda Fransiya bilan sulh shartnomasi imzolashga majbur bo`ldi.Unga ko`ra Angliya qo`shinlari Misr va Maltadan chiqariladigan,Yevropada mavjud tartibni saqlab qolish majburiyatini olgan cdi, Fransiya esa Angliya bilan savdo shartnomasini luzadigan bo`ldi.Ammo, Amen sulh shartnomasidan har ikki davlat nafasni rosllab olish uchun foydalandi,undagi shartlami amalda bajarmadilar.Bonapart qo`shni davlatlar hududini bosib olish siyosatini davom etlirdi. 1803 yil Fransiya bilan Angliya o`rtasida urush boshlandi. Ispaniya Fransiyaga itlifoqchilik qildi. Napoleon frantsuz va ispan flotlarini yordarni bilan Angliya qirqoqlariga 30 ming kishilik korpusni desant qilib tushirishni rejalashtirdi. Buning uchun 1,5 mingdan

ko`proq kemalar tayyorlandi. Bulonda Angliyaga quruqlikdan hujum qilish uchun katta harbiy lager tuzildi. Bonapart avval Angliyani tor-mor qilib, uni mustamlakalarini egallashi va keyin Italiya va Germaniyani zabt elishni rejalashtirgan edi. 1804 yil fevralida N.Bonapartga uyushtirilayotgan suiqasd fosh qilingach, Napoleon o`zining hokimiyatini nasldan-naslga meros o`tadigan deb, o`zini esa Fransiya imperatori deb e`lon qildi. Fransiya imperiyasining bosqinchilik urushlari Fransiyaning Yevropa kontinentidagi harbiy jihatdan ustunligi dastlab inqilob urushlari davrida sezildi. Bu konsullik va imperiya davrida yanada yaqqol ko`rindi. Franlsiya bu davrda G`arbiy Yevropaning eng yirik va markazlashgan davlati edi. Inqilob Fransiyada ilg`or burjua tuzumini o`rnalib, uning iqtisodiy taraqqiyoti uchun kuchli turtki berdi. Ko`p sonli frantsuz armiyasi asosan dehqonlardan iborat bo`Iib, u eng zamonaviy quroi-yarog`lar bilan ta`minlangan edi. Tnqilobiy urushlar va Napoleon urushlari qobiliyatli general va ofitserlarni yetishtirdi. Kavaleriya va otliq artilleriya juda tez harakat qilish laktikasiga ega edi. Napoleon ayg`oqchilik ma`lumotlaridan, xalqaro shartnoma va huquqlarni buzish kabi manevrlardan,uning diplomatiyasi esa raqiblarni orasidagi kelishmovchilik va nifoqlardan ham juda unumli foydalandi. Fransiya armiyasi Yevropa materikining tuzum hukmron bo`Igan qoloq geodal monarxiyalari armiyasidan nihoyatda ustun edi. Bi davlatlar iqtisodiy zaif bo`lib, kam sonli qo`shinga ega va doimiy ravishda Angliyaning moliyaviy yordamiga muhloj edilar. Fransiyaning harbiy muvaffaqiyatlariga Germaniya va Italiyaning siyosiy tarqoqligi ham qo`l keldi. Uning sharqiy chegaralaridan kuchli, markazlashgan davlatlar yo`q edi. Mayda, tarqoq italyan va nemis davlatlari Fransiyaga jiddiy qarshilik ko`rsata olmadilar. Napoleon ularning o`rtasidagi kelishmovchiliklar va nizolardan foydalanib, ularning bir qismini o`zi tomoniga og`dirib, boshqalariga qarshi kurashda ulardan foydalandi. Bosib olingan hududlarni kontributsiya va konfiskatsiya vositasida xazina va oziq-ovqat mahsulotlarim talash, bo`ysundirilgan mamlakatlarni Fransiya uchun foydali

bojxona tariflari bilan ekspluatatsiya qilish, vassal davlatlar tomonidan harbiy qismlarning etkazib berilishi evaziga Fransiyaning harbiy qudrati tez oshdi. Fransiyaga lobe bo`Igan davlatlarni tuzishda, u o`sha mamfakatlarning burjuacha yangilanishlar tarafdori bo`Igan kuchlaridan ham foydalandi. Italiyada, Germaniyaning Reyn viloyatlarida va shuningdek, Belgiyada frantsuzlar ayrim burjua islohotlarini o`lkazib mahalliy feodal aslzodararini hokimiyatdan mahrum qildilar. Xalqaro munosabatlar sohasida Fransiyaning qo`lga kiritgan cng katla rauvaffaqiyatlari bu -- unung asosiy raqiblari o`rtasidagi nizo va nifoqlardan foydalanib ularni ittifoqchiligiga qo`ymaganligi va hatto bir-biriga qarshi qo`yishga erisha olganligidir. Fransiyaning harbiy jihatdan katta ustunlikka ega ekanligi sababli, boshqa davlatlar koalitsiyalarga birlashsagna unga qarshi tura olishlari mumkin edi. Ammo koalitsiya. a`zolari o`zaro kclisha olmadilar. Rossiya va Angliya manfaatlari Yaqin Sharqda va betaraf dengiz savdosining daxlsizligi borasida to`qnash kelmoqda edi. Avstriya va Fransiya o`zaro raqib davlallar bo`lib, ular Germaniyada gegemonlik qilish uchun va Polsha yerlarini egallash uchun raqobatda edilar. 1895 yildan to 1896 yilgacha bo`Igan muddalda Prussiya Fransiyaga qarshi urushda qatnashmadi. Fransuz qo`shinlari ham Germaniyaning shimoliy hududlariga hujum qilishdan cheklandilar. Prussiya Fransiyaning madadi bilan Angliya qirolining mulki bo`Igan Gannoverni va boshqa nemis davlatlarining hududlarini bosib olishni mo`ljallagan edi. Angliya va Ispaniya ham mustamlakalar borasida ziddiyatda edilar. Konsullik va imperiya davrida Fransiya olib borayolgan inqilobiy urush bosqlnchilik urushiga aylandi. Napoleon Fransiyasi bilan urush olib borayotgan koalilsiya uchun inqilob bilan kurashish masalasi 2-darajali vazifa bo`lib qoldi. Aksariyat Yevropa davlatlari XIX asr boshlariga kelib Fransiyadagi burjua tartiblarini tugatish ilinjidan voz kechib, bu tartiblarni boshqa davlatlarga tarqalmasligiga va Fransiyaning Yevropa yoki dunyo miqyosidagi hukmronligini o`rnatishiga yo`l qo`ymaslikka harakat qildilar. Fransiyaning eng kuchli raqiblari bu Angliya va Rossiya edi. Napoleon imperiyasining ichki siyosati Konsullik va imperiya davrida Fransiyada kapitalistik munosabatlar uning qishloq xo`jaligiga, sanoati va savdosiga chuqur kirib bordi. Mamlakatda sanoat to`ntarishi boshlandi. 1790 yil Fransiyada 89 la ip yigiruv mashinalari bo`Igan bo`lsa, 1805 yilda

