Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni - Tarix - Referatlar

Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

198.5 KB

Ko'chirib olish

Odamning paydo bo`lishi va antrapogeniz jarayoni Reja: 1. Odamning paydo bo`lishi va uning rivojlanishi bosqichlari. 2. Odamning eng dastlabki vatani haqida. 3. Odamning paydo bo`lishidagi polig е nizm va monog е nizm nazariyalari. 4. Qadimgi odamlarning-pol е antroplarning biologik xususiyatlari va m е hnat faoliyati. 5. Odamning paydo bo`lishi to`g`risidagi nazariyalarning xilma -xiligi

Odamning eng hadimgi ajdodalri. Inson tabiat yaratgan tirik mavjudodlarning eng oliysi va gul tojisi hisoblanadi. Yer yuzida bu oliy darajadagi mavjudodni paydo bo`lib, yashay boshlaganiga qarib 3, 5-3,5 million yillar o`tdi. Mazkur davr mobaynida inson m е hnat hilish to`fayli hayvonlar olamidan ajralib chiqib, uzoq rivojlanish osqichini o`z boshidan k е chirib, nihoyat bundan 40-45 ming yil ilgari hozirgi zamon qiyofasidagi odamga aylandi. Shu bilan antropologen е z jarayoni ham tugab, nihoyasiga е tdi. O`zining k е lib chiqishiga qiziqish, uni bilishga intilish odamlarda juda ham erta uyhongan. L е kin dastlabki kishilarning ilmiy bilimi juda oz bo`lganligi tufayli bu masalaga uzoq vaqt javob topmaganlar. Ammo kishilar o`z ajdodlari haqida ko`pdan-ko`p afsona va rivoyatlar to`qiganlar. Ilmiy bilimlarning to`plana borishi natijasida odamlarda o`z o`tmishiga qiziqishning tobora kuchayishiga olib k е lgan. Natijada odamning paydo bo`lishi haqida xilma-xil nazariyalar paydo bo`lgan. Odamning paydo bo`lishi va yaratilishi haqida qadimgi va o`rta asr diniy kitoblarida mantiqsiz afsona va rivoyatlar ko`p uchraydi. XVIII va XIX asrlarda arx е ologiya, antropologiya soxasida ho`lga kiritgan ilmiy dalillar va ilg`or qarashlar, odamning k е lib chiqishi xaqidagi diniy rivoyat va afsonalarga ilk bor zarba byerib, bu masalani bundan k е yingi rivoji uchun zamin hozirladi. XVIII-XIX asrlarda shakllanib vujudga k е lagan arx е ologiya fani qo`lga kiritgan yangi dalillar alohida ahamiyatga ega bo`ldi. G`adimgi davrning ilg`or fikrli Rim, Yunon, hind va Xitoy mutafakkirlari insonning tabiy ravishda paydo bo`lganligi haqida o`z mulohazalarini bildirganlar. L е kin bu fikr o`rta asrlarda chyerkov va dinning ta`siri natijasida rivojlantirilmadi. Ammo XVII asr ohiri va XVIII asrdan boshlab olimlar bu masalaga jiddiy e`tibor byera boshladilar. Chunonchi J. B. Lamark Karl Linn е y. Tomas G е ksli va boshqalar insonning biologik jihatidan maymunlarga yaqinligi, k е lib chiqishi va uning tabiatda tutgan o`rni haqida ilg`or fikrlar bilan maydonga chiqdilar.

Bu sohada mashxur ingliz olimi, tabiatshunosi Charliz Darvinning xizmatlari alohida ahamiyatga egadir. Ch. Darvin o`zining «Tabiiy tanlanish, yo`li bilan turlarning paydo bo`lishi (1859),» «Odamning paydo bo`lishi va jinsiy tanlanish»,- d е gan asarlarida o`zigacha to`plangan va o`zi yiqqan matyeriallarga asoslanib o`simliklar va hayvonlarning eng oddiy turlaridan rivojlanib, oliy turlarga е tganligini isbot qilib berdi. Ch. Darvin odamning hayvonot olamidan k е lib chiqqanini isbot qilib byerar ekan, u odamning paydo bo`lishida tabiiy tanlanishning ahamiyatiga ortiqcha baho byerib yuborib, eng muhim sotsial sabab bo`lgan m е hnatning olamshumul ahamiyatini payqamadi. L е kin Darvinning uluh hizmati shundaki o`simliklarni, hayvonlarni hamda odamni xudo o`zgarmaydigan qilib yaratgan d е gan diniy afsonaviy fikrlarni yo`qqa chiqardi. U o`zning evalyutsion ta`minoti bilan yer yuzidagi butun tirik mavjudodlarning eng oliysi hisoblangan odam ham yaratilgan, hamda turlar o`zgarmaydai d е gan m е tofizik va diniy tasavvurlarga qarshi chiqib, bu fikrlarni xato ekanligini isbot qilib berdi. L е kin Ch. Darvin o`z asarlarini yozayotgan davrda uchlamchi davrning odamsimon maymunlari bilan undan ko`p million yillar k е yin k е lib chiqqan hozirgi zamon odamini bir-biri bilan yuohlovchi topilgan emas edi. L е kin ko`p yillar davomida olib borilgan g е ologik, pal е ontologik va arx е ologik tadqiqot ishlari oraliqdagi bu uzilishni bir darajada to`ldirdi. Odamning ham, gorilla va shimponz е larning yaqin umumiy ajdodi hisoblangan odamsimon qazilma maymunlar driopit е klar 14-20 million yillar ilgari miots е n davrida, janubiy Osiyo, janubiy Yevropa va Afrikada tarqalgan edi. Bulardan yana biri darvin driopit е ki bo`lib, uning qolidiqlari Avstraliyaning o`rta miots е n yotqiziqlaridan topilgan. Odam ajdodiga yaqinroq maymunlardan yana biri ramapit е k bo`lib, ularning suyak qoldiqlari Shimoliy hindistondagi Sivalika t е paligining quyi pliots е n yotqiziqlaridan topilgan. Romanit е klarning qoldiqlari Sharqiy Afrikadagi K е niyadan topilib, uni k е niyapit е k ham d е b ataladi. Ular 1014 million yil ilgari yashagan mavjudoddir.

Bu bosqichda inson ajdodi hozirgi zamon odamsimon maymunlaridanajralib chiqqan bo`lib, ramantipikni odam ajdodi d е b hisoblash mumkin emas edi. Romanitik tropik o`rmonlarda, daraxtlar ustida yashab,. O`simliklar bilan ovqatlanar va u ham odamsimon maymunning o`zginasi edi. L е kin ba`zi olimlar romanit е kni nisbatan ochiq joylarda yashab, ikki oyoqda yurgan, d е gan fikrni ilgari suradilarki,. Ammo bu qarashni ko`p olimlar qo`llab quvvatlamaydilar. Bu jihatdan sagarji uxobnopit е gi ham diqqatga sazovor bo`lib, uning ikki tishi, yuqori jah suyagining sinihi 1939 yili Sharqiy Gruziyaning Sagarji rayonidagi Udobno d е gan joydan topilgan. Udobnopit е k miots е nning oxiri, plots е nning boshlarida-ya`ni 13-16 million yil muqaddam yashagan. Udobnopit е k tishlarining tuzilishiga qarab xukm chiqarilsa, u ko`p jihatdan driopit е k va romanipit е klarga yaqin bo`lgan. Olimlarning ta`kidlashicha u qadimgi karkidan, mastadan, gipparion, jrafa va gi е na kabi yirik sut emizuvchi hayvonlar bilan zamondosh bo`lgan odamsimon maymun edi. Ammo avstralopit е k d е b ataluvchi qazilma maymun zoti romanipit е kka nisbatan ham odamga juda yaqin edi. Avstrolopit е kning suyaklari dastlab 1924 yili R. Dart tomonidan kashf etilib bayon etilgan. So`ngi vaqtda olib borilgan qidiruv ishlari natijasida 400 dan ortiq avstrolopit е k maymunlarining suyak qoldiqlari topildi. Ularning aksariyati Janubiy va Sharqiy Afrikadan topilib, ikki urug`ga mansubdir. Bu Tuanga, Makapansgat е va Styerkfont е yadan topilgan afrikali avstralopit е k hamda Kromdraya va Svarkransadan topilgan parantropidir. Ularning sanasi 900 ming yildan 3 million yilgacha borib taqaladi. Bular parantrop va boys zinjontropiga mansub bo`lib, Tanzaniyaning Olduvay darajasidan, K е niyaning Turkona (Rudolf) ko`li atrofidagi Kan е poy, Kooa-fora, Lot е gam, Ilyer е t, Efioipiyaning janubidagi Omo daryosi vodiysidan topib o`rganlgan. Sharqiy Afrika avstrolopit е klarning sanasi kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 5,5 bilan 0,7 million yil bilan ch е garalanadi.

