Arab yarimoroli, arablar va islomning paydo bo'lishi xaqida tarixiy ma'lumot - Tarix - Referatlar

Arab yarimoroli, arablar va islomning paydo bo'lishi xaqida tarixiy ma'lumot

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1.Arabiston tabiati, aholisi va uning mashg`uloti. 2.Muhammad payg`ambar (s.a.v.) va Islomning paydo bo`lishi 3.To`g`ri yo`ldan borgan xalifalar (xulafoi roshidin) 1

Ma`lumki, Islom dinining asosiy xalqi qoloq, badaviy, butparast bo`lgan Markaziy va Shimoliy Arabistonda vujudga kelishi har bir musulmon, hatto, mu-sulmon bo`lmagan kishi uchun ham aql bovar qilmaydigan bir mo`jizadir. Janubiy Arabistondagi Yaman davlati dengaz va quruqlikdagi savdo-sotiq ishlarida rivojlangan, Qizil dengiz va Hind okeani bo`ylab o`tadigan kemalar to`xtaydigan, Suriya va Misrdan karvon yo`llari kelib taqaladigan markaz, suv inshootlari rivojlangan, yakkahokimlik hukm surgan mamlakat edi. Shunga qaramasdan, Islom Janubiy Arabistonda emas, Markaziy, G`arbiy va Shimoliy Arabistonda vujudga keldi. Ko`chmanchi arablar sahrolarda chodir qurib, shaharliklar faqat savdo-sotiq va haj qiluvchilardan tushgan daromad bilan yashaganlar. Yarimorolning o`troq xalkdari orasida qabilachilik tuzumi saqlanib qolgan edi. Qabilalar mustaqil bo`lib, ba`zan qo`shilib ittifoq bo`lishar, ba`zan tezda ajralib ketishardi. «Arab» so`zini «sahroyi» yoki «ko`chmanchi» deb tushunish mumkin. Tuyakash- badaviy (sahrolik) arablar turmush tarzi juda ibtidoiy bo`lib, ular Arab yarim-orolida taxminan eramizdan oldingi XI asrda paydo bo`lganlar, shuning uchun bu yer Arab yarimoroli deyiladi. Sahrodan faqat tuya orqali o`tish mumkin bo`lgan. U 250—300 kg qadar yukni ko`tarish qobiliyatiga ega, bir kunda 160 kmga qadar yo`l bosa olgan, bu 57° gacha bo`lgan issiqqa besh kungacha suvsiz yurishi mumkin bo`lgan hayvondir. Tuyakashlik nihoyatda rivojlangan bo`lsa ham, tuya harbiy ishlarda qo`llanilmagan edi. O`n olti asr davomida mahalliy badaviylar yarimorolda o`zlarining hech qanday yirik davlatlarini tuzmadilar. Yarimorol chegarasida paydo bo`lgan Nabatiylar davlati (106 y. Rim imperiyasiga qo`shib olingan), Palmira shaqar-davlati (uning gullagan davri 260 yil bo`lgan, 270—273 yillari Avrelian tomonidan vayron qilingan) badaviylar tomonidan asoslanmagan. IV—V asrlarda rumlar (vizantiyaliklar), eronliklar va yamanliklar asos solgan yana uchta davlat bo`lgan: 1) g`assoniylar, III asrda Janubiy Yamanda tashkil topib Huron, Iordaniyaning sharqi, Finikiya, Livan va Falastinni o`z ichiga olgan, poytaxti Hira shaqri bo`lgan, rumliklarga xizmat qilgan; 2) laxmiylar (602 yilgacha) ichki 2

Arabistonda vujudga kelgan; 3) kin-diylar davlati, poytaxti Hazramavt shahri bo`lgan. Arab qabilalari juda ko`p mablag`larini o`zaro urushlarga sarflagan edilar. Bu ularni nihoyatda kuchsizlantirib qo`ygan va Islom g`oyasi tez tarqalishiga imkon tug`dirgan edi. Badaviy arablarning moddiy ahvoli nochor bo`lgan. Ular tabiat injiqliklariga qarshi kurashishda ojiz bo`lganlar. Ko`plab chorva hayvonlariga ega bo`lsalar ham, turmush tarzi bu hayvonlarni uzoq ushlashga imkon bermagan. Ba`zi kuchli qabilalar o`z yerlaridan o`tgan savdogarlardan boj olib ham turganlar, ba`zi badaviylar esa Rum (Vizantiya) va Eronga muhojir bo`lib ketib, ularning qo`shinida yollanib askarlik qilib yashaganlar. Badaviylarcha yashashning eng yaxshi yo`llaridan biri o`troq dehqonlarni talash yoki boshqa ko`chmanchilarga hujum qilish bo`lgan. Bu holda chorva mollari qo`ldan-qo`lga o`tib tursa ham, qabilalar boyligi ko`paymagan. Buning ustiga tabiat ofatlari ham bo`lib turgan. Adabiyotlarda yozilishicha, eramizning birinchi ming yilligida Arab yarimorolida yog`ingarchilik sekin-asta ko`payib borgan. Bundan tashqari, sahroda yashovchilar hokimiyati kuchsizlanib qolgan, madaniy taraqqiy etgan joylarga kirib borish bilan ham o`z modsiy ahvolini yaxshilashlari mumkin edi. Boshqacha aytganda, aholi hayotida iqlim sharoiti va moddiy sabablarga qaraganda siyosiy sabablar katta rol o`ynagan. Masalan, Janubiy Yamandagi mashhur Marib to`g`oni 450 yili vayron bo`ladi, Janubiy Yaman podshohligi atrofdagi qabilalarni taklif etib, uni tuzatadi. 542 yili to`g`on yana vayron bo`ladi, u mahalliy boylar tomonidan yana tiklanadi. 570 yildagi to`g`onning qayta vayron bo`lishidan keyin uni tuzatib bo`lmadi. Bundan mamlakatga juda katta zarar yetdi. IV asr oxirida badaviylar qaytadan yarim orol janubida katta maydonni bosib olishi aholining ko`pchilik qismini ko`chmanchilik hayotiga qaytishga olib keldi. Arab yarim- orolining g`arbida Qizil dengiz sohillari bo`ylab cho`zilgan Hijoz viloyati bu davrda iqtisodiy jihatdan bir muncha rivojlangan edi. Bu yerdan o`tadigan karvon yo`li IV asr o`rtalarida janubda Yaman orqali Habashiston va Hindistonni, shimolda Suriya orqali Misr, Vizantiya (Rum) va Eronni bog`lagan edi. Hijozning eng yirik qadimiy shahri Makka yirik savdo-sotiq va diniy marosimlar markaziga aylandi. 500 yil oxiriga kelib, bu shaharni qurayshiylar bosib olib, uning yaqinida yashaydigan Kinona qabilasi bilan shartnoma tuzadi. Shimoldan janubga qarab 3