ularning soni 3300 taga etdi. Fransiyada bug` mashinalari nisbatan kam bo`lib, asosan tarqoq manufaktura ko`rinishidagi ishlab chiqarishi ko`pchilikni lashkil qilar edi. Ammo markazlashgan manufaktura va fabrikalar soni ham tobora oshib borayotgan edi. Metallurgiya, ipakchilik, movutchilik sanoati, zeb-ziynat buyumlari, shisha va chinni- idishlar tayyorlash kabi sohalar ancha muvaffaqiyatli rivojlandi. Biroq iqtisodiy sohada Fransiya Angliyadan ancha ortda edi. Frantsuz maxsulotlari nafaqat ingliz mahsulotlari bilan, balki chex, sheytsar va italyan mahsulotiari bilan ham raqobat qila olmas edi. Fransiya Yevropa bozorlarida bosqinchilik siyosali bilan. qo`shni davlatlarga Fransiya uchun foydali bo`lgan bojxona tariflarini joriy qilish va Angliya bilan savdo qilisbni taqiqlash evaziga o`zining mavqeini mustahkamlashga erishdi. Bosib olingan hududlardan olingan kontributsiya, konfiskatsiya, yangi soliqlar joriy qilinishi va majburiy ravishda berilgan zayomlar frantsuz hukumatiga davlat buyurtmalari ( qurollanish, yo`llar qurilishi va h.k.) uchun katta pul mablag`ini bermoqda edi. Ingliz mahsulotlarining arzonligi va sifatli ekanligi barcha taqiqlarga qaramasdan kontrabanda yo`li bilan yoki betaraf mamlakatlarning mahsulotlari sifatida Fransiya va boshqa Yevropa mamlakatlariga kiritilishini ta`minlagan. 1806 yil Fransiyaga Angliyaning 80-100 mln. franklik paxta, qog`oz buyumlari kiritilgan. Bu davrda qishioq xo`jaligi ham bir qator muvaffaqiyatlarga erishdi. Jumladan. ekin maydonlari kengaydi. Shu bilan birga, mayda dchqonlarni qishioq burjuaziyasi tomonidan ekspluatasiya qiiishi kuchaydi. Egri soliqlar oshirildi, konsullik davrida vino, imperiya davrida tuz va tamaki soliqlari tiklandi. Yer egalari Angliya va boshqa xorijiy davlatlarning ancha arzon sanoat mahsulotlarini sotib olishdan manfaatdor edilar, shuning uchun ular Napolconning davomli ravishda bosqinchilik urushlarini olib borishdan norozi edilar. Yirik burjuaziya va yer egalarining manfaati masalasi imperiya davrida ishlab chiqilgan huquq normalari va kodekslarda ham o`z aksini topgan. Bularning orasida eng muhimi "Fuqarolik kodeksi" yoki keyinchalik "Napoleon kodeksi`" deb nom olgan kodeks edi. Unda asosan burjuaziyaning xususiy mulkchiligini .mustahkamlashga asosiy e`tibor qaratilgan. Unga ko`ra xususiy tadbirkorlik erkinligi, mulklarni vasiyat etib qoldirish crkinhgi prinsiplari mustahkamlangan. Xotinning mulki to`liq erining mulki hisoblangan. xotinlar va bolalar mulkka egalik huhuqidan mahrum qilingan. Nikohsiz tug`ilgan bolalar hech qanday huquqqa ega bo`lmaganlar. Fuqarolik kodeksi 1807 yilda,

"Tijorat" va "Jinoyat" kodckslari 1808 yilda kuchga kirgan. "Jinoyat kodeksi" xususiy mulkka qilingan kichkina tajovuzni ham juda shafqatsiz ravishda jazolagan. 1803 yil Fransiyada "ishchi daflarlari" joriy qilingan. Unda korxona egalari ishchilarini huquqi va ishdan bo`shatilishi sabablari haqida ina`lumotlar yozilgan. Tijorat yoki savdo kodeksi ishchilarni ishga yollash tartibini qonuniylashtirgan, ishehilarni huquqsizligini mustahkamlagan. 179] yilda joriy qilingan "Le Shapele" qonuni ga ko`ra ishchilarning namoyishlari, ish tashlashlari va ittifoqlarga birlashishi ta`qiqlangan. 1806 yil 1 yanvardan boshlab imperator Napoleon inqilob kalendarini bekor qilib, Grigorian kalendarini tikladi. Fransiyaga tobe ettirilgan respublikalar qirolliklarga aylantirilgan. 1805 yildayoq Napoleon o`zini Italiya qiroli, deb e`lon qildi. Imperator boshchiligidagi tajovuzkor frantsuz burjuaziyasi va harbiy doiralari Fransiyani yangi Rim imperiyasiga aylantirishga harakat qildilar. Yevropa va mustamlakalarni bosib olishlaridan asosiy maqsadi ham shu edi. Yevropa davlatlarining Fransiyaga qarshi urush harakatlari. Napoleon imperiyasining inqirozi 1805 yil avgustida Napoleon imperiyasiga qarshi Angliya, Rossiya, Avstriya va Ikki Sisiliya qirolliklridan iborat 3-koalisiya tuzildi. Ittifoqchilaming maqsadi Germaniya, Ilaliya, Shvesariya va Gollandiya hududidan fransuz qo`shinlarini haydab chiqarish va bu mamlakatlarda eskl tartiblarni tiklashdan iborat edi. Dengizda frantsuz va ispan floti 1805 yil oktyabridanoq admiral Nelson qo`mondonligidagi ingliz floti tomonidan Trafalgar burni yaqinida tor-mor etildi. Napoleonning Angliyaga desant tushirish rejasi barbod bo`ldi. Bulondagi frantsuz harbiy lageri Reyn ortiga yo`nallirildi. Noyabr oyida frantsyz qo`shini Venani egalladi. 1805 yil 2 dekabrda Avstriya va rus qo`shlari birgalikda Austerlisda frantsuz qo`shini bilan jangga kirdi va ittifoqchilar tor-mor etildi. Austerlis mag`lubiyatidan , so`ng Avstriya urushdan chiqib, Fransiya bilan sulh shartnomasini imzolashga majbur bo`ldi. Unga ko`ra Fransiya Germaniya va Italiyada erkin haiakat qilishni qo`lga kiritdi. Benetsiya, Istriya va Dalmatsiya Ilaliya qirolligiga qo`shib olindi. 1806 yil Napoleon janubiy german davlatlaridan o`zining protektoratligi ostidagi Reyn ittifoqini tuzdi. Italiyadagi frantsuz qo`shinlari Neapolni egalladilar va Napoleonning