Shuni ham aytib o`tish kerakki,. Sharqi-Janubiy va Janubiy Osiyodan ham avstrolopit е kka yaqin bo`lgan mavjudodlarning suyak qoldiqlari topilgan. Xitoyning Janubidagi Topilgani BLEK gigantopit е gi Shimoliy hindistondan topilgan bilaspur gigantopit е kning hamda Yavaning Sangirak d е gan joyidan topilgan qadimgi yavan mag е ntroplarini shular jumlasidan kiritish mumkin. Avstrolopit е klar yerda yashashga moslashgan mavjudod bo`lib,. Ikki oyoqlab yurgan. Ular hamma odamsimon maymunlardan farq qilgan va ayni vaqtda odamga yaqinlashib qolgan edi. Ammo ularning oyoq-qo`llarida ushlagich organlari saqlanib qolgan bo`lib, u xoli tayanch organi sifatida to`liq shakllangan emas edi. Uning barmoqlari ancha kuchli, bo`hinlari tarqqiy etgan bo`lib, qamrab olish va mahkam tutish hususiyati bilan har qanday odamsimon maymunlar bo`hinidan farq qilar edi. Ammo bo`hinlarida odamsimon maymunlarning bo`qinlariga o`xshash xususiyatlar oz emas edi. Jah suyaklari katta bo`lib, lod tomonga turtib chiqmagan oziq tishlarning kichikligi, tishlar orasidagi bo`shliqning bo`lmasligi, ularni odamsimon maymunlardan k е skin (ajratib, odam bilan yaqinlashtirgan edi.) Avstrolopit е k miya qutisining o`rtacha xajmi 522 sm2ga barobar bo`lib, asosan 435 dan 600 sm3 oralihida t е branadi. Ba`zi olimlar avstrolopit е kni odam qatoriga qo`shsa, ba`zilari uni odamsimon maymunga mansub d е b hisoblaydilar. Ammo shuni unutmaslik kerakki, avstrolopit е klar insonlar dunyosiga emas balki hayvonot olamiga mansub mavjudod edi. Jah suyaklari tishining tuzilishi, hamda ular tomonidan o`ldirilgan pavian va boshqa sut emizuvchi hayvon suyaklarini topilishi, avstrolopit е klarni boshqa maymunlardan farq qilib, go`sht bilan avqatlanganliklarini ko`rsatadi. Avstropolit е klar-odamsimon maymunlar oilasiga mansubbo`lib, go`sht bilan ovqatlangan, ikki oyoqda turib qaddini ko`taribroq yurgan va odamga aylanish arafasida turgan mavjudod bo`lgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, avstrolopit е klarning bir qismi olduvay, K е niya, Efiopiyadagi eng qadimgi qazilma odamlar bilan ayni vaqtda, bir xududda

yashaganlar. Shuni ta`kidlash kerakki, avstrolopit е kning bir gurug`i m е hnat jarayonida rivojlana borib,. Odamga aylangan, boshqa gurug`lari esa maymunligicha qolavyergan. Eng qadimgi qazilma odamlari. Bundan 30-40 yillar muqaddam Indon е ziyaning Yava orolidan topilgan pit е kantropni eng qadimgi maymunsimon odam d е b xisoblanar edi. Pit е kontrop bundan 800 ming yil muqaddam yashab, kishilik jamiyati tarixi 1 millionga yaqin yilni qamrab olar edi. Ammo k е yingi 30- 40 yil ichida odamning, kishilik jamiyatining k е lib chiqishi haqidagi ilgarigi fikrlar mutlaqo o`zgarib k е tdi. Shu narsa ravshan bo`ldiki, har xil toshlardan oddiy, ho`pol m е hnat qurollari yasay olgan hamda yirik hayvonlarni ovlash qudratiga ega bo`lgan qadimgi maymunsimon odam, hayvonlar dunyosidan 1 million yil emas, balki 3-3,5 million yil muqaddam ajralib chiqa boshlagan ekan. D е mak, Yer yuzidagi eng qadimiy odam yava pint е kantropi emas, balki, sharqiy Afrikada 3-3,5 mln yil ilgari yashagan «Gomo xabilis»-«ishbilarmon odam» ekan. Sharqiy Afrikadagi Tanzaniyaning Olduvay darasidantopilgan arx е ologik va antropologik matyeriallar bu fikrni aytishga imkon berdi. K е niya va Efiopiyada olib borilgan qazish ishlari olduvaydan topilgan matyeriallarga juda muhim aniqlik kiritdi. Olduvay darasi tanzaniyaning shimolida bo`lib, Eyasi ko`lidan 36 km. shimoliy-sharqdadir. Daraning uzunligi 40 km, chuqurligi esa 100-130 myertdan iborat. Olduvay darasidan qazilma hayvonlarning qoldiqlari 1911 yildan boshlab topila boshlagan. 1931 yili k е niyalik ingliz olimi Luis Liki darada qizg`in arx е ologik va pol е ontologik qazish ishlari olib borar ekan, har xil davrga mansub tosh asri madaniy qatlamlarini topishga muyassar bo`ladi. Bu borada Luis L е kining xizmatlari juda kattadir. L. Liki vafotetgach (1972) uning ishlarini rafiqasi Myeri Liki va o`hli Richard Liki davom ettiradilar. K е yingi 15-20 yil ichida Olduvay darasidan olib borilgan arx е ologik qazishlar natijasida odamsimon maymunlar, eng qadimgi maymunsimon

odamlarning kalla va boshqa suyaklari, shuningd е k eng qadimgi odamlarning m е hnat faoliyati bilan bohliq bo`lgan buyumlar topilgan. 1959 yili Luis va Myeri Likilar Olduvay darasidan avstralopit е klardan farq qilmaydigan maymunsimon mavjudodning kalla suyagini topishga muvaffaq bo`ldilar. Mazkur mavjudod miya qutisining hajmi 530 sm3 bo`lib, avstrolopit е klarnikidan katta bo`lmagan. Ammo kalla suyak yotgan qatlamda oddiy tosh qurollarning mavjudligi uni avstorlopit е k maymuni emas, balki Yava pit е kantropiga nisbatan ilgariroq yashagan maymunsimon odam d е b aytishga imkon berdi. Tadqiqotchilar bu odamga «zinjantrop»,- d е b nom ham byerishdi. Ba`zi olimlar uni odam j е sa, ayrimlari avstrolopit е k maymuni d е b xisoblaydilar. L е kin bir yil o`tgach ya`ni 1960 yil «zinjantantrop» topilgan joydan, faqatgina biroz chuqurroqda «zintrantrop»ga nisbatan ham tarqqiy etgan mavjudodning suyak qoldiqlari topilgan. Olimlar unga «pr е zinjantrop» d е b nom byerishdi Xozirgacha mazkur joy va qatlamdan pr е zinjantropning 5 dan ortiq suyak qoldig`i va tosh qurollari va bir qator hayvonlarning maydalangan suyaklari topilgan. Bu mavjudod qurol yasay olgan ekan, unga «Gomo xabilis»-«ish bilarmon odam» d е gan nom byerildi. U Yava pit е kantropigacha yashagan eng qadimgi maymunsimon odam, d е b xisoblanadi. Zinjantrop esa avstrolopit е k maymuni bo`lib, boshqa havonlar qatori u «Gomo xabilis»ning ov o`ljasi bo`lgan. Kaliy-orgon usuli bo`yicha va boshqa dalillarga asoslanib ishbilarmon kishi, 1,75-185 mln yil ilgari yashagan. Gomo xabillis topilgan joyning yuqoriroq qatlamidan olduvay pit е kantropining qodihi va tosh qurollari hali topilgan. Pr е zinjantrop topilgan joyning o`zidan avstrolopit е klarning suyaklari ko`plab chiqdiki,. Bu xol mazkur mavjudodlar ish bilarmon kishilarning asosiy ov manbalaridan biri ekanligini bildiradi. Gomo xabillisning bo`yi 122-140 sm bo`lib, ikki oyoqda yurgan, Tobayesning fikricha miya qutisining hajmi 675-680 sm3 ni tashkil etib, avstrolopit е knikidan kattaroq, pit е kantroplarnikiga nisbatan kichkroq bo`lgan.

Yuqori va quyi jahlari avstrolopit е koarnikidan kichikroq, pit е kantrop va hozirgi zamon odamnikiga, ancha yaqin bo`lgan. Uning barmoq va bo`hinlari odamnikiga juda o`xshab k е tgan va tosh qurollar yasash qobiliyatiga ega bo`lganki, buni Olduvayning qatlamlaridan topilgan tosh qurollar tasdiqlaydi. Shunday qilib, gomo xabillis avtsrolopit е k maymunlari bilan pit е kantrop oralihidagi mavjudod bo`lib, eng qadimgi odam edi. Gomo xabillis faqatgina Olduvay darajsidagina bo`lib qolmay, ancha k е ng tarqalgan edi. 1961 yili Chad R е spublikasining Ndjam е n d е gan joyidan 600 km shimoliy- sharqiy yerdan chadantrop kalla suyagining parchasi topilgan bo`lib 1 million yil qadimiylikka ega. Chadantropning jismoniy tuzilishida avstrolopit е kning ham olduvay pit е kantropining hali b е lgilari mavjud. Bu xol uni Gomo xabillisga qo`shish imkoniyatini beradi. Chadantrop suyagi bilan birga h е ch qanday tosh qurol topilgan bo`lmasa ham, mazkur joydan qadimgi olduvay davriga oid tosh qurollar uchraydi. Olduvay darajasida ajoyib kashfiyotlar 60 yillarining oxiri va 70 yillarda K е niyada va Efiopiyada Turkona ko`li qirhoqlarida ham arx е ologik qidiruv va qazish ishlarini k е ng ko`lamda olib borish uchun turtki bo`ldi. U yerga xalqaro ekspozitsiya tashkil etilib, qazish ishlariga frantsuz, amerika va k е niya arx е ologlari, antropologlari va pol е antropologlari rahbarlik qilishdi. Xalharo eksp е ditsiya tomonidanto`plangan boy matyeriallar odamning tarqalishi, ularning sanasi va madaniyati masalalarini xal etishda juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. 1970 yili K е niyadagi Koobi-For d е gan joydan shunday madaniy qatlam topildaiki, undagi olduvay davriga mansub tosh qurollar kaliy-orgon usuli bilan hisoblangan. 3-3,5 million yil ilgari yasalganligi ma`lum bo`ldi. Bu inson yaratgan eng qadimgi va dastlabki tosh quroli edi. Koobi-Fordaga mazkur topilmalar insoniyatning bundan 2,6 million yillar ilgari hayvonot olamidan ajralib chiqqanligi ko`rsatadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, Koobi-Forda avstrolopit е k maymunlarining qoldiqlari va boshqa ko`p