ketib, Qizil dengizni Eron bilan bog`laydigan yirik savdo yo`li tutashtirildi. Jazirama issiq, bag`ri tog`u toshlar bilan o`ralgan hosilsiz vodiyda joylashgan Makka avvallari bitta Zamzam bulog`i tufayligina yashardi. Keyinchalik bu buloq muqaddas suvga aylantirildi. Makka Ptolemey tomonvdan tilga olingan qadimiy shahardir. Shaharni qurayshiy urug`laridan bo`lmish zodagonlar boshqarar edi. Shahar Habashistondan yollab keltirilgan habashlar tomonidan mudofaa qilinardi. Keyinchalik ularga qo`shni qabilalardan yollanganlar ham qo`shildi. Makkaning ko`pchilik aholisini qurayshiy bo`lmagan arablar, boshqa yurtliklar, qullar tashkil etgan, Makkaga yoz va qish fasllarida katta karvonlar yuborilib turishi haqida rivoyat Qur`onning quraysh surasida tilga olingan. Karvon savdosi siyosiy tartib o`rnatish, ma`lum yirik namoyandalarni yetishib chiqishiga olib keldi. Savdo-sotiq asosan mol ayriboshlash orqali bo`lsa ham, Makkada Vizantiya va Eron tangalari ham muomalada yurardi. Chet el savdogarlarining ko`plab kirib kelishi Makka xalqining dunyoqarashini o`zgartirdi. Chetdan turli diniy tushunchalar kirib keldi. Makka hokim tabaqalarining birdamligi, betarafligi tufayli tashqaridan bo`ladigan hujum va ichki o`zaro ixtiloflardan xoli edi. Undan 450 km Shimolda joylashgan Yasrib (Madina)da esa IV asr oxirlarida qabilalararo qon to`kish kuchaygan edi. Shunday qilib, savdo markazi sifatida va atrofdagi qabilalarga ta`siri jihatidan Makkaning boshqa shaharlarga nisbatan mavqei katta edi. Makkada Ka`ba ibodatxonasi mavjud bo`lib, undagi qoratosh va uch yuzdan ortiq qabila xudolarining butlari tufayli bu shahar atrofdagi juda ko`p qabilalar xalqlari uchun muqaddas shahar hisoblanardi. O`sha davrda kuchli davlatlar bo`lgan Vizantiya bi lan Eron o`rtasida Yamanni qo`lga kiritish va karvon yo`llarini o`z qo`liga olish uchun kurash ketadi. Yaman sosoniylar hukmronligiga o`tgan davrlarda (572—628) Fors ko`rfazi orqali Hindistonga boradigan savdo yo`li rivojlana boshladi va Hijoz orqali o`tgan savdo yo`li inqirozga uchradi. Bu holat Hijoz shaharlari va arab qabilalari hayotiga ma`lum ta`sir ko`rsatib, ijtimoiy-iqtisodiy tangliklarning boshlanishiga sabab bo`ldi. Makka va boshqa shaharlarda sinfiy qarama-qarshiliklar keskinlashdi. Makka zodagonlari o`z hokimiyatini mustahkamlash va iqtisodiy tanglikdan qutulish yo`llarini qidira boshladilar. Ma`lumki, yahudiylik dini (iudaizm) miloddan avval bir minginchi yillar boshlarida 4