akasi Jozef Bonapart Neapolitaniya taxliga o`tirdi. Batova respublikasini Napoleon Gollandiya qirolligiga aylantirib, uning taxtiga ukasi Lyudovikni o`tqazdi. Avstriyani tor-mor etgan Fransiya Pmssiya bilan hisoblashmay qo`ydi. Gannovcrni Prussiyaga berib, keyinroq uni tortib olishga qaror qildi va o`z qo`shinlarini Prussiya hududiga kiritdi. Yaqinlashayotgan xavfni sezgan Prussiya hukumati Rossiya va Angliya bilan ittifoq tuzdi. 1806 yil sentyabrida mazkur davlatlar va Shvesiya 4- koalisiyani tashkil qildilar. Raqib kuchlarni birlashtirrnasdan tor-mor etish qoidasiga amal qilgan Napoleon osongina Prussiya qo`shinlarini tor-mor etib, Berlinni egalladi. 1806 yil 21 noyabrda Napoleon "Kontinental blokada" haqida Berlin dekretini imzoladi. Bu dekret Fransiyaga bo`ysundirilgan davlatlarning Angliya bilan savdo qilishini ta`qiqladi. Angliyani qo`shin bilan olish umidi puchga chiqqan Napoleon uni iqtisodiy jihatdan bo`g`ib qo`yishga qaror qildi. 1807 yilda Napoleon Angliya portlariga va mustamlakalariga kirgan betaraf mamlakalarning kemalarini tutib ola boshladi; Berlinda kontinental blokada e`lon qilgan Napoleon, endi qo`shinlarini Sharqiy Prussiyadagi rus qo`shinlari ustiga yo`naltirdi. 1807 yilning 14 iyunida Fridlandda rus qo`shini tor-mor etildi. Rossiya 1804 yildan buyon Eron bilan, 1806 yildan esa Turkiya bilan urush olib borayotgan bo`lib, qiyin ahvolga tushib qoldi va Napoleon balan bitim tuzishga kirishdi. 1807 yil 7 iyulda Tilzitda Aleksandr 1 va Napoleon sulh, ittifoqchilik to`g`risida shartnoma im/oladilar. Unga ko`ra Fransiya G`arbiy Hvropada erkin harakat qilish huquqini qo`lga kiritdi. Polsha yerlari (Sileziyadan tashqari) Prussiyadan tortib olinib. Fransiyaga tobe bo`lgan Varshava gersogligi tuzildi. Rossiya kontinental blokadaga qo`shilish majburiyatini oldi. Napoleon Turkiyaning Yevropadagi provinsiyalarini va Shvelsiyani egallashida Aleksandr f ga qarshi emasligini ma`lum qildi. 1807 yil Napoleon Portugaliyani kontinental blokadaga qo`shilishini so`radi, biroq, bunga rad javobini oldi. Shunda u Ispaniya orqali frantsuz qo`shinlarini Portugaliyaga kiritdi. Angliyaning yordami bilan portugallar frantsuz qo`shinini tor-mor etdilar. Shundan so`ng katta miqdordagi fransuz qo`shinlari Ispaniyaga kiritildi va Jezef Bonapart Ispaniya

taxtiga o`tirdi. Ispaniyada fransyzlarga qarshi milliy ozodlik urushi boshlanib ketdi. Fransiya hududidan Ispaniyaga yangidan harbiy kuchlar keltirildi. 1808 yil oktyabrida llrfurtdagi muzokalardan so`ng Aleksandr 1 Napoleonga uning Avstriyaga qarshi urushida iltifoqchisi bo`lishga rozi bo`ldi. Biroq, amalda jiddiy harbiy harakatlarni olib bormadi. 1810 yildan boshlab Rossiya -- Fransiya munosabattari tez yomonlasha boshladi. Napoleon Turkiya va Eronni Rossiyaga qarshi urushni davom ettirishga da`vat etdi. Kontinental blokada rus pomeshchiklari va savdogarlarini xonavayron qildi. Napoleon 1810 yil Franlsiyaning Rossiyaga kiritilayotgan zebi-ziynat byumlariga bojxona lo`lovlarini oshirilganidan va Rossiyaga ingliz mahsulotlarini erkin kiritalayotganidan norozi edi. Rossiya-Frantsuya munosabatlariga Napoleonning Varshava gersogligidagi Rossiyaga qarshi platsdarm va Fransiyaning ittifoqchisi sifatida foydalanayotganligi ham sabab bo`Idi. 1812 yilda Rossiya-Turkiya bilan Buxarestda sulh shartnomasini imzoladi. Buxarest sulhi Rossiya diplomatiyasining katta yutug`i edi. Unga ko`ra Bessarabiya Rossiyaga berildi. Turkiya va Rossiya Fransiyaga qarshi birgalikda`harakat qilishga kelishib oldi. Shunday qilib Rossiya va Fransiya o`rtasida urush yetildi. Napoleon Rossiyaga hujum qilish uchun 640 ming kishiiik qoshin tayyorladi. Rossiya armiyasi unga qarsgi 230 ming kishilik konlingentini qo`ydi. 24 iyun 1812 yilda Napoleon Neman daryosi orqali Rossiyaga hujum qildi. Dastlabki yirik jang Smoienskda, 7 sentyabrda esa Moskva yaqinidagi Borodino qishlogida bo`lib o`tdi. Borodino jangi har ikkala tomon uchun ham katta yo`qotishlar bilan tugadi. Frantsuzlar 135 ming kishilik qo`shindan 60 ming, ruslar 320 mingdan 40 minggan ko`proq qurbon berdilar. Kutuzov qo`mondonligidagi rus armiyasining slrategiya va taktikasi, partizanlik urushi, qahraton qishning boshlanishi, Rossiya hududmlng kengligi va Fransiyadan uzoqlab ketgan ko`p sonli frantsuz qo`shinlarini qurol-yarog", o`q-dori, oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta`minlashdagi uzilishlar va qiyinchiliklar Rossiyani mag`Iubiyatdan saqlab qoldi. Frantsuz armiyasi tor-mor etildi. Napoleon bir qism armiyasi bilan Fransiyaga chekindi.