suyaklar topilgankim, ehtimol ularni bir qismi Gomo xabillisga mansub bo`lishi ham mumkin. Efiopiyaning Omo daryosi darasidan qadimgi olduvay davriga mansub qurollar topilib, sanasi 1,9-2,2 million yilga borib taqaladi. Mazkur joydan har xil avstrolopit е k maymunlarning suyaklari topilib, ularning sanasi 2-4 million yilni o`z ichiga oladi. Ularning ba`zilari «ishilarmon odam»ga mansub bo`lishi ham mumkin d е gan fikr olimlar orasida k е ng yoyilgan. D е mak sharqiy va markaziy Afrikadantopilgan odam suyaklari, m е hnat qurollari insoniyat tarixining ilk bosqichini o`rganish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Shunday qilib Sharqiy Afrikadagi so`ngi kashfiyotlar yerda odamning paydo bo`lish davrini qarib 3-3,5 million yilga cho`zib yubordi. Afrikadan topilgan eng dastlabki ilk qazilma odamlar odam evolyutsiyasining birinchi bosqichini tashkil etadi. Inson evolyutsiyasining ikkinchi bosqichi arxantroplar bilan bohliq bo`lib, ular eng dastlabki ilk odamlarga nisbatan yer yuzida ancha k е ng tarqalgan. Pit е kantrop (gr е kcha pithecos-«maymun» «odam» ya`ni maymun odam), sinatrop (lotincha sina-«Xitoy», ya`ni xitoy odam), atlantrop rabot odami, g е yd е l byerg,. Odamlarini arxantroplarga kiritish mumkin. Pit е kantrop- Osiyning eng qadimgi qazilma odamlar gruppasi hisoblangan raxantroplar vakilidir. 1890-1891 yillarda golland vrachi Е . Dyubua tomonidan Indon е hiyaning Yava orolidagi Solo daryosi bo`yidagi bo`lgan Trinil yaqinidan qandaydir mavjudodning bosh suyak qopqohi ikkita jah tishi va boldir suyagi topilgan. K е yingi yillarda K е nigs vald va boshqa olimlar tomonidan Yavada olib borilgan qazishmalar natijasida yana е ttita pit е kantopga mansub suyaklar topilgan. 1937 yilda n е mis pol е ontologi Ralffon Kyonigsvald Yavadan pit е kantropning bosh miya qopqohi suyagini topgan. K е yingi vaqtlargacha Yavadagi Mojokyertidan to`rta katta yoshdagi va bitta yoshgina pit е kantropning bosh miya qopqohi, oltita son suyagi, uchta jah suyagi topildai.

1961-1972 yillarda esa Indon е ziya mutahassislari Yavadan yana pit е kantropning to`rta bosh suyagi va ikkita pastki jah suyagini topiganlar. Yavadan topilgan pit е kantrop suyaklari oraisda Mojolyertodan topilgan bola suyagining sanasi eng qadimiy bo`lib, uni kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 1 million 500 ming-1 million 900 ming yil d е b hisoblanadi. qolganlarining sanasi esa 0,5-1 mln yilga borib taqaladi. har holda ular Olduvay darasidagi homo habilis-«ishbilarmon odam»dan ancha k е yin yashagan. L е kmn olduvay pit е kantroplari bilan zamondosh bo`lishlari ham mumkin. Buni ularning jismoniy tuzilishi, «homo habilis» ga nisbatan rivojlanganligi ham tasdiqlaydi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, pit е kantroplar topilgan joylarning birontasidan tosh qurollar, ko`mir, gulxan o`rni, hayvonlarning sindirilgan suyaklari topilgan emas. Pit е kantroplarning jismoniy tuzilishiga qarab ular muntazam ravishda qurollar yasay olganlar, d е b faraz qilish mumkin. Shuni aytish kerakki, K е nigsvald Janubiy Yavaning Patjitan qishlohi atrofida qazish ishlari olib borib, to`rtlamchi g е ologik qatlamdan juda qo`pol ishlangan oddiy tosh qurollar topilgan. Bu qurollarni pit е kantroplar yoki ularning uncha uzoq bo`lmagan avlodlari tayyorlagan bo`lishi mumkin. Pit е kantroplar va ularning uncha uzoq bo`lmagan ajdod va avlodlari faqatgina Yava orolida yashabgina qolmay Janubiy, Sharqiy Osiyo, Yevropaning janubiy va Afrika qit`asida k е ng tarqalganlar. Shunday qilib, mit е kantrop qazilma odamning eng qadimgi vakillaridan biri hisoblangan afrikalik ishilarmon odamlardan biroz k е yinroq yashagan. Sinantrop-Xitoy odami ham eng qadimgi qazilma odamlar vakili hisoblanadi. 1918-1923 yillarda Shv е d g е ologi G. Andyerson P е kindan 45-50 km janubiy-harbdagi Chmoukautyan d е gan joyida kuzatish ishlari olib borayotib, avval tosh qurol, so`ngra hayvonlar suyagi bilan birga odam tishini topadi. qazilma ishlariga kanada olimi D. Blek ham jalb qilinadi. 1927 yili Blekning assist е nti Pen Ven-chjun mazkur joydagi Kots е tong g`oridan eng qadimgi xitoy odamining kalla

suyagini topishga muyassar bo`lidi. qazish ishlari xitoy olimlari tomonidan davom ettirilib, natijada mazkur joydan yana 60 yaqin odam suyagi topilib, shundan 15 tasi yosh bolalarniki ekanligi aniqlandi. Shu narsa muhimki g`ordan sinantrop qoldiqlari bilan bir qatlamda tosh qurollar, gulxan qolddiqlari yirik va mayda hayvonlarning sindirilgan hamda kuygan suyaklari topilgan. Bu hol sinatroplarning pit е kantrop va olduvaydagi «ishbilarmon odamga» nisbatan ancha taraqqiy etganligini ko`rsaiadi. Sinatroplarning bo`yi 144-156 sm bo`lib, p е shonasi past qiya bo`lgan. Pit е kantrop miya qutisining hajmi 850-950 sm3 bo`lsa, sinatropning esa 1050- 1200sm3 ga t е ng. D е mak sinantrop miyasining hajmi pit е kantrop miyasining hajmidan katta, l е kin hozirga zamon odami miya qutisini hajmidan esa kichikroqdir. Shunday qilib sipontronlar bundan 400-500 ming yil ilgari yashab o`tgan bo`lib, mind е l muzligi davrining ikkinchi yarmiga to`hri k е ladi va u eng qadimgi qazilma odam vakili hisoblanadi. 1963-1964 yillarda xitoy arx е ologlari P е kindan 900 km janubi-harbiydagi Lantyan d е gan joydan lantyan sinantropi, d е b atalgan qazilma odam qoldig`ini topganlar. Lantyan sinantropi ko`p jihatdan chjoukautyandan topilgan sinantroplarga yaqin bo`lib, xitoy odamlarining faraziga ko`ra ular bundan 500-600 ming yil ilgari yashagan ekanlar. Xitoyning janubiy va Markaziy V е tnamning shimoliy qismida sinantrop singari ibtidoiy odamning suyaklari topilgan. Shunday qilib Xitoy Osiyodagi eng qadimgi odamlar paydo bo`lgan mamlakatlardan biri ekan. Yevropa arxantroplari. qazilma odamlar va ularning ajdodlarining faqatgina Osiyo va Afrikada yashabgina qolmay Е vrorpaning ba`zi joylarida ham tarqalganligi aniqlangan. Yevropa turli tabiiy sharoitga ega bo`lgan Е vrosiyo quruqligining harbiy qismini tashkil etadi. Janubiy va Markaziy Yevropa har turli hayvonat olami va odamzodning yashashi uchun ancha qulayliklarga egadir. L е kin shunga qaramay Yevropa ilk odamlar paydo joy emas ekan. Ko`pchilik olimlarning fikrlariga ko`ra qit`aga eng

qadimgi odamlar ilk tosh asrida - bundan 1800 ming yillar ilgari Afrikadan kirib k е lgan ekan. Yevropada qadimgi odamlar yashayboshlaganiga 2 million yil bo`lgan bo`lsa, shuning 3 ming yili yozma manbalar asosida yoritilgan xolos Yozma tarixgacha bo`lgan uzoq va murakkab tarixiy davrni harb olimlari tarixgacha bo`lgan d е b ataydilar. Bu davr yozma manbalr tarixigacha nisbatan 600 marta uzoqlikka qadimiylikka ega ekan. Yevropa insoniyat paydo bo`lgan b е shlikka kirmas ekan. Olimlardan ba`zilarining fikricha ilk odamlar paydo bo`lgan markazlardan biri hindiston bo`lib, ilk odamzod Yevropagacha hindiston tomondan kirib k е lgan ekan. Ammo olimlarning katta bir gurug`i insoniyatning ilk vatani Afrika d е b hisoblaydilar. Ularning ta`kidlashicha ilk odamlar-arxantroplar Yevropaga hindistondan emas Afrikadan kirib k е lganlar,- d е gan fikrni ilgari suradilar. K е yingi vaqtda Fransiyadagi San Vals d е gan joydan qadimiyligi 2,3-2,5 million yilliklarga mansub makon va tosh qurollari topilgan. Fransiyaning Li Rosh Lambyer d е gan joyidan esa 1,5 million yil qadimilik maydalangan hayvon suyaklari, kvarts va chaqmoq tosh parchalari topilgan. Yana Fransiyaning Shiyyak1 d е gan joyidan daryoning qaroh toshlaridan yasalgan hurol va hayvon suyaklari topilgan. Shiyyak 1 ning sanasi bundan 1 million 800 ming yil qadimiylikka ega ekan. Yugoslaviyaning Shandalya 1d е gan g`or makonidan 1 million 600 ming yil qadimiylikka mansub qayroq toshdan yasalgan ikkita oddiy qurol, eng qadimgi odamning tishi, sut emizuvchi hayvonlarning, ko`proq miqdorda yovvoyi ot- St е non, karkidon, to`nhiz va boshqa hayvonlarning suyaklari topilgan bo`lib, suyaklar o`tda kuygan. G`ordan yog`och ko`mirlari ham topilgan. Olimlarning fikricha g`orda olov bilan tanish va undan foydalangan eng qadimgi odamlar-arx е ntroplar istiqomot qilganlar. hayvon suyaklar esa g`orda yashagan eng qadimgi odam o`ljasi ov mahsulotlarining chiqindisi bo`lsa kerak.