Falastin (Quddus)da vujudga kelgan. Arabiston yarimorolida ko`chib yurgan yahudiy qabilalari miloddan avvalgi XIII asrda Falastinni bosib olib, yahudiy davlatini tuzganlar. Yahudiylik ana shu qabilalarning diniy urf-odati va Falastin xalklarining ayrim e`tiqodlarini o`zida mujassamlashtirgan dindir. Keyinchalik bu din dunyoning bir qancha davlatlariga tarqalib, hozirgacha yashab kelmoqda. Nasoro (xristian) dini esa I asrning ikkinchi yarmida Rim imperiyasining sharqiy qismida yashovchi yahudiylar o`rtasida paydo bo`lgan va birinchi o`n yil-liqdayoq boshqa etnik guruxlar orasida tarqalgan. Nasorolikning tez yoyilishiga sabab, u qullarning, umuman ezilgan ommaning mavjud tartib va quldorlik tuzumiga qarshi noroziligani ifodalagan. Nasoro dinining shakllanishida yahudiylikning ko`p g`oyalari, qadimgi sharq dinlariga xos ayrim tasavvurlar, xususan, sadaqa berib, gunohdan xalos bo`lish, ilohiy xaloskorlar haqidagi tasavvurlar asos bo`lgan. Bu din Arab yarimoroli xalqlari orasida ham keng tarqalgan edi. Yahudiylik Yaman arablari o`rtasida keng tarqalgan bo`lib, yahudiylikka e`tiqod qiluvchi qabilalar Markaziy va G`arbiy Arabistonning ayrim vohalarida ham bor edi. Nasoro dini esa, asosan, Arab yarimorolining shimoliy qismida Suriya, Falastin, al- Jazira (Mesopatamiya — imki daryo: Furot va Dajla oralig`i)da yashaydigan arab qabilalarining ayrimlari o`rtasida tarqalgan edi. Shunday qilib, yahudiy va nasoro dinlari ularning ayrim mazhab va oqimlari Islomdan oddin arab qabilalari orasida tarqalgan va yetarli mavqeiga ega bo`lgan. Yahudiylik va nasorolikning ancha ta`siriga qaramay, u ko`p xudoga ishonishda arab madaniyatining shimoliy tomonlariga ta`sir ko`rsatolmagan edi. Arab qabilalarini birlashtirish, yagona davlat tuzish uchun ko`pxudolikni, sanamlarga sig`inishni tugatish va yakkaxudolik e`tiqodi lozim edi. Islomdan oldin hanifalar (yakka Xudoga ibodat qilishni targ`ib qiluvchilar) paydo bo`lib, har xil qabila xudolariga, but- sanamlarga emas, yagona Xudoga (Allohga) ishonish, unga ibodat qilishga da`vat etgan edilar. Hanifalik IV asr Exiri — V asr boshlarida Arab yarimorolining bir qancha viloyatlarida tarqalgan edi. Mana shu oqim ibtidoiy munosabatlar yemirilayotgan va davlat yuzaga kelayotgan bir davrda tarqoq arab qabilalarining yagona davlatga birlashishga bo`lgan intilishlarini o`zida aks ettirdi. 5

Qur`on va boshqa diniy asarlarda Islomdan avvalgi davr «johiliya» (nodonlik, joxillik) deb ataladi. U davrdagi sanamlardan bizgacha yodgorliklar yetib kelmagan. Islomgacha makkaliklarning eng muqaddas tavof qiladigan joyi Ka`ba bo`lgan. Uning atrofiga ko`pchilik arab xudolarining sanamlari o`rnatilgan va bu Ka`bani umumarab muqaddas joyiga aylantirgan. Islomdan keyin uning atrofidagi sanamlar yo`q qilib tashlangan va u musulmonlarning yagona tavof qiladigan va unga qarab namoz o`qiydigan muqaddas joyiga aylantirilgan. Arab yarimorolida taraqqiyot Eron va Yunon — Rim madaniyatiga nisbatan ancha orqada bo`lgan, bunga qarama-qarshi o`laroq, Misr, Suriya va Iroq ancha taraqqiy etgan o`lkalar bo`lgan. Ammo qadimgi Yamanning taraqqiyot darajasi ancha yuqori turgan, hatto u o`zining yozuviga ham ega bo`lgan. Arab yozuvi masalasiga kelsak, eramizgacha minginchi yilning yarmidan boshlab janubiy arablarda yozuv madaniyati paydo bo`lgan. Arablarning o`z mustaqil yozuvi eramizning IV asridan boshlandi (laxmiylar podshosi Imruul Qays davrida an-Namarda 328 yili yozilgan yozuv), yana 515 va 563 yillardagi yozuvlar ham ma` lum. Makkaliklar o`zlarining diplomatik va savdo ishlarida arab tilidan foydalanganlar. Hech shubhasiz aytish mumkinki, arab yahudiylarida o`z muqaddas kitoblari — Tavrot va arab nasorolarida o`z Injillari bo`lgan, lekin Injilning arabcha tarjimasi VIII asrdan oldin bo`lmagan. Islomgacha bo`lgan arablarda san`at obidalari deyarli yo`q desa bo`ladi. Ammo she`riyat keng quloch yoyganligi ma`lum. Qasida, hajv, vasfiy she`rlardan juda ko`p namunalar saqlanib qolgan. Qasida arab she`riyatida Muhammad (s.a.v)dan 150 yillar ilgari paydo bo`lgan. Qasidalarda qabila boshliqlari maqtalgan, har bir shoir o`z qabilasining shuhratini oshirishga harakat qilgan. Dushman qabila boshliqlarini hajv tig`iga olgan, ba`zan o`z qabilasi va uning boshlig`ini ham qattiq hajv qilib, boshqa qabilalarga sotilib ketgan shoirlar ham bo`lgan. Qasidada shoirlar o`zining sahrodagi sayohati, ko`chmanchilar yashagan manzillari, u yerda o`z mahbubi bilan kechirgan hayoti haqida yozadi. Qasidaning vasf qismida esa o`z tuyasiga mingan holda sahroda sayohat qilib, ovchilik, sahro mo`jizalari haqida hikoya qiladi va tuyani maqtashga yuzlab baytlar bag`ishlaydi. Badaviy shoirlar yaratgan buvday qasidalar soni nihoyatda 6