1813 yil bahorida Fransiyaga qarshi Rossiya, Angliya, Shvetsiya, Prussiya, Ispaniya va Portugaliyadan iborat 6-koalitsiya tashkil qilindi. Koalitsiuaning 300 ming qo`shinlari bilan frantsuzlarning 190 ming kishilik qo`shini o`rtasida hal qiluvchi jang 1813 yilning 16-19 oktyabr kunlari Leyptsigda yuz berdi. Unda har 2 tomondan 140 ming kishi qurbon berilgan. Frantsuz qo`shinlari mag`iubiyatga uchradi. 1814 yil harbiy harakatlar Fransiya territoriyasiga ko`chdi. 1814 yil martida Shomon shahrida Rossiya, Angliya, Avslriya va Prussiya urushni oxirigaeha ya`ni to`la g`alaba qilguneha davom ettirish haqida shartnoma imzoladilar. 31 mart kuni ittifoqchilar qo`shini Parijni egalladi. Senat Burbonlar sulolasini hokimiyatga tikladi. Lyudovik XVI ning ukasi graf Provanskiy Lyudovik XVIII nomi bilan Fransiya taxtiga o`tirdi. 1814 yilda Parij tinchlik shartnomasiga ko`ra Fransiya 1792 yilgi chcgaralariga qaytarildi. Napoleon Elba oroliga surgun qilindi. Napoleon ustidan g`alaba qilgan 4 asosiy davlat: Rossiya, Angliya, Prussiya, Avstriya vakillari 1814 yil 1 sentyabrdan 1815 yil 9 iyunigacha bo`lgan vaqt davomida Yevropadagi siyosiy holatni tartibga solish uchun Venada kongress chaqirdilar. Ular "legitimizm" prinsipini ya`ni, hokimiyatning yo`qotgan monarxlarni hokimiyatga tiklash uchun harakat qilayotgan bir vaqtda, 1815 yil 1-martda Napoleon Bonapart 1000 kishilik qo`shin bilan Parijga keiayotganligi haqida xabar tarqaladi. 20 martda Napoleon Fransiya taxtini egalladi. Napoleonga qarshi tezda 7-koalitsiya tuzildi. Unga Rossiya, Angliya, Shvetsiya, Prussiya, Ispaniya va boshqa davlatlar kiradi. Juda katta harbiy ustunlikka ega bo`lgan koalitsiya qo`shinlari 18 iyun kuni Bryussel yaqinidagi Veterloo qishlog`ida Napoleon qo`shinini tor-mor etadi. 22 iyunda o`zining yangi 100 kunlik boshqaruvidan so`ng Napoleon taxtdan voz kechishga majbur bo`Idi va Muqaddas Elena oroliga surgun qilindi. Fransiyaga yangidan kontributsiya solindi. Bcna kongressi qarorlari Yevropada dvoryan-monarxik reaksiyaning kuchayishiga sabab bo`Idi. Tnqilobiy va milliy-ozodlik harakatlariga qarshi kurashni kuchaytirish maqsadida Yevropa davlatlarining reaksion hukumatlari o`zaro "Muqaddas ittifoq" deb atalgan ittifoq luzdilar. 1815 yil 26 senlyabrda Aleksandr 1 tomonidan tayyorlangan bu

hujjat Angliya va Turkiyadan tashqari barcha monarxik davlatlar tomonidan imzolandi. Unung a`zolari sof birodariik va xristian dini prinsiplaridan kelib chiqqan holda bir-birini qo`llab-quvvatlash majburiyatini oldilar. Ikkinchi mperiyaning ijtimoiy mohiyati 1851 va 1852 yillardagi ikkita davlat to`ntaruvi natijasida Fransiyada burjuaziyaning favqulodda hukumronligiga asoslangan Napoleon III boshchiligida ikkinchi imperiya tashkil topdi. Bu ochiqdan-ochiq harbiy -burjuaziya diktaturasi edi. Fransiyada Bonapartlar hukumronligi o`rnatilishi birinchi marta XVIII asr frantsuz. burjua inqilobidan so`ng mamlakatda xalq ommasi va burjuaziyaning o`zaro ko`rashi natijasida zaiflashgari, inqilobdan ortiqcha tashvishga tushgan burjuazivaning mustahkam hokimiyatga bo`lgan zaruriyati va dehqonlarning qo`llab-quvvatlashi natijasida Napoleon 1 hokimiyatga kelishi bilan yuz bergan edi. Shundan so`ng bo`lib o`tgan liklanish davriga qararnasdan Fransiyaning mustamlak alar dan mabrum bo`lishi va Angliya tomonidan raqobatning kuchayishi uning taraqqiyotini to`xtatib qo`ydi. Ammo XVIII asr franlsuz burjua inqilobining ahamiyati shu qadar buyuk ediki, u juda qisqa vaqt ichida mamlakatni Yevropa qit`asidagi ilg`or mamlakatlar qatoriga olib chiqdi va shuning uchun ham Fransiyada kapitalizmning ziddiyatlari boshqa mamlakatlarga qaraganda kuchliroq namoyon bo`ldi. 1848 yil iyun voqealarida ushbu vaziyat yaqqol ko`zga tashlanadi. 1848 yil inqilobi maglubiyatga uchragandan so`ng frantsu/ burjuaziyasi o`zining hukmronligini saqlab qolish uchun davlat mashinasini yangidan kuchaytirishga harakat qilib, juda ayyor va shu bilan birga katta ta`sirga ega bo`lgan Napoleon III nomzodini ko`tarib chiqdilar. Napoleon Bonapart davridagi kabi dehqonlar yana ushbu nomzodni qo`lladilar. Napoleon I ning jiyani Lui Napoleon III nomi bilan Fransiya taxtiga o`tirdi. Napoleon III burjuaziya hukumronligini ta`minlagan holda, uning har qanday talab va istaklarini bajarishga harakal qildi. O`z navbatida burjuaziyaning yuqori doiralari- bankirlar. sudxurlar, yirik yer egalari, sanoat burjuaziyasi Napoleon III ning asosiy tayanchlari edi. Kapitalning kontsentratsiyalanish jarayoni juda tez borib, XIX asrninig 60- yillarida bankir Rotshild va zavodchi Shncyder kabi arximillionerlar paydo bo`ldi. Ular Fransiya boyliklarining aksariyat qismini o`z qo`llarida jamlab olgan edilar. Krezo shahrida Shneyderning butun Fransiyadagi eng yirik to`p ishlab chiqaruvchi va temir quyuvehi zavodlari mavjud edi. Napoleon I I I davrida Shneyder Qonun ehiqaruvchi korpus deb