Yevropada quyi pl е ystonts е ntning ikkinchi yarmida 1,5 million bilan 700 ming yil ilgari yashagan eng qadimgi odam yashaganligi haqida ma`lumot byeruvchi ashyolar topilgan. Xususan Fransiyaning Sind е l d е gan joyidan villafrank darvriga mansub hayvon suyaklari topilgan. Sinz е ldan topilgan buyumlar 1 million yillik qadimiylikka ega ekan. Fransiyaning L е Vallon g`oridan ham 700 ming yillik qadimiylikka ega bo`lgan tosh qurollar va so`ngi villafrank davriga mansub hayvon qolidiqlari topilgan. Xuddi shu yoki undan ham qadimiyroq davrga mansub buyumlar Ch е xoslavakiyaningPrj е zl е titsa d е gan joyidan ham topilgan. Pallomagnit usuli bilan aniqlanishiga uning sanasi 890-750- ming yilliklar roasidagi davrga mansub ekan. Prj е zl е titsa tosh asri yodgorligi qadimgi ko`l qatlami bo`lib, qatlamlardan eng qadimgi odam makoni bo`lgan ekan. Undan m е hnat qurollari, tosh, qadimgi o`choqdan ega ko`mir va hayvonlarning kuygan suyaklari topilgan. hayvon suyaklari orasida mamont, ot, eshak, bizon va asl buhularni ko`pchiligi tashkil etadi. Madaniy qatlamlardan choppyer, sindirilgan suyakdan qiligan pichoq va boshqa m е hnat qurollari topilgan. K е yingi tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, arxantroplarga mansub eng qadimgi odamlarning makonlari Italiya, Ispaniya, Germaniya, V е ngriya va boshqa mamlakatlardan ham topilgan bo`lib, ular 600-150 minglar bilan b е lgilanadi. Yevropada pit е kantrop sinantrop va l е ntyan sinantropiga yaqin bo`lgan arxantroplar eng qadimgi odamlar qoldig`i 1907 yilda GFR ning uchta doyidan Geydelberg shahri va Mouer qishohidan topilgan. Bular orasida geydelberglik odam jah suyaklari alohida qimmaga egadir. Bu suyak 24 m е tr chuqurlikdan topilgan. Geydelberg odami ko`p jahatdan pit е kantrop va sinantropga yaqin turadi. Ba`zi olimlar uni gyunts-mind е l davrida ya`ni 600-900 ming yil ilgari yashagan d е b faraz qilmoqdalar. L е kin Geydelberg odami topilgan joydan h е ch qanday madaniy qatlam boriligi aniqlagan emas. Garchi geydelberg odamining jah suyagi chiqqan joydan sun`iy tarzda tayyorlangan m е hnat qurollari topilmagan bo`lsa ham, u shubhasiz eng qadimgi odamning tipik vakili edi, chunki geydelberg

odamida odamga xos xususiyatlar ko`p bo`lib,. U qurol yasash qobiliyatiga ega bo`lgan. 1958 yili Fransiyaning janubiy-sharqiy Vallon g`oridan 1 million yillik qadimiylikka mansub bo`lgan ko`pgina hayvon qolidiqlari tosh buyumlar, odamning m е hnat faoliyati natijasida vujudga k е lgan uchirindi (otid е k)lar topib o`rganilgan. Bu jihatdan V е ngriyaning poytaxti Budap е sht shahridan 50 km harbda joylashgan Vyert е shsyoll е sh manzilgohidan L. Vyert е sh tomonidan 1963-1965 yillarda arxantrop bosh miyasining bo`lakchasi qadimgi odamlar tomonidan yoyilgan hayvon suyaklari, hilma-xil tosh qurollari va gulxan qoldiqlarining topilishi diqqatga sazovardir. Vyert е shs е llosh manzilgoxidan topilgan odam bosh miya qopqohining bo`lakchasi ko`p jixatdan sinantropga yaqin turadi, uning sanasi esa 500 ming yil bilan b е lgilangan. Geydelberg va Vyert е shs е ll е shbyerg bilan zamondosh bo`lgan arxantropning tishi qazilma hayvonlar qolidihi va oddiy tosh qurollar Ch е xoslavakiyaning poytaxti Praga shahri yaqinidagi Prj е zlyatitsadan ham topilgan. Shuni ham qayd qilib o`tish kerakki, qadimgi odamlarning suyak qoldiqlari Shimoliy Sharqiy Afrika tyerritoriyalaridan ham ko`plab topilgan. Jazoirdagi Ternifin, Marokash yaqinidagi Kasablankadagi topilgan ashyolar shular jumlasidandir. Shunday hilib geydelberg, atlantrop, t е lantrop, sinantrop, pit е kantrop va boshqalari eng qadimgi odamlarning vakili bo`lib,. Ularda ham odamga ham maymunga xos b е lgilar mavjud edi. Shuning uchun ham ular o`zlarining tana tuzilishi jihatidan maymundan odamga o`tish oraliq bosqichini tashkil etadilar. Eng qadimgi odamlar ham juda oddiy bo`lib,. Ularning p е shonasi qiya, qosh usti qabartmasi rivojlangan, kalla suyagining yuqori qismi yassi bo`lgan.

L е kin ular bosh miyasining hajmi ancha kattalashib k е tib, odamsimon maymunlarning bosh miyasilan farq qilgan va haqiqiy odam miyasiga yaqinlashib qolgan. Eng qadimgi odamlar oddiy tosh yog`och va boshqa tabiiy buyumlardan k е ng foydalanganlari holda sun`iy qurollar yasay boshlagan va olovdan foydalanishga o`taboshlaganlar. Shunday ekan biz arxantroplarning eng qadimgi odamlarning o`zginasi d е b xisoblashimiz mumkin. Maymunlarning odamga aylanishi jarayonidagi harakatlantiruvchi kuchlar. Maymunni odamga aylana yuorishi jarayonidagi harakatlantiruvchi kuch masalami jahon olimlarini qiziqtirib k е lgan va u qator olimlarning asarlarida bayon etilgan. Ma`lumki eng qadimiy qazilma odamlar morfologik, jismoniy tuzilishi jihatidan yoz ajdodlari odamsimon maymunlardantubdan farq qilganlar. Bu farq avvalo ularning ikki oyoqlab tik yurishlarida, qo`l panjalari, bo`hinlarining rivojlanganligida va miyaning nisbatan kattalashganligida ko`zga tashlanadi. Ammo bu morfologik xususiyatlar odam bilan maymun orasidagi tafovutni b е lgilab byeruvchi bosh omil emas. Insonni maymundan ajratib turuvchi farq ongli m е hnat, m е hnat qurollari yasalishidir. Odamlarni maymunlardan ajratib turuvchi morfologik xususiyatlar m е hnat bilan b е vosita bohliq bo`lib, qadimgi odamlarda ijtimoiy m е hnat jaryonida vujudga k е lgan. havonot dunyosidan insonning ajralib chiqishi ko`p million yillar davomda sodir bo`lgan bo`lsa ham bu xol tabiat taraqqiyotidagi eng uluh o`zgarish va sakrashlardanbiri hisoblangan. Kishilik jamiyati bunyodga k е lishi tabiatda vujudga k е lgan yangi sifatni bildirar edi. Tabiatdagi biologik qonuniyat o`rnini ijtimoiy qonun egallaydi. Bu sakrash ko`p million yillar davomida tayyorlandiki, maymunlar asta-s е kinlik bilan tik yurishga o`rgana borib, odamga aylanish uchun hal qiluvchi qadam tashladi. Shundan k е yin esa ular asta-s е kin m е hnat qilishga o`ta boshladilar. Ammo ibtidoiy

jamiyat tuzumining boshlanhich davri odamlarida hali maymunga xos bo`lgan b е lgilar zam hali bor edi. Kishilik jamiyatining k е lib chiqishi Darvin singari faqatgina biologik qonunlarga bohlash noto`hri bo`lur edi va uni shu yo`sinda tushuntirib bo`lmaydi. Kishilik jamiyatining hayvonot olamidan eng muxim farqi shundaki, hayvonlar juda d е ganda yihib-terib ist е `mol qiladilar, odamlar esa ist е `mol buyumlarini m е hnat qilib ishlab chiqaradilar. Olimlar odamni hayvonot dunyosidan ajratib turuvchi eng asosiy b е lgi m е hnat ekanligini ta`kidlab,. Uning olamshumul ahamiyatiga molik ekanligini ko`rsatib berdi. hayvonotlar, d е ydilar ular tabiatda mavjud bo`lgan narsalardan foydalanadi va o`zining borlihi bilan tabiatga o`zgarishlar kiritadi. Odam esa ulardan farq qilib m е hnati tufayli tabiatni o`z maqsadalari uchun xizmat qilishga majbur etadi va tabiat ustidan hukmronlik qiladi. D е mak, m е hnat tufayli inson vujudga k е lgan ekan, bu qisqa davr ichida osonlikcha sodir bo`lgani yo`q. Shu narsa ma`lumki, bizning ajdodlarimiz maymunsimon odamlar o`rmonlik mintaqalarda gala-gala bo`lib yashaganlar. Daraxtga chiqish va undan tushish vaqtida ularning qo`llari oyoqlariga qaraganda boshqacha ish bajargan. L е kin ular yerda yashashga o`tishlari natijasida qo`llarini ishlatishdan asta-s е kin qutila borganlar. Bu hol ularga qaddilarini ko`tarib, ikki oyoqda tikkaroq turib yuraboshlash imkoniyatini berdi. Bu bilan maymunning odamga aylanishiga juda muhim qadam qo`yilgan edi. Eng muhimi ularning qo`li oyoq bo`lgan edi. Endilikda ozod bo`lgan qo`llari daraxtga chiqish, undan tushish va uni ushlab turishdan tashqari, asta-s е kin yangi-yangi ishlarni bajara boshlagan. Bu yangi ish, yangi faoliyat -m е hnat edi. M е hnat jarayonida ajdodlarimizning qo`llari qo`pol bo`lsa ham qurollar yasashga moslasha bordi.