ko`p bo`lgan. Manbalarda ko`rsatilishicha, Islomgacha bo`lgan she`riyatning yirik bir vakili arab alifbosining har bir harfiga qofiyalangan mingtadan — jami 28 ming qasidani yod bilgan. Ikkinchi bir kishi hammasining ismi Amr bo`lgan yuzta shoir qasidasini yod bilgan. Arab shoirlari o`z qasidalarini yozishda san`at va mahorat ko`rsatganlar. Masalan, arab alifbosining har bir harfiga qofiyalanadigan alohida-alohida qasida yozish, nuqtasiz harflardan iborat qasida yozish kabilar. Johiliya davr she`riyatining eng durdonasi yettita shoir tomonidan yaratilgan va «muallaqot» nomi bilan shuhrat qozongan yettita yirik qasidadir. Bu shoirlar: Imruul Qays, Tarafa ibn al-Abd, Zuhayr ibn Abu Salmo, Labid ibn Rabi`a, Amr ibn Kulsum, al- Xoris ibn Hallaza va Antara ibn Shaddodlardir. Albatta, ko`chmanchilik hayoti madaniy taraqqiyotga imkon bermas edi. Buning uchun o`troq yashashga o`tish yoki o`troq hayot kechiruvchi, taraqqiy etgan xalqlar g`oyasini qabul etish kerak edi. Badaviylar hayotida qatiy intizom yo`qligi va ularda uzoqqa mo`ljallangan tadbirlarni ishlab chiqish qobiliyati yo`qiigi yarimorolning yangi o`zgarishlarga o`tishiga to`sqinlik qilardi. Islomgacha bo`lgan arablarda qabilalar o`rtasida o`zaro to`xtovsiz urushlar, erkaklarning qirilib ketishi natijasida oiladagi qashshoqlik, qiz tug`ilsa, tiriklay ko`mib yuborish, ichkilikbozlik, qimor, qaroqchilik va boshqa juda ko`p yomon odatlar avj olgan edi. Xuddi mana shunday bir sharoitda, bir qoloq mamlakat — Arab yarimorolida Islom dinining vujudga kelishi va uni dunyodagi siyosiy, iqgisodiy jihatdan arablarga nisbatan bir qancha ustun turgan davlatlar xalqlari tomonidan tez vaqtda qabul etilib, tarqalib ketishi haqiqatan mo`jiza edi. Ikkinchi savol bayoni: Islom dinining asoschisi, «Alloxning elchisi» (rasululloh), «payg`ambarlarning eng oxirgisi» (xotam-un-nabiyin) Muhammadning (s.a.v) bolalik va yoshlik yillari haqida juda kam ma`lumotlar bor. U zotni 570 yilda tug`ilgan deb ko`rsatab kelinmoqda. U kishi yoshligidayoq yetim qoladilar, otalari Abdulloh payg`ambar tug`ilmay turib vafot etgan. Onalari Omina esa olti yoshliklarida olamdan o`tgan. Ikki yildan keyin u kishini o`z 7

tarbiyasiga olgan (ota tomondan) buvalari Abdulmuttalib ham vafot etadi. Yosh yetimni amakilari Abu Tolib o`z tarbiyasiga oldi. Buvalari va amakilariga payg`ambar (s.a.v) umrbod minnatdorchilik bildirib, ular nomini mehr-muhabbat bilan tilga olganlar. O`n ikki yoshida Muhammad (s.a.v) Abu Tolibning savdogarchilik bilan Suriyaga qilgan uzoq safarida hamroh bo`lganlar. Bu birinchi safarda Muhammad (s.a.v) o`zlariga butunlay yot bo`lgan nasoro, yahudiy va boshqa dinlarga tegishli jamoalar bilan tanishadilar. Bu u zot tug`ilgan va voyaga yetgan budparastlik urug`-qabilachilik muhitiga butunlay qarama-qarshi hayot edi. Mana bu yangi hayot bilan tanishish yosh Muhammadda o`chmas taassurotlar qoldirdi va keyingi butun hayotlarida doimo kuchayib borgan va oxir uni yangi din asoschisiga aylantirgan bir ruhiy holatni yuzaga keltirdi. Muhammad (s.a.v) 21 yoshga to`lganlarida Makka jamoalari orasida amin (ishonchli, sadoqatli) degan nomni oladilar va Abu Tolibning xohishi bilan Makkaning boy bevasi Xadicha binti Huvaylid ibn Asadga savdo xizmatchisi bo`lib ishga kiradilar. Xadichaning savdo ishlarini boshqargan Muhammad (s.a.v) ikkinchi marta Suriyaga safar qilib, Halab va Damashq shaharlarida ham bo`ladilar. Turli diniy jamoalar, ayniqsa, yahudiylik va nasorolik bilan yanada yaqinroq tanishish, ularning hayot tarzi va g`oyasi bilan yaqinlashish tufayli Muhammad (s.a.v)ning ma`naviy tajribalari oshib, ruhiy tushunchalari kengaydi. Nasoro kohinlari bilan maxsus uchrashib, suhbatlar qildilar. Yahudiy va nasorolikda umumiy bo`lgan bosh aqida — yakkaxudolik ta`limoti Muhammad (s.a.v)da bir Xudoga ishonish g`oyalarining takomillashuviga sabab bo`ldi. Yahudiylar va nasorolardagi bir-birini tan olmaslik, «Yo`ldan ozishda» bir-birlariga dushmanlik munosabatida bo`lishlari Muhammadga (s.a.v) Xudoga yetishish uchun haqiqiy yo`l topishga qo`shimcha turtki bo`ldi. 595 yili Muhammad (s.a.v) Xadichaga uylandilar. Xadicha 40 yoshda bo`lib, avval ikki marta turmush qurgan bo`ladi. Ulardan ikki o`g`il va bir qiz bo`lgan edi. Xadicha Muhammaddan (s.a.v) ikki o`g`il va to`rt qiz ko`rgan edi. To`ng`ich o`g`li Qosim ikki yoshida, ikkinchi o`g`li Abdulloh go`dakligida vafot etib ketishgan. Qizlari Zaynab, Ruqayya, Umm Kulsum va Fotima bo`lib, ulardan faqat Fotima payg`ambar avlodlarini davom ettirdi. Muhammad (s.a.v) bilan Xadicha o`rtasida muhabbat afsonaga aylanib 8