ataluvchi Quyi palataning raisi edi. Xuddi shunday, yirik bankirlar Fuid va Rotshildlar ham juda katta tasirga ega edilar. Napoleon III va uning davlat apparati yirik bankirlar, temir yo`l egalari va sanoat qirollariga tobc edi. Imperator muhim davlat lavozimlariga Fransiyaning boshqarish or ga nla ri ga mm is tr la r, sena to rl ar, da vla t k en gash i a `zo la ri , me rl ar , k om mu na, kengashlarining raislarini va boshqa davlal arboblarini tayinlar edi. 1852 yi! konstitutsiyasiga muvofiq quyi palata umumiy saylov asosida saylanardi. Quyi palata - Qonun chiqaruvchi korpusning mavjudligi ikkinchi imperiya davrida parlament tizimining borligiga asos bo`la olmaydi. U Napoleon III ga bo`ysunuvchi va hech qanday qonun chiqaruvchi tashabbusga ega bo`lmagan oddiy palata edi. Barcha dcputatlar va denutatlikka nomzodlardan impcriyaga sodiqlik to`g`risida qasamyod talab qilinar edi. 1848-1849 yillardagi Fransiyadagi inqilobiy voqcalardan vahimaga tushgan burjuaziya Napoleon III davrida politsiya-byurokratik va harbiy apparatni kcngaytirdi. Frantsuz armiyasi tarkibidagi askarlar va zobitlarning soni 400 ming kishiga, ma`muriy apparatdagi amaldorlarning soni esa 500 ming kishiga etdi. Napoleon III nafaqat armiya va politsiyaning, balki 40ming kishilik katolik ruhoniylar va 50 ming kishidan iborat monarxiyachiiarning kuchiga ham tayandi. Ikkinchi imperiya davrida iqtisodiy taraqqiyot XIX asrning 50-60-yillarida Fransiyaning iqlisodiy taraqqiyoti iyul monarxiyasi davriga qaraganda ancha tez bordi. 1851-1869 yillarda mamlakatning milliy daromadi 2 barobar oshdi. Temir va po`lat ishlab chiqarish esa 5 million tonnadan 20 million tonnaga yetdi. Bug` mashinalarining soni esa 8 mingdan 33 mingga yetdi. Ammo mamlakatda og`ir industiriyaning taraqqiyoti yengil sanoatdan orqada qolmoqda edi. Fransiya temiryo`l turlari bilan qoplandi. Temiryo`l liniyalarining umumiy uzunligi 17,5 ming km ga etdi. 1879 yilda frantsuz tijorat flotining tonnasi 1 million tonnadan oshib ketdi Uning 200 ming tonnasi bug` kcmalari zimmasiga to`g`ri kelardi. Bu vaqlda Angliya bug` kcmalarining tonnasi 1 million 250 ming tonnani, yelkanli kemalar bilan birga esa umumiy tonnaji 6 million tonnani tashkil qilardi. Angliyadan farqli holda Fransiyada fabrika sanoatinihg tez rivojlanishi bilan birga ko`p sonli mayda - qo`l rnehnatiga asolangan ishlab chiqarish mavjud bo`lib qolaverdi. 60- yilarda Angliyada yirik mashina ishlab chiqarish, hunarmandchilik va mayda ishlab chiqarishni butunlay siqib chiqardi. Mamlakat poytaxti bo`lgan Parijda mayda ishlab

chiqarish ko`proq edi. Parijda yirik ishlab chiqarish korxonalari o`nlab zavodlar, tamaki fabrikalari. tipografiyalar va boshqalar mavjud edi. Ammo bu yirik korxonalarda 440 ming kishilik sanoat ishchilarining bor-yugi 50 mingi band edi, xolos. Mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida banklarning roli oshdi. 1848 yilgi inqirozdan so`ng departamenllarning emissiya banklari frantsuz bankiga aylantirildi. Mamlakatda faqat frantsuz bankigina qog`oz pullarni chiqarish huquqiga ega edi. Yangi ""Kredi mobile"" va "Lion krediti" banklari katta ta`sirga ega bo`ldi. 1852 yilda dehqon xo`jaliklarini kapital bilan ta`minlashda katta ahamiyatga ega bo`lgan "Yer kredit" banki tashkil qilindi. Frantsuz qishloqlarida mayda dehqon xo`jaliklari ko`pchilikni tashkil qilib, ular "partsellar" deb atalar edi. Barcha dehqon xo`jaliklarining 75 foizini 10 gektargacha eri bo`lgan xo`jaliklar, 19 %ini o`rta dehqon xo`jaliklari. 4,7 %ini yirik -- 40 gektardan ziyod eri bo`lgan xo`jaliklar, tashkil qilar edi, Mamlakatda 3 millionga yaqin dehqon-batraklar mavjud edi. Bundan tashqari 1 milliondan ko`proq yer va boshqa ishlab chiqarish vositalaridan mahrum bo`lgan dehqonlar ish izlab shaharga ketgan edi. Shunday qilib, Fransiyaning millionlab dehqonlari qashshoqlikka mabkum qilingan edi. Bu Napoleon III ni qo`llab - quvvatlaganliklari uchun frantsuz dehqonlariga imperatorning "minnatdorchiligi" edi. Ikkinchi imperiyaning ichki va tashqi siyosati Napoleon III har tomonlama mamlakatda sanoat taraqqiyotiga homiylik qildi. U sanoatni himoya qiluvchi tariflarni qo`llab-quvvatladi. Sanoatni rag`batlantirish maqsadida 1855 yil Parijda butunjahon ko`rgazmasi lashkil qilindi. Napoleon III ayniqsa moliyachilarga ko`proq imkoniyat yaratdi. XIX asrning 50- yillarida bir qator yangi banklar - "Hisob banki", "Kredit mobele", "Lion krcditi" va boshqalar ochildi. Ikkinchi imperiya davrida birja chayqovchiligi avjiga chiqdi. Unda impcratorning o`zi va ministrlar ham ishtirok etdi. Imperator, tog` asi Napoleon I ning "Qachonki ishchi beish qolsa, uni isyon ko`tarishga chorlash oson bo`ladi," - degan so`zlariga qat`iy amal qildi. Shuning uchun "u ochlik qo`zg`olonlari, 200 ming kishilik armiyaning mag`lubiyatidan ham daxshatliroqdir,"