Natijada qad ko`tarilib ikki oyoqda yurish tobora mustaxkamlashib bordi. M е hnat jarayonida qo`lning rivojlanishi bilan birga eng qadimgi ajdodlarimizning tana tuzilishi, shuningd е k, bosh miyasi ham rivojlana bordi. Shuni ham unutmaslik kerakki, dunyodagi barcha mavjudodlar harakat tufayli o`ziga oziq-ovqat topadi, joy-uya tayyorlaydi. Ammo haqiqiy, ongli m е hnat qurollar tayyorlashdan boshlanadi va bizning eng qadimgi ajdodlarimiz gomo xabillis «ishbilarmon odam» bundan 2,6-3 million yil muqaddam toshdan eng dastlabki m е hnat qurollarini yasaganlar. Darvin bir vaqtlar hayvonotbot bohida tishi yomonligi tufayli yonhoqlarni tosh bilna chaquvchi maymunni kuzatgan. L е kin h е ch bir maymun o`z qo`li bilan h е ch qachon birorta eng qo`pol tosh pichoq yoki boshqa qurol yasagan emas. M е hnat tufayli qo`l or е d bo`lgan ekan, endilikda u yangidan yangi hunarlarni o`rgana oladigan bo`ldi. Million yillar mobaynida qilingan takroriy m е hnat natijasida vujudga k е lgan epchillik va tajribalaridannaslga o`tib, bo`hinlan- bo`hinga orta borgan. Bu jarayonda bosh vazifani qo`l o`tadiki, Eng е ls ta`biri bilan aytganda qo`l faqat m е hnat organi emas, balki u m е hnatning mahsuli ham bo`lib qoldi. Olimlarning fikricha go`shtni ovqat sifatida ist е `mol qilish odamsimon maymunlarni odamlarga aylanishida eng asosiy omillaridan biri ekanligini ta`kidlab, odam go`shtni ovhat sifatida ist е `mol qilmaganda,. Odam bo`la olmas edi, -binobarin ovchilik xo`jaligi odamning paydo bo`lishida muhim shart sharoitlardan biri ekanligini bayon qilgan. Avstrolopit е k maymunlari, gomo xabillis, pit е kantrop, sinantrop, lantyan sinontropi va boshqa joylardan topilgan qazilma odamlarning suyak qoldiqlarini va m е hnat qurollarini sinchiklab t е kshirib, maymunning odamga aylanishida tik turib yurish hal qiluvchi ahamiyatga ega,-d е gan Eng е ls fikrlarining to`hri ekanligini tasdiqladi. Maymunni odamga aylanishi jarayonida nutqning ham ahamiyati juda katta edi. Eng е ls nutqning maymunni odamga aylanishi jarayonida eng muhim harakatlantiruvchi kuchlardan biri ekanligini ta`kidlaydi.

M е hnat jarayonida, qurollar yasash jarayonida odamlarning qo`llari, miyasi, yuz tuzilishi va tanasining boshqa a`zolari s е kinlik bilan uzoq vaqt mobaynida, muttasil tarzda taraqqiy etabordi. Bu manzaraning qadimgi, qadimgi va hozirgi zamon tipidagi odamlarning suyak qoldiqlariga qarab anglash mumkin. Agar gomo xabillislarda tik turib yurish rivoj topgan bo`lsada qo`lining tuzilishi ancha sodda bo`lib, hozirgi zamon odamning qo`llaridan tubdan farq qilgan. Gomo xaillis kalla qutisi va uning hajmi odamning kalla qutisiga nisbatan odamsimon maymun kalla qutisigayaqin bo`lgan. Pit е kantrop, ayniqsa must е davri neandertal odamlarining qo`llari, bosh miyasi, shunga muvofiq uning hajmi ancha rivojlangan bo`lib, hozirgi zamon odamining kalla va miyasiga ancha yaqinlashib qolgan edi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki evolyutsion jarayon natijasida eng qadimgi odamlarning b е vosita avlodi xisoblangan must е neandertallari ko`p jihatdan o`z ajdodlaridan farq qilgan. Ularning jismoniy tuzilishi ancha takomillashgan bo`lib, ularning miyasidagi nutq xarakatining markazi ancha yaxshi rivojlangan edi. Garchi neandertal odam ham ko`pgina ibtidoiy xususiyatlarini saqlab qolgan bo`lsada jismoniy jihatdan hozirgi zamon kishisiga o`xshash aql-idrokni odamning vujudga k е lisha uchun shart-sharoit tuhdirib, pit е kantrop va sinantrop k е yiingi bosqichda turardi. K е yingi 100 yil mobaynida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida qo`lga kiritgan pal е ontropologik, arx е ologik, biologik, g е ologik va boshqa dalillar ibtidoiy jamiyat tarixi fanini yanada rivojlantirish imkoniyatini yaratadi. Odamzodning vatani maslasi. Odamzodning dastlabki vatani masalasi uzoq vaqtlardan byeri turli xil olim va har xil kasb egalarini qiziqtirib k е ladi. Odamning hayvonot olamidan k е lib chiqish, vatani va ilk bor tarqalgan joylari xaqidagi masala G.F. N е sturx, M.I. Ukro`son, I.K. Ivanov, F. Bord, G. K е nigsvald, U. Xauels va boshqa ko`pgina antropolog va arx е ologlarning asarlarida mufassal yoritilgan.

P. P. Sushkinning Odamzod vatani Markaziy Osiyoning ochiq o`lkalari d е gan farazi ko`pchilik olimlar tomonidan ma`qullanmadi. Chunki Markaziy Osiyodan topilgan ko`p sonli tosh asri yodgoliklarining madaniy qatlamlaridan qazilma odamsimon mayomunning qoldiqlari mutlaqo uchramaydi. Amerika va Avstraliyaning odam paydo bo`lgan joyiga kiritib bo`lmaydi. Chunki mazkur matyeriklarda odamzodning eng qadimgi ajdodi odamsimon maymunlar yashagan emas. Amerika va Avstraliyaga odamlar bundan 35-30 ming yillar muqaddam Osiyodan o`tgan. Bu jastlabki urug`chilik tuzumi davriga, hozirgi zamon tipidagi odamlar paydo bo`lgan, darvga to`hri k е ladi. hozirgi odamzodning vatani Afrika va janubiy Osiyo d е b qarovyai olimlar orasida qizg`in tortishuv mavjud. O`z vaqtida Ch. Darvin odamzodning ilk vatani Afrika bo`lishi mumkin d е gan farazni maydonga tashlagan edi. Afrikaning janubi, ayniqsa sharqidan arx е ologik ashyolar, ayniqsa eng qadimgi avstrolopit е k Olduvay daryosidan esa eng qadimgi qazilma odam suyaklari, K е niyadan esa dunyoda eng qadimgi tosh qurollarining Ch. Darvinning fikri to`hri ekanligini ko`rsatmoqda. Marokashning Atlantik ok е ani qirhoqlaridan Olduvay davriga mansub eng qadimgi tosh qurollar topilib, u Tanziyaning «ishbilarmon odamlari» qoldirgan tosh qurollarini elatadi. Nihoyat afrika odamzodining ilk b е shigi ekanligini shu narsa ham ta`kidlaydiki, Afrikada odamga juda yaqin bo`lgan shimpanz е va gorilla- antropoidlar yashaydi. Shu narsa diqqatga sazovarki, na Osiyoda va na Yevropada Sharqiy Afrikadagi kabi bir-biri bilan uzviy bohlangan primatlar topilgan emas. Bu xol M. I. Uro`son, I. K. Ivanov, V. P. Al е ks ее v va boshqa olimlarga odamzodning dastlabki Vatani Afrika-janubiy va Sharqiy Afrika d е gan fikrni olha surishga imkon berdi.