ketgan. Xadicha atrofidagilar ichida birinchi bo`lib, uning payg`ambarligini tan oladi, uni qo`llab-quvvatlash uchun o`zining kuch-g`ayrati va mol-mulkini ayamaydi. Muhammad (s.a.v) ham Xadichaga juda hurmat bilan qaraganlar, unga doim minnatdorchilik bildirib, 25 yil Xadicha bilan birga yashab, boshqa hech qizga uylanmaganlar. Qirq yoshlarida, 610 yillardan boshlab Muhammad (s.a.v) hayotlarida diniy fikr etish va yangi ta`limot axtarish kuchaya boshlaydi. U kishvdagi his-tuyg`ular misli ko`rilmagan darajaga ko`tariladi. Muhammad (s.a.v) ba`zan Makkaga yaqin Hir g`origa borib, o`z diniy g`oyalari bilan vaqtan tanho bedor o`tkazadilar. Ana shunday paytlardan birida Jabroil kelib, u zotga odamlarga haq Allohning gapini «o`qib ber» deb buyuradi. Mana bu payg`ambarlik vahyi kelishi edi. Shundan keyin u zot Makkada diniy ta`limotni boshlaydilar va o`zlari Allohdan vahyi olayotganlarini e`lon qildilar. Ularning payg`ambarligini birinchi bo`lib Xadicha tan oladi, keyin amakivachchalari Ali ibn Abu Tolib, asrandi o`g`illari Zayd ibn Horis e`tirof etishdi. Ko`p o`tmay Makkaning eng nufuzli savdogarlaridan Abu Bakr, az-Zubayr, Talha, Sa`d ibn Abu Vaqqos, Abdurahmon ibn Avf, Usmon ibn Affonlar payg`ambar (s.a.v) ta`limotlariga qo`shiladilar. Muhammad (s.a.v) izdoshlari jamoasi dastlab 50 kishidan oshmagan. Makkaning qolgan aholisi, ayniqsa, nufuzli kurayshiylar Muhammad (s.a.v) ta`limotiga ochiqdan-ochiq qarshi chiqdilar. Buning natijasida u kishining tarafdorlaridan 11 xonadon (oilalari bilan) tezda Habashistonga ko`chib ketishgan. Yangi diniy jamoaga jasurligi, kuch-g`ayrati bilan mashhur bo`lgan Hamza bilan Umarning qo`shilishi uning mavqeini oshirdi. Shu bilan birga quraysh zodagonlarining Muhammad (s.a.v) va ularning tarafdorlariga dushmanligi ham kuchaydi. 610—620 yillar davomida Makkaning an`anaviy butparast jamoalari bilan yangi din tarafdorlari orasida to`xtovsiz kurash ketadi. Bu kurash 620 yili Xadicha, so`ngra Abu Tolibning vafotidan keyin yanada keskin tus oddi. Yaqin yordamchilaridan judo bo`lgan va o`z qabilasi tomonidan rad etilgan Muhammad (s.a.v) Makkadan 100 km sharqda joylashgan Toifda o`zlariga yordamchi topishga urindilar. Lekin bu foyda bermadi. Makkaga har yilgi an`anaviy butparastlik ziyoratiga kelgan Yasrib (Madina)lik avs va hazraj qabilalari vakillaridan 12 kishi payg`ambar (s.a.v) bilan uchrashib, ularga sbdiqlik biddirishadi, u kishining ta`limotini qabul qilishadi, yordam berishga va`da qilib, Yasribga ko`chib 9

ketishga da`vat etishadi. Keyinchalik bular ansorlar (payg`ambar yordamchilari) deb atadsilar. Navbatdagi ziyoratda 70 ta yasribliklar Muhammadga (s.a.v) qasam ichib, Islomni qabul qildilar va uni jonlari bilan saqlashga qasamyod qiddilar. Payg`ambarga Islom g`oyalari Yasribda qulay sharoit topgani ochiq-oydin bo`ldi va u yerga ko`chib ketishga qaror qildilar. Chunki Makkada payg`ambar va tarafdorlari hayoti xavf ostida bo`lib, ular jismoniy yo`q qilinishi mumkin edi. Avval Muhammad (s.a.v) izdoshlari (as`hoblar) o`z oilalari bilan quraysh zodagonlaridan maxfiy ravishda guruh-guruh bo`lib ko`chdilar. Oxirida payg`ambar oila a`zolari va yaqin kishilari bilan ko`chdilar. Bu mashhur hijrat 26 iyul 622 yili yuz berib, shu yil musulmon oy yilining birinchi kuni deb qabul qilingan va hozirgacha musulmon davlatlarida rasmiy taqvim bo`lib kelmoqda. Muhammad (s.a.v) ko`chib kelganlaridan keyin Yasrib shahri Madina annabiy (Payg`ambar shahri) nomini oldi. Muhammad (s.a.v) Alloxning elchisi (rasululloh), odamlarga iloxiy yo`l-yo`riq va qonunlarni yetkazuvchi payg`ambar deb tanildilar. Madinada payg`ambar atroflarida birlashgan muhojirlar va ansorlardan iborat musulmonlar jamoasi (ummat) vujudga keldi. Bu jamoa Arabistonda azaldan hukm surib kelgan qon-qarindoshliqdan iborat urug`-qabilachilik jamoasi bo`lmay, yagona diniy ta`limot asosida vujudga kelgan edi. Bu jamoaga kim Islomni qabul qilsa, a`zo bo`laverardi. Ummat diniy ruhsagi tashkilot bo`lib, Muhammad alayxissalom uning ham diniy, ham dunyoviy, ham harbiy rahbari edilar. Hijratdan so`nggi bir necha yil davomida Muhammad (s.a.v) jamoasiga Madinaning hamma arab (aniqrog`i, butparast) aholisi a`zo bo`lib kirdi. Hijratning ikkinchi yili payg`ambar qiblani o`zgartirdilar, avval Baytulmuqaddas (Iyerusalim)ga qarab namoz o`qilgan bo`lsa, endi Makka ibodatxonasi Ka`baga qarab namoz o`qishga targ`ib qildilar. Bu faqat Madina yahudiylariga qarshi kurash natijasi bo`lib qolmay, shu bilan birga Muhammadning (s.a.v) butun G`arbiy Arabistonning bosh shahri Makkani o`ziga bo`ysundirish uchun bo`lgan maqsadini aks ettirardi. Makkaliklarga qarshi uyushtirilgan iqtisodiy urush, ular farovogltgining asosiy manbai bo`lgan savdo karxonlari qatnovini yo`ldan chiqarish ham shu maqsadni ko`zda tutgan edi. 10