- deb ishsizlar uchun ko`plab jam oat ishlarini tashkil qiladi. Botqoqlar quritildi, tog` yo`nbag`irlarida bahorgi sellarni oldini olish maqsadida o`rmonlar tashkil qilindi. Shaharning ko`plab aholi kvartallari buzilib, yangidan keng prospektlar qurildi. Bu ishlarni bajarishga ko`plab parijlik ishsizlar jalb qilindi. 1857 yildagi iqtisodiy inqiroz Fransiyada ijtimoiy-siyosiy harakatlarni yangidan ko`tarilishiga sabab bo`ldi. Respublika tarafdorlari qatagon qilindi, ammo imperiya davrida qonun chiqaruvchi korpusga, asosan, respublika tarafdorlari saylangan bo`lib, bu imperiyaga qarshi to`g`ridan-to`g`ri chaqiruv edi. Franlsiya imperiyasining tiklanishi va iyul monarxiyasi davrida o`zining tashqi siyosati borasida Angliya bilan hisoblashishga majbur bo`ldi. Biroq, bu frantsuz burjuaziyasining noroziligiga sabab bo`ldi. Fransiya mustamlakachilik imperiyasini tashkil qilish harakati 1830-1847- yillarda .lazoirning bosib olinishi bilan boshlangan edi. Ammo 1840- yildagi Sharq inqirozida Fransiyaning maglubiyati Angliya va Rossiya oldida taslim bo`lganligi. frantsuz burjuaziyasining xotirasida edi. 1848- yil inqilobidan so`ng Fransiyaning iqtisodiy taraqqiyoti natijasida Napoleon III Angliya bilan ittifoqchilikda Sharq masalasi borasida Rossiyaga qarshi urush e`lon qildi. Turkiya XVT asrdan buyon Fransiyaning homiyligi ostida bo`lib, XIX asrda ham u Frantsuz zayomlari, sanoat mahsulotlari va harbiy yordamiga muhtoj edi. Nikolay 1 ning 1853- yilda Peterburgdagi ingliz elchisiga, Fransiyasiz Turkiyani bo`lib olish to`g`risidagi taklifi Napoleon III ning g`azabiga sabab bo`ldi. Natijada, Angliya, Fransiya va Turkiyaning Rossiyaga qarshi Qrim urushi (1853-1856 yillar) kelib ehiqdi. Urushda ijtimoiy-iqtisodiy , siyosiy va harbiy j ihatdan ancha qoloq bo`lgan Rossiya maglubiyatga uchradi. Rossiyaning maglubiyati rus chorizmining Yevropa jandarmi rolidan mahrum bo`lishi va shu bilan birga Fransiya uchun yangi bosqich - Yevropa kontinentida hukmronlik bosqichini boshlab berdi. Qrim urushidan so`ng o`lgan 15 yil davomida Fransiya Yevropa kontinentidagi eng kuchli davlat bo`lib qoldi Fransiya 1859- yili Avstriya bilan bo`lgan urushda katta muvaffaqiyatga erishdi Bu urushni Napoleon Italiyaning ozod qilish shiori ostida boshiandi. Buning uchun

Fransiya chegaradosh bo`lgan Italiyaning Savoyi va Nitstsa viloyatlarini qo`shib oladigan bo`ldi. Natijada, Fransiyaning kontinentdagi mavqei yanada kuchaydi. bundan hatto Angliya hukumati ham tashvishga lusha boshladi. Napoleon III mustamlakachilik borasida erkin va faol tashqi siyosat yuritish maqsadida Angliyaga yon berdi. 1860-yi! qonun chiqaruvchi korpusning roziligisiz Angliya bilan savdo shartnomasini imzoladi. Bu shartnomaga ko`ra Frantsuz bozorlari nisbatan, arzon bo`lgan ingliz mahsulotlari uchun ochib qo`yildi. Fransiyaning boshqa davlatlar bilan imzolagan fridrid (crkin savdo) shartnomalari Fransiya uchun unchalik xavfli emas edi. Chunki bu davlatlarning aksariyati sanoat sohasida ancha qoloq edi. Ammo Angliya bilan imzolangan savdo shartnomasi fransuz sanoatchilarining noroziligini tugdirdi. Napoleon III ning Angliya bilan imzolagan savdo shartnomasi burjua muxolifatini kuchaytirgan bo`lsa, 1859-yildagi Napoleonning Avstriya ustidan erishgan g`alabasi uni katolik cherkovini qo`Ilab-quvvatlashidan mahrum etdi va klerikal muxolifatini paydo qildi. Fransiyaning Avstriya bilan urushi natijasida papa qo`li ostida bo`lgan Ttaliya hududlarining ko`pchiligi birlashtirildi, natijada papalikning nufo`zi tushib ketdi. Avstriya-Germaniya va Rossiyadagi milliy-ozodlik harakatlari, inqilobiy vaziyat Napoleon III ni Fransiyada liberal islohotlar o`tkazishga majbur qildi. Shuning uchun, imperiyaning 1860-yilgacha bo`lgan davri avtoritar va undan keyingi davri esa liberal imperiya davri, deb ataladi. Ammo liberal islohotlar davrida ham Napoleon III ning mamlakat boshqaruvi o`zgarishsiz qoldi. Ammo imperator tomonidan liberal yon berishlar jamoatchilikni qoniqtirmadi va shunda Napoleon III mamlakat xalq ommasining e`tiborini tashqi siyosat masalalariga jalb qilmoqchi bo`ldi. 50- yillarning oxiri va 60-yillarning boshlarida Fransiyaning Turkiyaga ta`siri kuchaydi. Bolqonda mustaqil tashqi siyosat yuritib, Yaqin Sharqdagi o`zining ittifoqchisi sifatida Ruminiyanmg tashkil topishini ta`minladi. 1860- yilda frantsuztarning Suriyaga yurishi, Suvaysh kanalining kurilishi bilan bog`liq bo`lib, kanal 1869 yilda qo`rib bitkazildi. 60-yillar boshida Fransiya Hindi-Xitoyni zabt etishga erishdi. 50-60-yillarda Fransiya Xitoyga va Yaponiyaga qarshi harbiy harakatlarda qatnashdi. 1859-1862 yillarda Fransiya Rossiya bilan yaqinlashish yo`llarini qidirdi. 1859 yil Avstriyaga qarshi urushga tayyorlanib, Rossiyaning betarafligi to`g`risida maxfiy shartnoma imzoladi. Fransiyaning Rossiya bilan yaqinlashuvi Angliyani tashvishga soldi. 1863 yilda