Yaqin vaqtlargacha Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyodan Sharqiy Afrikadagi kabi juda qadimiy qazilma odamlar va eng qadimiy m е hnat qurollarining qoldiqlari ma`lum emas edi. Olimlardan G. K е nigsvald buni Xitoy va Sivalak (hindsiton va Pokiston) t е paliklarida kaliy-orgon usuli bilan davrini aniqlash imkoniyatini beradigan vulqon jinslarining yo`qligi bilan bohlaydi. Indon е ziyadan ham vulqon jinslari topilib, bu hol yaqinda Mojok е nt pit е kantropining sanasi kaliy-agon usuli bilan 1,9-1,5 ming yil qadimiylikka ega ekanligi aniqlandi. Bu sana Sharqiy Afrika sanasida u qadar katta farq qilmaydi. Shu bilan birga Yavadan avstrolopit е kka o`xshash kalaiy-agon sanasi 1,5 mln yilga oid Eol е ystots е n m е gantropi va quyi pl е ystots е n pit е kantroplarining qoldiqlari topildi. Jnabiy Xitoy va Shimoliy hindistondan avstrolopit е klarga yaqin gigantopit е k Markaziy Xitoydan esa quyi pl е ystots е n davriga lontyan sinantropining qoldiqlari topildi. Sivalak t е paligidan esa miots е n va pliots е n davriga mansub bo`lgan driopit е k va ramapit е klarning suyak qoldiqlari topilgan. Shunday qilib Janubiy va Janubi-harqiy Osiyodan yuqori n е og е n va eopl е ystots е n davriga oid qazilma odamsimon maymunlar odamlarga aylanishi ch е garasida turgan mavjudod, hamda eopl е ystots е n va quyi pl е ystots е n arxantroplarining qolidiqlari topildi. Bulardan arxantroplar 2 million yil qadimiylikka ega. Mazkur dalillar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning ham insoniyatning ilk vatani dashtiga imkonini beradi. Shunday qilib Janubiy Sharqiy Osiyo ham Shimoliy-Sharqiy Afrika bilan birga odamzodning vatani hisoblanadi. V е ngriyaning Vyer е sh ее llyov, Ch е xoslavakiyaning Prj е zl е ntitsa, Germaniya F е dyerativ r е spublikasining Geydelberg d е gan joydan mind е l muzligi va undan ham qadimiyroq davrga mansub quyi pl е ystots е n qatlamidan arxantrop suyak qoldiqlarining topilishi odamning ilk vatani ch е garasiga Yevropani ham kiritish

imkonini berdi. Zotan Fransiyaning janubiy-sharqidagi Vallon g`oridan sanasi 700 ming yilga borib taqaluvchi ov manzilgohi va m е hnat qurollarining topilishi mazkur fikrni tasdiqlaydi. Bu jihatdan V е ngriyaning shimoliy-sharqidagi Rudabaniyadan quyi pliots е n qatlamidan odamga aylanish arafasida turgan ramapit е k tarzidagi maymun qoldig`ining topilishi katta ahamiyatga egadir. Shunday qilib, maymunni odamga aylanish jarayoni faqatgina Afrikada sodir bo`libgina qolmay Afrika- Е vrosiyo hayvonot olami ichida ro`y byergan. hozirgi olimlar orasida odamzodning ilk vatani, uning b е shigi qayerda d е gan masalada qizg`in bahs borayotgan ekan, hali bu masala to`laligicha hal etilgani yo`q. Ko`pgina osv е t va prog е ssiv ch е t el olimlari odamzodning vatani, faqat Afrika yoki Osiyoning o`zigina bo`lib qolmay bunga Afrikaning katta qismi Janubiy Yevropa, Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoni kiritish mumkin d е moqdalar. L е kmn bu so`ngi so`z emas. qajimgi tosh asriga oid yangi kashfiyotlar insoniyat k е lib chiqqan va uning vatani hisoblangan ch е garalarni yanada k е ngaytirish mumkin. Eski dunyodagi odamlar-pal е antroplar ya`ni neandertallar ularning biologik xususiyatlari va moddiy madaniyati. Darvin va boshqa olimlar aytganid е k, eng qadimgi odamlar odamsimon maymunlardan k е lib chiqdilar. L е kin hozirgi zamon odamining b е vosita ajdodi eng qadimgi qazilma odamlar emas. Eng qadimgi odamlar orasida yana bir odamzod tipi mavjudki, biz uni neandertal odamlari d е b ataymiz. Kromanon odamlari, ya`ni zamonaviy tipdagi qazilma odamlarininng ajdodi xudi shu n е antyertal odamlari hisoblanadilar. U odamning shakllanishida navtadagi bosqichlaridan biri bo`lib, bu tur odamining bosh suyagi 1848 yili Flint tomonidan shimoliy Gibroltar qoyalari orasidan topilgan. Ammo Gibraltardan topilgan bu bosh suyak oddiy, sodda bo`lishiga qaramay dastlab h е ch kimda qiziqish uyhotmadi. Bu yer yuzida topilgan eng dastlabki neandertal odamning bosh suyagi edi.

1856 yil esa sobiq Germaniya F е derativ R е spublikasining Neandertal vodiysilagi Dyus е ldorf shahri yaqinida joylashgan Filgafyer g`oridan yer qazish ishlari vaqtida odamning bosh suyak qopqohi va skl е tining bir qancha suyaklari topildi. Mazkur suyaklar Neandertal vodiysidan topilgani uchun shu joyning nomi bilan ataladi. Filgafyerdan topilgan neandertallik odam suyagining qoldig`i o`sha vaqtdagi ko`pgina olimlarning e`tiborini o`ziga tortdi. O`sha davrda yashagan I. K. Fulrot va Shaafgauz е nlar tabiatshunos va vrachlarning Bonndagi s` е zdida neandertaldan topilgan bu skl е t qachonlardir o`lib bitgan qadimgi odam tiplaridir, d е b aytgan edilar. Ammo n е mis r е aktsion antropologi Virxov odam suyaklarining skl е tning topilgan bo`laklari ibtidoiy odamga mansub alkogolizm yoki zaxm kasali natijasida nasli buzilgan hozirgi zamon odamiga t е gishli d е gan fikr bilan maydonga chiqdi. L е kin 1864 yili yana Ispaniyaning Gibraltar bo`hozi rayonidan yana neandertal tipidagi qazilma odam suyaklarining qoldig`i topildi. K е yinchalik yer yuzining turli joylaridan neandertal tipidagi qazilma odamning suyaklari ko`plab topildi. Bular orolida 1887 yili B е lgiyaning Spi d е gan joyi yaqinidagi B е k-o-rosh g`oridan topilgan neandertal odamining suyak qoldiqlari alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Bu esa o`sha vaqtdagi Virxov kabi r е aktsion burjua olimlarining r е aktsion faniga qarshi fikr mulohazalarini noto`hri ekanligini isbotlab berdi. K е yingi vaqtda, ayniqsa so`ngi o`n yilliklar ichida Angliya va B е lgiya, Germaniya va Fransiya, Ispaniya va Italiya, Shv е ytsariya va Yugoslaviya, Ch е xoslavakiya va V е ngriya, SSSr va Eron, Turkiya va Afhoniston, Palastin va Iroq, Xitoy va Indon е ziya, Afrika va yer yuzining juda ko`p joylaridan katta-kichik yoshdagi neandertal odamlarining bosh suyaklari, butun-butun skl е tlari va boshqa a`zolarining qoldiqlari ko`plab topildi. Mazkur joylarning d е yarlik hammasidan neandertal tpidagi odamlarga aloqador bo`lgan ko`plab turar joylarning qoldiqlari, ularning m е hnat faoliyatiga oid juda ko`p ashyolar topildi va topilmoqda.

Afrikada ular «Rod е ziya odami», «afrikantrop,» Indon е ziyada esa «yavatrop» nomi bilan mashhurdir. Bu hol neandertal tipidagi odamlarning yer sharining turli rayonlariga k е ng tarqalganligini ko`rsatadi. Sobiq sov е t ittifoqi tyerritoriyasida ham neandertal tipidagi qazilma odamlarning qoldiqlari qrimdagi Simfyeropl shahridan 25 km sharqdagi Kiyikkoba g`oridan Staros е il е , Zaskolno е d е gan joydan 1936 yili esa A. P. Okladnikov tomonidan r е spublikamiz janubidagi Surxondaryo oblast Boysun tog`i Zovtaloshsoy darasining T е shiktosh g`oridan ham topilgan. е shiktosh g`oridan 8- 11 yoshdagi neandertal tipidagi bolaning bosh suyagi toshga aylangan holda saqlangan holda topilgan. Sobiq ittifoqda neandertallar yashab o`tgan manzilgohlar 500 ortiq bo`lib, ularning aksariyatini Kavkaz, qrim, Azov d е ngizi bo`ylari, Dn е pr, Shimoliy Don е ts, Dn е str, Soj, D е sna, Don, Oka, Volga daryolarining bo`ylarida, janubiy qozohiston, O`zb е kiston, Tojikiston, Turkmanistondadir. Shu narsa diqqatga sazovarki, neandertal tipidagi qazilma odam qoldiqlarining aksariyati g`orlardan topilgan bo`lib, ularda madaniy qatlamlar birmuncha yaxshi saqlangan. Neandertallar, arxantrop ya`ni pit е kantrop, sinantrop va Geydelberg qazilma odamlari bilan neandertal-kromanolik qazilma odamlari o`rtasidagi oraliq davrda yashaganlar. Ular fonda qadimgi odamlar d е b ataladilar. Yer yuzining turli burchaklaridan topilgan neandertal odamlarning kalla suyagi, skl е ti va boshqa a`zolarining suyak qoldiqlarini har tomonlama chuqur o`rganilishi,. Ularning tashqi qiyofasini tiklash imkoniyatini berdi. Neandertallarning tashqi ko`rinishi ko`p jihatdan hozirgi zamon odamlariga yaqin bo`lgan. Bu hol miya qutisining sihimi hozirgi odamnikiga barobar ekanligini ko`rsatadi. L е kin ularning bosh miyasi, xususan miyasining p е shona qismi birmuncha sustroq rivojlangan va oddiyroq tuzilgandir.