624 yili Badr qudug`i oldida haqiqiy harbiy jang bo`ddi, buvda makkaliklar mag`lubiyatga uchradilar. 625 yili Uxud tog`i etagida bo`lgan jangda makkaliklar madinaliklar qo`shinini tor- mor qilib g`alaba qozondilar. 626 yili esa makkaliklar madinaliklarga uzilkesil zarba berish maqsadida Madina jamoasiga qarshi yirik jangga otlandilar va bu bilan o`zlarining karvon yo`llarini to`la xavfsizligini ta`minlamoqchi bo`ldilar. Ular badaviy qabilalari va Makkadan quvilgan va Haybar vohasida boshpana topgan yahudiylar bilan ittifoq tuzdilar. Muhammad alayhissalom uzoq qamal sharoitiga tayyorlandilar, shahar atrofiga chuqur xandaqlar qazdirib, u yerlarga kamonchi o`qchilar joylashtirildi. Bu Arabistonda avval ma`lum bo`lmagan yangi harbiy usul makkaliklar kuchining bosh zarbdor qismi bo`lmish otliqlarni parokanda qildi. Shaharga to`g`ridan-to`g`ri hujum qilish rejasi barbod bo`ldi. Qahraton qish va izg`irin shamollar shaharni qamal qiluvchilarning tinkasini quritdi, ular o`rtasida nizolar boshlandi. Natijada Madina qamali bekor qilindi va g`alaba Madina jamoasini jipslantirdi va unga yangi badaviy qabilalarini qo`shilishiga sabab bo`ldi. Hijriyning 6-yilida makkalik quraysh zodagonlari mavjud muammolarni kelishuv yo`li bilan hal etish uchun Muhammad (s.a.v) bilan tengma-teng muzo-karaga o`tishga majbur bo`lishdi. Xudaybiyada bitim tuzilib, unga binoan makkaliklar kelasi yili Madina musulmonlarining Ka`ba ziyoratlariga kelishlariga to`sqinlik qilmaslik, ular Makkaga kelgan kunlarda uch kun shahardan tashqariga chiqib turish majburiyatini oldilar. Madinaliklar ham bundan buyon Makka karvonlariga tegmaslik majburiyatini oldilar. 628 yili muhrjirlar va ansorlarning Makkaga ziyorati tamom bo`lgandan keyin, makkaliklar Muhammad (s.a.v) ularning shaharlariga tajovuz qilayotganiga ishonch hosil qildilar, bu ham makkaliklar siyosiy ta`sirlari zaiflashib borishiga xizmat qildi. Mana shunday sharoitda Makkaning eng ko`zga ko`ringan hukmron doiralari Muhammad (s.a.v) jamoasi bilan aloqani kengaytirish va mustaxkamlashga harakat qila boshladilar. Shu damda Madinadagi musulmon jamoalariga qarshi kurashning yetakchilaridan biri Abu Sufyon Muhammad (s.a.v) tarafiga o`tib ketdi. 11