Polshadagi xalq qo`zg`olonini bostirishda Rossiyaning shafqatsizligiga qarshi Angliya Napoleon III dan Polsha masalasida Vena kongressiga o`xshagan Yevropa kongeressini chaqirishni talab qildi, Angliya o`zining maqsadiga erishdi, Fransiya Rossiya munosabatlari bo`zildi. Germaniyada birlasbish jarayoni boshlangach, Napoleon III bundan manfaatlanmoqchi bo`ldi. 1865 yilda Bismark bilan bo`lgan uchrashuvda agar Fransiya Germaniyaning biriashuviga qarshilik ko`rsatmasa. unga hududiy rag`batlantirish berilishi va`da qilindi. 1866 yildagi Prussiyaning Avstriya bilan bo`lgan urushi oldidan ham Bismark va`dasini takrorladi. Natijada Fransiya bu urushda betaraf turdi. Shimoliy Gcrmaniya ittifoqining tashkil topishiga ham kompensatsiya olish umidida bo`lgan Napoleon I I I qarshiiik ko`rsalmadL Napoleon III ning Lyuksemburgni Fransiya ixtiyoriga berish to`g`risidagi talabi Bismark tomonidan rad etildi. Aleksandr I ning Bismarkni qo`Hab quvvatlashi franko-rus munosabatlarini yomonlashtirdi. Uzluksiz urushlar va foydasiz diplomatik chiqishlar bilan Napoleon III xalq ommasini monarxiyaga qarshi kurashdan, burjuaziyani esa parlamentar boshqaruv talablaridan chalgitishga harakat qildi. Urushlar muvaffaqiyatli ketayotgan vaqtda imperator maqsadiga erishdi. 60- yillarning oxirlariga kelib, Mcksika va Germaniya bilan bo`lgan urushdagi mag`lubiyat vaziyatni o`zgartirib yubordi. 1846-1848 yillarda AQSh Mekstkaga hujum qilib, uning territoriyasining beshdan ikki qismini tashkil qiluvchi Yangi Meksika va Yuqori Kaliforniya viloyatlarini bosib oldi. 1861 yilda AQShda fuqarolar urushi boshlanishi bilan Meksika pre/identi Benito Xuaro`s ikki yilga chet el zayomlarini to`lashni to`xtaldi. Natijada Angliya-Fransiya va Ispaniya 1861 yilda Meksikada pomeshchikiar va ruyoniylarning hukrnronligini tiklash maqsadida salib yurishini boshladilar. Bu interventsiyaning tashabbuskori Palmerston edi. Tezda interventsiyachilar o`rtasida nizo kelib chiqdi. Angliya va Ispaniya o`zining qo`shinlarini chaqirib oldi. Fransuz armiyasi esa harbiy harakatlarni davom ettirdi. Meksika respublikasi kofoniyaga aylanlirildi, unga Napoleon III ning noibi sifatida Avstriya crtsgertsogi Maksimilian o`tirdi. Meksikada interventlarga qarshi partizanlar urushi boshlanib ketdi. Monro doktrinasiga ishora qiiib, AQShning tashqi ishlar vaziri Syuard Napoleon III dan

harbiy harakatlarni to`xtatishni talab qildi. AQShda fuqarolar urushi nixoyasiga o`gach, 1866 yilda Amerika hukumati Fransiyaga ultimatum qo`yib, Napoleon III ni Meksikadagi frantsuz harbiy ekspeditsion korpusini chaqirih olishga majbur o`di. Ikkinchi imperiya davrida ijtimoiy siyosiy harakatlar va imperiyaning inqirozi Imperiya o`rnatilgandan so`ng ishchi tashkilotlar ta`qib ostiga olindi. Liondagi ishchi ittifoqlari tugatildi, ishchi koopcrativlari va "Isbchilarni birlashtirish jamiyatlari", Parijdagi "Xo`jalik jamiyati" o`zlarining invcntarlarini sotishga va faoliyatini lo`xtatishga majbur bo`ldilar. Davlat to`ntaruvigacha Fransiyada mavjud bo`Igan 290 ta ishlab chiqarish kooperativlaridan bor yo`g`i 15 tasi saqlanib qoldi. Ishchilarning iqtisodiy ahvoli niyoyatda yomonlashdi. Ayrirn ishchilardan ish haqi ko`tarilishiga qaramasdan eng zarur oziq-ovqat maysulotlarining narxi 45% , kvartira haqi 70% ko`tarilganligi sababli ahvol tangligicha qolaverdi. Aksariyat korxonalarda ish kuni 12 soatdan ziyod bo`Iib, bolalar va ayoSlarni ekspluatatsiya qilish kuchaydi. Shu bilan birga Napoleon III "Ishchi tashkilotlarini" tinchlantirishga harakat qildi. Bunday jamiyatlar politsiyaning ko`rigidan o`tgan bo`Iib. imperator ularning raislarini tayinlashi lozim edi. Bunday jamiyatlar bepul bino, mebel, davlatdan moliyaviy yordam olish kabi imtiyozlar bilan ta`minlangan edi. `"Politsiya sotsializmi" deb atalgan bunday jamiyatlarni qurishga u`rinish muvaffaqiyatsiz bo`ldi, ishchilarning norozilik chiqishlari davom etdi. 50-yillarda ishchilarning imperiyaga qarshi norozilik harakatlari ish tashlashlar bilan, siyosiy chiqishlari esa, suiqasd va terroristik ko`rinishlar bilan bordi. 1855 yil Anjer yaqinida 600 ta qurollangan ishchilar shaharni cgallash uchun qo`zg`aldilar. Ammo ular hukumat qo`shini tomonidan lor-mor etildi. Bu qo`zg`olonchilar "Marianna" jamiyatiga mansub bo`Iib, ular respublika tarafdorlari edilar (Marianna-frantsuz respublikasini aks ettiruvchi ayolning nomi edi). Respublikachi maxfiy jamiyatlar va to`garaklar qatorida 50- yillarda Fransiyada sotsialistik tashkilotlar ham mavjud edi. Masalan, Anzen shaxridagi shaxty or laming maxtiy tashkiloti 1856 yil may oyida tashkil qilinib, u o`zining bosh maqsadi sifatida demokratik respublika o`raatishga harakat qildi. 1859 yildan so`ng Fransiyada yakobinchilardan iborat bo`Igan harakat qaytadan jonlandi. Bu yakobinchilar 1792 yildagi kabi konvent chaqirib, imperiyani ag`darilishini va