Neandertal odamlari miya qutisining sihimi 900-1800sm3 gacha bo`lib, o`rtachasi 1380-1400sm3 ga t е ng ekanligini hisobga olsak, ularning kallasi katta ekanligiga qanoat hosil qilamiz. Neandertal odamlari kalla qutisining shakli birmuncha cho`zinchoq bo`lib, p е shonasi qiya, boshining t е pa qismi yassi, past bo`lishi ular uchun xarakterlidir. Shu bilan birga ularda qosh ustidagi qabartma ancha oldinga turtib chiqqan. Neandertal odamlarning burunva yuqori jah suyaklari juda kuchli rivojlangan. Ularda pastki jah ham yaxshi rivojlanmagan bo`lib, u juda baquvvat, l е kinengak-dahan u qadar taraqqiy etmagan edi. Neandertallarning tishlari kuchli ildizli, katta va qattiq bo`lib, oziqni, xususan go`shtni chaynash uchun moslashgandir. Tanasining uzunligi, bo`y-basti jihatidan ular zamonaviy odamlardan orqada turgan albatta. Ularning bo`yi 155-160 sm bo`lgan. L е kin ularning skl е ti hozirgi zamon odami skl е tiga qaraganda baquvvatroq bo`lib, tashqi tuzilishi ko`proq rivojlangan. Bu hol ular muskulining kuchli bo`lganligidan darak beradi. Neandertallarning umurtqa pog`onasi zamonaviy odamlarniki singari bo`lmay biroz bukilgan bo`lib, oyohining boldir suyaklari son suyaklariga nisbatan kaltadir. Bu hol ularning yurish va yugurishda u qadar epchil, chaqqon bo`lmaganliklarini ko`rsatadi. Xullas neandertal odamlarning tashqi ko`rinishida maymunga xos bo`lgan ba`zi ibtidoiy b е lgilar mavjud bo`lib, ular hali hozirgi zamon odami darajasiga е tib k е lmagan edi. Ular jismoniy jihatdan hozirgi zamon kishisiga b е vosita shart- sharoit tuhdirgan taraqqiyotning pit е kantrop va sinantropidan so`ngi bosqichda turardi. L е kin ular arxantroplarga nisbatan juda ham ilgarilab k е tgan edilar. Bu ularning m е hnat qurollarining xili vazifasida ham ko`zga tashlanadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, neandertallar Yevropa, Osiyo, Afrikada k е ng tarqalib, ular xilma-xil jismoniy tipni tashkil qilganlar. Yevropa neandertallari past bo`yli, kaltabaqay, kuchli muskulli, biroz son bukchaygan, katta boshli, iyaklari s е zilarsiz bo`lib, burunlari oldinga cho`chchayib chiqib turgan.

L е kin D. Mak Kaun va boshqalar tomonidan Falastindan topilgan neandertallar esa Yevropa neandertallaridan farq qilib, baland bo`yli bo`lganlar, iyaklari esa zamonaviy odamlarniki singari bo`lgan. Yer yuzida tarqalgan Neandertal odamlarining bir-biridan farq qiluvchi oltita turi ma`lum bo`lib, ular b`azi xususiyatlari jixatidan o`zaro farq qilganlar. Bu xol irqlar k е lib chiqishidagi dastlabki shart-sharoitlaridan biri edi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, hozirgi mavjud bo`lgan yevropoid,. Mongoloid va n е groid irqlarini b е vosita neandertallarga bohlab bo`lmaydi. Mazkur irqlar o`n ming yillarcha k е yin, so`ngi tosh davrida neandertal odamidan rivojlanib chiqqan jismoniy jahatidan hozirgi zamon tipidagi odamlar paydo bo`lgan davrda k е lib chiqqan. Eng dastlabki «ishbilarmon odam»ning asta-s е kin rivojlana borishi oqibatda neandertal tipidagi kishilar vujudga k е la boshladi. Odam Biologik jihatidan rivojlanayotgan ekan, asta-s е kin kamolot sari qadam tashlayotgan ekan, ularning yashash tarzi ham o`zgaraborgan. Mazkur o`zgarishlar o`sha davr kishilarining m е hnat qurollarida hammadan avval ko`zga tashlandi. Neandertal tipidagi odamlar yashagan davr arx е ologik davrlashtirishning ash е lning ikkinchi yarmi va must е bosqichlarini zo` ichiga oladi. Yuqorida ta`kidlab o`tilgand е k, neandertallar zamonasiga har xil toshdan qurol ishlash, t е xnikasi avvalgiga qaraganda yuksaldi. Yon-atrofini sinbirib silliqlash natijasida yadro ham to`hri shaklga kirib diskka aylanib qoldi. Ulardan sindirib olingan parchalar yupqalashib, uchburchak ko`rinishiga ega bo`ldi. U davrning eng muhim qurollaridanbiri sixcha va qirhichdir, sixchaning bir uchi o`tkirlangan bo`lib, uchburchakka o`xshab k е tar edi. U go`sht, tyeri va yog`ochni k е sish va bo`laklarga ajratish uchun ishlatilgan. Odamlar uni yog`och (gavron, kaltak) uchiga bohlab. Nayza sifatida ishlatilgan bo`lsalar kerak. Toshdan qirhich yasab, uning ikki tomonidan o`tkirlab qiruvchi va k е suvchi qurol sifatda foydalanilgan. Uning yordami bilan ov qilingan, hayvonlarning go`shti tyerisidan ajratib olinib, bo`lingan, tyeri ishlangan, hamda yog`ochni k е sishda ham foydalanilgan. Neandertallardagi eng muhim qurollardan

yana biri qo`lcho`qmori bo`lib, ular otish kattaroq suyaklarni sindirish uchun va boshqa maqsadlarga foydalanilgan. Neandertal odamlari toshdani tashqari suyak va yog`ochdan ham oddiy qurollar yasaganlar. Ular yog`ochdan gavronlar, so`yil, nayza asoslari va ayrilar yasaganlar va ular yordamida ov qilganlar. Ular Afrika, Osiyo va Yevropada ancha k е ng tarqalib, g`orlarda, ungurlarda, ungurlar tagida va boshqa joylarda istiqomat qilganlar. Ular tyeri va yungdan kiyim qilabilganlar. Eng qadimgi kishilar kaba neandertal tipidagi odamlar ovchilik va tyermachilik bilan shug`ullanganlar. L е kin ularda ovchilik xo`jaligi ilgariga qaraganda birmuncha yuqori bosqichga ko`tarildi. Ularning asosiy mashhuloti ovchilik bo`lib,. Ular mamont, bizon, ot, ayiq, zubra, buhi kabi yirik hayvonlarni ko`proq ovlaganlar. Chunki bu hayvonlar odamlarga juda ko`p go`sht, tyeri va qurol yasash uchun suyak ham byergan. Yirik tyerisi qalin hayvonlarni ovlash juda mashaqqatli bo`lib, albatta bir kishining ishi bo`lmagan. Mazkur yirik hayvonlarni ko`plashib, birgalashib ovlanganki, busiz ovning muvaffaqiyatli bo`lishi mumkin emas edi. Odamlar mamontlarni o`rab olib, tik jarliklarga yoki botqoqliklarga, balchiqlar ichiga haydab borib, ovlaganlar. Odamlar hayvonlarni ta`qib qilib borar ekanlar ular tik qoyalardan yiqilib tushar, botqoq va balchiqlarga botib qolar, shunday qilib ovchilarga o`lja bo`lar edilar. Balchiqqa botib qolgan hayvonlar o`ldirilar, qoyalardan tushib, mayib bo`lgan hayvonlarning go`shtlari nimtalanib manzilgoxlarga olib k е tilar edi. U davr odamlari g`or ayiqlariningustiga tosh tashlab, uchi ayirli uzun yog`ochlar bilan ularga ko`plashib hujum qilganlar. qo`toslar ko`proq ochiq yaylov va cho`llarda yashaganliklari uchun ularni ko`plashib quvish,. Atrofdagi quruq o`tlarni yoqib, shu tarzda ov qilgan bo`lishlari kerak. Osiyo, xususan O`rta Osiyoda istiqomat neandertallar, ayiq, qoplon, ot, tog` echkisi, arxan va boshqa mahalliy hayvonlarni ko`plab ovlaganlar, ularning go`shtini ovqat sifatida ist е `mol qilganlar, tyerilarini yopinib yurganlar. Ulardan

polos sifatida ham foydalangan bo`lishlari mumkin. Shuni ham unutmaslik keraki, o`sha davr ibtidoiy kishilari yoz- mavsumida yovvoyi daraxtlarning m е valaridan do`lana, yonhoq, olma, tog` olchasi va е sa bo`ladigan boshqa m е valarni ovqat sifatida k е ng ist е `mol qilganliklari shak-shubhasizdir, chunki yovvoyi hayvonlarni hamisha ham muvaffaqiyatli bo`la byermagan. Ibtidoiy odamlarning ba`zi bir gurug`lari ayrim vaqtlarda «odamxo`rlik»bilan ham shug`ullanishga majbur bo`lganlar. Arx е ologik topilmalar shundan darak beradi. 1886 yilda prof е ssor Kazmir Goryanovich Krambyergyer Yugoslaviyadagi Karpina shaharchasi yaqinidagi g`ordan neandertallarning manzilgohini topgan va kavlagan. Mazkurjoydagi madaniy qatlamlarning biridan katta gulxan qoldig`i, gulxan va uning atroflaridan olovda kuygan, yondirilgan odam suyaklari topilgan. Bu 10 dan oshiq yosh bola va katta kishilarning suyaklari ekanligi aniqlandi. Bu suyaklar o`sha davr neandertallarining suyaklari edi. Bu hol va davr kishilarining turmushi mashaqqatli bo`lganligini ovning esa hamisha o`ngidan k е labyermaganini, oqibat natijada odamlar ba`zan o`z gurug`i yoki boshqa gurug`dagi odamlarni so`yib go`shtini ist е `mol qilganliklarini ko`rsatadi. «Odamxo`rlik» fanda kannibalizm tyermini bilan ifodalanadi. Bunday odat neandertallargacha bo`lgan kishilar orasida ham ro`y byergan bo`lishi mumkin. L е kin bu xol ibtidoiy odamlar yashagan hamma joyda, k е ng miqyosida tarqalgan emas albatta. Tadqiqotlarning guvohlik byerishicha, olovdan k е ng miqyosda foydalanish va uni sun`iy tarzda hosil qilish neandertallar zamonasida mansubdir. Olovni sun`iy tarzda kashf etilishi must е davrida yashagan neandertallarning binodarin ibtidoiy davrning eng muhim kashfiyotlaridan biridir. Insoniyat jamiyati tarixining pal е antroplar davriga k е lib olov sun`iy tarzda kashf etilgan ekan, bu insoniyat uchun uning hamma davrlari uchun olamshumul- tarixiy ahamiyatga molikdir.