630 yili Makka jangsiz Muhammadga (s.a.v) taslim bo`ldi. Tantana bilan shaharga kirib kelgan payg`ambar makkaliklarga avval bergan hamma va`dalarini bajardilar. Makka Islomning diniy markaziga aylandi. Ka`ba ichidagi majusiy butlar va sanamlar tantanali ravishda buzib tashlandi, u yangi diniy eng muqaddas sajdagohga aylantirildi, bu yerga haj qilish Islomning asosiy farzlaridan biri deb e`lon qilindi. Bu Muhammad (s.a.v) jamoasining badaviylarga nisbatan ta`sirini kuchaytirdi va ular o`rtasida Islomni keng yoyishda muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Keyingi 631 yili (hijriy to`qqizinchi yili) arab-musulmon tarixiga «elchilar yili» nomi bilan kirdi. Rivoyatlarga ko`ra, butun Arab yarim orolining badaviy qabilalari birin-ketin o`zlarining Islomni qabul qilganliklari haqvda Madinaga — Muhammad (s.a.v) huzuriga elchilarini yubora boshladilar. Lekin qarshilik ko`rsatuvchilar ham yo`q emas edi. Masalan, Toifning sakif qabilasi havozin qabilasi bilan birgalikda Muhammad alayhissalom tarafdorlarining birlashgan Madina—Makka jamoasiga qarshi qurolli kurash olib borishga harakat qildilar, lekin Hunayn vodiysida musulmonlar va ularga itgifoqchi bo`lgan badaviy qabilalari tomonidan tamoman tor-mor qilindilar. Bu g`alabadan keyin musulmonlar hech qi-yinchshshksiz Toif shahrini ishg`ol qildilar va eng avvalo u yerdagi al-Lot ma`budasini buzib tashladilar. Hunayn jangi va Toifga yurish Muhammad (s.a.v) hayotida oxirgi ikki yildagi eng yirik harbiy to`qnashuv edi. Boshqa ba`zi joylar, ayniqsa, shimoldagi yerlar kichik yurishlar yordamida bo`ysundirildi. Hijratning o`ninchi yili muqaddas zulhijja oyining 8-kuni (632 yil 7 mart) Muhammad (s.a.v) hamma oila a`zolari bilan birga birinchi va oxirgi marta Madinadan Makkaga haj ziyoratiga bordilar. Bu ziyorat Islomda «Buyuk haj» (al-hajj al-akbar) nomi bilan tilga olinib, tarihda «vidolashuv hajji» (al-hajj al-vado`) deb yuritiladi. Bu haj zulhijjaning 8—12 kunlari bo`lib o`tgan. Payg`ambarning bu ziyoratlari Makkaniyg Islom diniy markazi sifatidagi mavqeini uzil-kesil hal etdi. U Islomning boshqa dindagilarga man qilingan diniy haj marosimi o`tkaziladigan muqaddas shahri bo`lib qoldi. O`shandan buyon o`tgan barcha asrlar davomida musulmonlar Makkani ziyorat qilib kelmoqdalar. Ana shu ziyoratdan uch oy o`tgach Muhammad payg`ambar (s.a.v.) Madinada vafot 12

etdilar va o`z hujralariga dafn qilindilar. Keyinchalik payg`ambar maqbaralari shu yerda qurilgan katta masjid ichiga olingan va musulmonlarning ziyoratgohiga aylantirilgan. Islom dini nasorolik va buddiy din bilan bir qatorda dunyoda eng ko`p tarqalgan dinlardan biridir. Hozir yer yuzida musulmonlar, bir milliard 400 mil-lion kishidan iborat. Nasorolar esa ikki milliard 200 mln. Demak, Islom dunyoda ikkinchi o`rinda turadigan yirik dindir. Jahonning 172 mamlakatida musulmonlar bor. Xorijiy Osiyo mamlakatlarida 510 mln. musulmon bo`lib, bu yer yuzidagi musulmonlarning 67,7 foizini tashkil etadi. Shulardan 26,8 foizi G`arbiy Osiyoda, 46,3 foizi Janubiy Osiyo, 27,2 foizi Janubiy-G`arbiy Osiyoda, 2,7 foizi Sharqiy Osiyoda yashaydi. Musulmonlarning eng ko`pi Indoneziya, Hindiston, Pokiston va Bangladeshda yashaydi. Musulmonlar Ovro`po davlatlari, Amerika qit`asida, Yaponiyada, Avstraliya va Fiji orollarida ham yashaydi. Dunyoning 30 dan ortiq mamlakatida Islom davlat dini deb qabul qilingan. Islom so`zi arabcha «Allohga o`zini taslim qilish, topshirish, itoat etish, bo`ysunish, hamda «Islom dini» ma`nolarini bildiradi. Shuning uchun bu dinga ishonuvchilarni arabchada «muslim» (ko`pligi— «muslimun»), eronliklarda—«musalmon», o`zbeklarda — «musulmon», qirg`iz va qozoqlarda — «musurmon» kabi nomlar bilan atalib kelmoqsa. Kishi: «Lo iloha illallohu Muhammad ur-rasululloh» («Allohdan boshqa ma`bud yo`q, Muhammad uning payg`ambaridir») iborasini aytgandagini musulmon sanaladi. Islom faqat diniy ta`limot emas, u ma`lum hayot tarzi, hayotiy qonun-qoida na faqat musulmonlar, balki dinga befarq qaraydigan kishilar hayotiga ham singib ketgan diniy urf-odatlar majmuasidir. Odamlar ular haqiqatan Islom qonun-qoidalariga to`la rioya qilganlari uchun musulmon deb atalmaydi, balki ular Islom tarqalgan davlatlarda tug`ilib o`sganlari, o`sha mamlakatlarning madaniy va tarixiy o`tmishi Islom bilan bog`langanligi, oilaviy va ijtimoiy hayotda yuz berayotgan ko`plab voqealar Islom diniy qonun-qoidalari asosida olib borilishi tufayli musulmon deb ataladi. Uchinchi savol bayoni: Muhammad payg`ambardan keyin u zotning o`rnilariga o`tiradigan, diniy va davlat ishlarini boshqaradigan kishi uchun «xalifa» (ayni «orqasida turuvchi» ma`nosida bo`lib o`rinbosar, voris) so`zi ishlatildi. Rus tilida «xalif» deb ishlatib va yozib kelinmokda. 13