xususiy mulkni daxlsiz, deb e`lon qilinishini talab qilayotgah edilar. Yakobinchilar asosan mayda burjuaziya va ziyolilardan iborat edi. Ayrim sotsialistik elementlar ulardan ajralib chiqib, blankichilarga qo`shildi, Blankichilar partiyasi 1859 yilgi avfdan so`ng Blankining Fransiyaga qaytishi bilan tashkil topdi. Uning yadrosini inqilobiy ziyolilar, o`quvchi va talaba yoshlar, qisman` ishchilar tashkil etdi. Bu jamiyat o`z oldiga bir hovuch ziyolilarning fitnalar uyushtirishi bilan hokirniyatni qo`lga kiritish va o`zining diktaturasini o`rnatishni maqsad qilib qo`ygan edi. 60- yillarning boshida mamlakatda bo`Igan ish tashlashlar nattjasida XVIII asr frantsuz burjua inqilobi davrida ehiqarilgan Le-Shapele qonuni 1864 yilda bckor qilindi. Bu qonun ishchi ittifoqlarining faoliyatini ta`qiqlar edi. Qonunning bekor qilinishi ishchilar harakatining jonlanishiga sabab bo`ldi. 60-yillaming oxirlaridan boshlab, ikkinchi imperiyaning davlat binosiga darz keta boshladi. Napoleon III ning reaksion ichki va doimiy bocqinchilik urushlarini olib borish siyosati xalq ommasining katta noroziligiga sabab bo`ldi. Frantsuz burjuaziyasi imperatorning muvaffaqiyatsiz tashqi siyosatidan kalta moliyaviy zarar ko`rayotgan edi. Fransiyaga qo`shni hududda zaif, tarqoq german davlatlari o`rnida Prussiya boshchiligida Fransiyaga xavfli raqib Shimoliy Germaniya ittifoqi tashkil topdi. Italiyaning birlashishi ham Yevropadagi kuchlar nisbatini Fransiya zarariga o`zgartirib yubordi. Frantsuz jamiyati yuqori doiralarning noroziligiga papaga yordam sifatida Rimga frantsuz qo`shinlarining jo`natilishi ham sabab bo`ldi. 1867 yil 3 noyabrda frantsuz qo`shinlari papani yollanma qo`shini bilan ittifoqchilikda Mcnlane yaqinida garibaldichilarni tor-mor o`di, Rim papa hokimiyati ostida qolaverdi. Italiyan xalqining milliy birlashish uchun kurashiga Fransiyaning aralashuvi frantsuz xalqi demokratik qatlamlarining g`azabini uyg`otdi. Juda ko`p mablag` sarflangan mustamlakachilik ekspeditsiyalari, impcrator saroyini ta`minlash uchun ham ko`p mablag` sarflanishi, ma`muriyatning xoinligi, nafaqat keng xalq" ommasida, balki imperator bilan hamkorlikda bo`Igan savdo-sanoat burjuaziyasi da ham norozilik tug`dirdi. Ayniqsa, 1867 yilda juda ko`p qurbonlar talab qilgan Meksika harbiy ekspeditsiyasining muvaffaqiyatsizlik bilan tugashi bu noroziliklarni nihoyatda kuchaytirdi.

60- yiliarning oxirlaridan Fransiyada ish tashlashlar yanada xafli tus oldi. Agar 50- yillarda ish tashlashlar asosan iqtisodiy ahamiyat kasb etgan bo`lsa, 60-yillardan boshlab u siyosiy chiqish tusini ola boshladi. Mamlakatda o`sib borayotgan inqiroz Napoleon III ni bir qancha yon berishlarga majbur qildi (Senzuraning yumshatilishi, Quyi palataga qonun chiqaruvchilik tashabbusini berilishi va boshqalar shular jumlasidandir). Ammo bunday mayda yon berishlar ommaning noroziligini barlaraf etmadi. 1867-yilda Prussiyaning Avstriyaga qarshi urushining muvaffaqiyatli tugashi va Shimoliy Germaniya ittifoqining tashkil topishi, Meksika yurishining barbod bo`lishi, imperiya inqirozini kuchaytirdi. Fransiyaning 1870 yil Germaniyaga qarshi urushidagi maglubiyati imperiya inqirozining eng yuqori nuqtasi bo`ldi.

$Foydalanilgan manbalar va adabiyotlar: 1. Karimov I A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. T., “Sharq”, 1998. 2. Karimov I A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T., “Ma`naviyat”, 2008. 3. Karimov I A. Jahon moliyaviy iqtisodiy inqirozi, O`zbekiston sharoitida uni bartaraf etish yo`llari va choralari. T., “O`zbekiston” 2009. 4.Xrestomatiya po novoy istorii. G` Pod red. A.A Gubera i A.V. Efimova. V T., M., 1963 – 1965. T.G\ ` 5.Taleyran SH. M. Memuari. M.,1959. 6.Kolenkur A. Poxod Napoleona v Rossiyu. M.,1943. 7.Manfred A.Z. Napoleon Bonapart. M.,1980. S.Tarle E.V. Napoleon. G`G` Soch. M., 1959. T. VII. 8.Troitsskiy N. A. Aleksandir I Napoleon. M., 1994. V.Gugan -Baranovskiy D.M. Proisxojdenie rejima Napoleona I. Saratov, 1989. 9. Taleyran Sh.M. Memuari. M. 1959. 10.Kolenkur A. Memuari. Poxod Napoleona v Rossiyu. M., 1943. 11. Manfred A.Z. Napoleon Bonapart. M., 1980. 12. Tarle E.V. Napoleon. Soch. M., 1959., tVH. 13. Tarle E.V. Kontinentalnayablokada. Soch. M., 1957., T3. 14. Troilskiy N.A. Aleksandr 1 iNapoleon. M., 1994. 15. Tugan-Baranovskiy D.M. U istokov bonapartizma. Proisxojdenie rejima Napoleona I. Saratov, 1989. 16 Novaya istoriya stran Evropi i Ameriki. T-I. M., 1998.$

O'xshashlar

XVII – XVIII Asrlarda jahon san’ati

O’zbek davlatchiligi XVI-XIX asrlarda

XVII asr o'rtalari va XIX asrlarda AQSH

Кокандское ханство в XVIII-первой половине XIX века

XVIII – XIX ( 18-19 ) asr о`rtalarida tarix falsafasi