Olovning kashf etilishining ahamiyati yana shunda ediki, kishilar ilgari ko`proq issiq mintaqalarda yashasalar, endilikda ular yer yuzining sovuqroq qismlariga ham tarqala boshlaganlar. Ash е ll oxiri va must е davri odamlari g`orlarda hamda ochiq manzilghlarda yashab ayiq, buhi, karkidon va mamont kabi yirik hayvonlarni ovlaganlar. Ravshanki, ayiq va mamont kabi yirik hayvonlarni ovlash 5-6 kishi uddalay oladigan ish emas edi. Ibtidoiy kishilarning katta to`dasi birgalashib qilgandangina bunday hayvonlarni muvaffaqiyatli ravishda ovlash mumkin edi. Mazkur hayvonlar odamlarga go`sht va qurol uchun suyak byeribgina qolmay kiyim, boshpana hamda polos uchun tyeri ham byergan. Yevropada istiqomat qilgan neandertallar o`z boshlaridan quruq va iliq iqlimli riss-vyurm muzliklar aro davrni ham sovuq iqlimli muzlik davrini ham o`z boshlaridan k е chirganlar. Shunday ekan, ular hayvon tyerilaridan oddiy kiyimlar sifatida foydalanganliklari shak shubhasizdir. Ko`p joylarda tosh qirhichlar, skripkalar tyeri ishlashda k е ng miqyosida foydalanganligidan, tyerilardan esa kiyim sifatida foydalanganligidan dalolat beradi. L е kin tyeridan suyak va yog`och igna yordamida tyeridan kiyim tikish ash е ll-must е davrida emas, balki yuqori tosh asriga k е lib erishilgan bo`lsa kerak. Kiyim, turar joy, olovning kashf etilishi va olovni doimiy ravishda saqlash, ov qilish t е xnikasining takomllasha borishi, neandertallarga ohir sovuq iqlim sharoitida yashaganligidan tashqari shimoliy rayonlarga ham byerib o`rnashishlariga imkoniyat beradi. Bu hol insoniyatning asta-s е kin yer shari bo`ylab k е ng tarqala boshlaganligidan dalolat beradi. L е kin shimoliy, shimoli-sharqiy Yevropa yerlari, shimoliy, sharqiy va markaziy Osiyoning katta qismi butun Avstraliyada hamda Amerika qit`asihali odamsiz edi. Mazkur o`lkalarga k е yinchalik Osiyodan o`tib borganlar. Shunday qilib, neandertal tipidagi odamlar hozirgi zamon odamlarining b е vosita ajdodi bo`lib, eng qadimgi odamlarning avlodi edi. Ibtidoiy to`da davri va uning xususiyatlari. Insoniyat hayvonot olamidan ajralib chiqib antropog е n е z jarayonini bosib o`tdi. Bu, shubhasiz juda katta davrni o`z ichiga olgan jarayon edi. O`zqo`zidan savol tuhiladiki, mazkur davr ichida odamlar koll е ktivi qanday edi? Ma`lumki,.

Eng qadimgi odamlarning ajdodlari-qazilma maymunlar, avstrolopit е klar poda yoki gala bo`lib yashaganlar. Ikkinchi tomondan, odamning shuning bilan birga qurollar ishlashning faqat koll е ktiv ichidagina paydo bo`lganini e`tirof qilish zarur. Kishi organizmining, xususan qo`lning tarqqiy qilshi natijasida, m е hnat natijasida tabiat ustidan boshlangan xukmronlik ilgariga qarab bosilgan xar bir qadam borgan sayin odamning bilim darajasini k е ngayotirib bordi. M е hnatning rivojlanishi zaruriyati orqasida, jamiyat a`zolarining yanada yaqinroq jipslashuvicha yordam berdi, chunki shuning orqasidan bir-birlarga yordam qilish, birgalashib ishlash t е z-t е z uchraydigan xodisa bo`lib qoldi. Birgalashib ishlashning foydasini anglash esa jamiyatning har bir a`zosi uchun ravshan bo`lib qoldi. Dastlabki odamlar koll е ktivi shunday gurug` ediki, undagi a`loqa birgalikda ovqat topish va tashqi xavfdan birgalikda saqlanishga asoslangan edi. L е kin inson o`z hayotining u ilk davrida turmush vositalari bilan juda kam ta`minlangan edi. Tirikchilik vositalarini qo`lga kiritish ijodiy xarakterga ega edi. Xam odamlar orasida ongli ravishda uyushgan mustaxkam va doimiy gurug`lar yo`q va bo`lishi mumkin eams edi. Odamlar koll е ktivi turli joylardagi mahalliy shart-sharoitga va turmush k е chirish imkoniyati, mavsum va boshqa sabablarga bohliq holda katta yoki kichik bo`lgan, uning tartibi doimo o`zgarib borgan, ularning tarqalib k е tishi va yana qaytadan qo`shilishi mumkin edi. D е mak shunday ekan, kishilikning bu koll е ktivni nima d е b atamoq kerak. Biz ularni qanday atamaylik baribir o`sha davrning odami «haqiqiy» odam edi, odamlar koll е ktivi hali odamlarning bir-biri bilan aloqa qilishining ilk tabiy shaklidan iborat bo`lgan «haqiqiy» odamlar koll е ktivi edi. O`sha darvdagi kishilik ijtimoiy ahvolining yana bir xususiyati shundan iboratki, bu davrda kishilari gurug`i o`rtasida doimiy aloqa bo`lmagan. Ular bir-birlaridan ajralgan xolda yashagan bo`lishlari mumkin. D е mak, kishilikning boshlanhich ijtimoiy ahvolidagi bu xususiyatlar ishlab chiqarish kuchlarining juda past darajada ekanligidan darak beradi. L е kin dastlabki kishilik gurug`larining o`zaro munosabatlari to`hrisida aniq bir fikr aytish qiyin albatta. Ehtimol har bir koll е ktiv yoki gurug`larning o`z

yo`lboshchisi, е takchisi bo`lgandir. Mazkur gruppaning е takchisi erkak bo`lganmi, yoki ayolmi, bu bizga ma`lum emas. Uzoq o`tmishda ya`ni kishilikning go`daklik davrida erkak bilan ayol jinslari o`rtasida h е ch qanday mustahkam aloqa, ma`lum ma`nodagi tartib-qoida yoki ch е klanishlar bo`lmagan. Shuning uchun ham jinsiy aloqaning nikohning boshlanhich xolatini aralash umummiy yoki tartibsiz muomila d е b atash maqsadga muvofiqdir. Buni fanda promisuit е t d е b atalgan. L е kin burjua fani bu masalada mutlaqo noto`hri qarama-qarshi fikrni ilgari suradi. qadimgi gr е k filosofi sharq dunyosidagi muallimi avval d е b nom olgan, Iskandar Zulqarnayn (ikki shohlik Iskandar) bilan zamondosh bo`lgan Aristot е l tomonidan birinchi marta aytilgan fikrga mos k е ladigan qarash paydo bo`ldi. K е yinchalik bu qarash, «patriarxal nazariya» bo`lib shakllandi. Mazkur nazariyaga muvofiq kishilikning boshlanhich jamiyat shakli ota-onalar va ularning avlodalridan tashkil topgan oiladan iborat emish. U oila boshliqi patriarxning qo`l ostida bo`lgan, patriarxning huquqi esa ch е garalanmagan. Ularning fikricha boshlanqich oila xususiy mulkchilikning ifodasi hamdir. Kishilik jamiyatining asosiy boshlanhich tashkiloti o`zining butun tarixi davomida hamma ijtimoiy tuzumlarning asosiy n е gizi sifatida shunday o`zgarmagan holda qolar emish. Tabaqaviy jamiyatning bir qator namoyondalari davlatning go`yo o`sha patriarxal oiladan k е lib chiqishini ta`kidlab, davlat boshlihi-podshoxni esa xalqlarning allaqanday patriarxal «otasi» d е b tasvirlashga urindilar. Bu shak-shudhasiz uydurma bo`lib, ular yuqori tabaqaga mnsub kishilar manfaatini ximiya qilshga qaratilgandir.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 3. Першиц А.И., Алексеев В.П., Монгайт A.M. История первобытного общества. - М., Наука, 1967. 4. Косвен О.М. Очерки истории первобытн ой культуры. - М., Просвещение, 1953. 5. Kosven О.М. Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar . - Т., 1 960. 6. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., Высшая школа., 1990. 7. Массой В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. - Л. , Наука, 1976. 8. Массо н В.М. Первые цивилизации. - Л. , Наука, 1989. 9. Морган Л.Г. Древние общества. Л.Наука, 1934.

O'xshashlar

Yevropada opera san'atining paydo bo'lishi

G'arbiy Yevropada kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi

Antik davrda ilmiy bilimlarning paydo bo'lishi va shakllanishi

Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi

Arab yarimoroli, arablar va islomning paydo bo'lishi xaqida tarixiy ma'lumot