Xalifa payg`ambardan keyin musulmon jamoalarining boshlig`i xisoblanib, xudojo`y, jamoa ishlarini shariat yo`li bilan boshqaruvchi, Alloh farz qilgan qonunlarning bajarilishini kuzatib boruvchi hukmdordir. Xalifa bugun jahondagi musulmonlarning boshlig`i xisoblangan. Shiy`alarda xalifa o`rniga «imom» so`zi ishlatilgan. Islomda payg`ambar (s.a.v.) ishini bevosita davom ettirib, ularning yo`lidan borgan to`rtta xalifa, uning eng yaqin safdoshlari «To`g`ri yo`ldan borgan xalifalar» deb ataladi. Muhammad (s.a.v) vafotlaridan keyin, ularning o`rniga eng yaqin safdoshlari, sevimli xotinlari Oishaning otasi Abu Bakr Sidsiq (568—634) birinchi xalifa etib tayinlandi va ikki yil davlatni boshqardi (632—634). Abu Bakr davrida butun Arabistonda Islom barqarorlashib mustahkamlandi va uning boshqa davlatlar — Suriya va Iroqqa tarqalishi boshlandi. Abu Bakr buyrug`i bilan Qur`onni birinchi marta taxrir qilinib to`plash amalga oshiridsi. Ikkinchi «To`g`ri yo`ldan borgan xalifa» Umar ibn al-Xattob bo`lib, u payg`ambarning (s.a.v) eng yaqin safdoshlari, Islomning boshlang`ich davrida uning eng yirik namoyondalaridan biri. U 634—644 yillari xalifalik qidsi. Un yil davomida Islom Iroq, Suriya, Misr, Falastin va Eronning katta qismiga tar qaldi. Va bu joylar arab xalifaligiga qo`shildi. Uning davrida hijriy yil hisobi joriy etilgan. Uchinchi xalifa Usmon ibn Affon (644—656). Umaviylar urug`idan bo`lib, 70 yoshda xalifalikka saylangan. Muhammadning (s.a.v) eng yaqin sahobalaridan, qizlari Ruqayyaga, u o`lganidan keyin singlisi Umm Kulsumga uylangan. Uning davrida xalifalik ancha kengaydi. Usmonning eng katta xizmati shuki, uning top-shirig`i bilan Qur`onning yagona va oxirgi matai amalga oshirilgan. U Madinada o`z uyida Misr va Irokdan kelgan qo`zg`olonchilar tomonidan o`ldirilgan. «To`g`ri yo`ldan borgan xalifalar»ning oxirgisi Ali ibn Abu Tolib (656—661 yillari xalifalik qilgan). Muhammadning (s.a.v) amakivachchalari va kuyovlari, Fo-timaning eri. Alining Madinadagi xalifaligiga umaviylar bo`ysunmaganlar va Abu Sufyonning o`g`li Muoviya Damashqda o`zini xalifa deb e`lon qilgan. Ali tarafdorlari keyinchalik Islomdagi ikki asosiy oqimdan biri shiy`a (guruh, partiya, ergashuvchi) oqimni tashkil etdilar. Ali shiy`alarning birinchi imomi. Shiy`alarda 12 14

imom bor, ba`zi kichik mazhablarda 7 imom tan olingan. Shuning uchun shiy`alar Muhammad (s.a.v) dan keyin faqat Alinigina raxnamo deb tan olib, boshqa xalifalarni tan olmaydilar. Shiy`adagi mazhablardan ba`zi birlarida, masalan, Ismoiliylarda Ali xudo darajasiga ko`tarilgan va uni ilohiylashtirishga bag`ishlangan ko`plab kitoblar yozilgan. Ali sunniylarda ham Islom sarkardasi va qaxramots shaxs sifatida tan olingan. Mana shu bilan Muhammadning (s.a.v) Markaziy Osiyoda «chahoryorlar» (to`rt do`stlar) deb atalgan eng yaqin kishilari hukmronlik qilgan, poytaxti Madina shahri bo`lgan arab xalifaligi tugaydi. Shuni ham aytish kerakki, to`rtga «to`g`ri yo`ddan borgan xalifalar»dan faqat Abu Bakr o`z ajapi bilan o`lgan. 15

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Quroni karim (arabcha) Madiia, 1406 yil hijriy. 2. Al-Qur`on al-Karim. Tarjimop va tafsir qiluvchi Say-yvd Mahmud ibn Sayyid Nazir ag-Tarozii al-Malanny. O`zbek arab yozuvidan nashrga tayyorlovchi. yeo`zboshn va izohdar mual-lifi Hoji Ismatulloh Abdulloh. G`.G`ulom nomidagi adabi-yet va san`at shshriyoti. 2000, 200X 3. Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 1- jild. Tarjimon Z.Ismoilov. T., Qo-muslar bosh tahririyatn, 1997. 4. Abu Abdulloh Muhammad i&n Ismoil al-Buxoriy. Halis (al-Jome` as-sahih). 2- jild. Tarjimonlar: M.Nabixoiov, B. Nabixonoi. T., Qomuslar bosh tahriryugti, 1997. 5. Abu Abdumoh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (al-Jome` as-sahih). 3- jild. Tarjimonlar: R.Qosimov va B. Nabixonov. T., Qomuslar bosh tahririyati, 1997. 6. Abu Abdulyuh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Hadis (&t-Joms` as-sahih). 4- jild. Tarjimon Abdulg`ani Ablulloh o`g`li. T., Qomuslar bosh tahririiti. 1997. 7. I.Abdullayev. Abu Maisur as-Saolibny. T.,«O`zbskiston* iashriyoti. 1992. 8. I.Abdullavv. Beruniyta zamondosh shoirlar. T., «Fan» nashriyoti. 1975. 9. I.Abdullayev. Buxoroning arabttynavis shoirlari. T., «Fan» nashriyoti. 1965. 10. IAbdullayev. Nosir Buxoriy. O`z.KP Markaziy komite-ti nashriyoti, T., 1969. 16

O'xshashlar

Odamning paydo bo'lishi va antrapogeniz jarayoni

Yevropada opera san'atining paydo bo'lishi

G'arbiy Yevropada kapitalistik munosabatlarning paydo bo'lishi

Antik davrda ilmiy bilimlarning paydo bo'lishi va shakllanishi

Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi