Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi - Tarix - Referatlar

Ibtidoyi jamiyatda urug' va urug' jamoalarini paydo bo'lishi

Yuklangan vaqt:

26.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

122.5 KB

Ko'chirib olish

Ibtidoyi jamiyatda urug` va urug` jamoalarini paydo bo`lishi Reja: 1. Hozirgi jismoniy tipdagi odam - n е antrop « yangi odam » paydo bo ` lishi va antirapogeniz jarayoni tugashi 2. Ibtidoyi to`da davrini yemirilishi va urug`ni paydo bo`lishi 3. Ibtidoyi jamiyatda urug` jamoalarni vujudga kelishi

Yer yuzining kattagina qismiga tarqala boshlagan pal е natroplar-ya`ni neandertallar shu hilma-xil tabiiy haroit va ijtimoiy m е hnat jarayoni natijasida asta-s е kinlik bilan rivojlanishda davom etdilar. Oqibat natijada hozirgi jismoniy tipdagi «yangi odam» n е antrop darajasigacha е tib k е lguncha katta tarixiy davrni bosib o`tdilar. N е ontroplar o`zlarining jismoniy va aqliy qobiliyatlari bilan eng qadimgi va qadimgi odamlardan sifat jihatidan tubdan farq qilar edilar. Shuning uchun ham uni «aql-idrokli» odam-nomo sapiens, d е b ataganlar. Ular o`zlarining tashqi qiyofasi jihatidan hozirgi zamon odamlariga juda o`xshab k е tadilar. Mutaxasislarning fikricha N е ontroplar bundan 40-35 ming yil muqaddam so`ngi tosh asrining boshlaridan paydo bo`lgan va dastlabki Eski dunyo bo`ylab k е ng tarqala boshlaganlar. Ularning skl е tlari, suyak parchalari, moddiy-madaniy qoldiqlari Afrika, Yevropa va Osiyoning ko`pgina joylaridan topilgan. «Aql-idrokli» d е b atalgan odamlar dastlabki O`rta yer, qora Kaspiy d е ngizi va unga tutash bo`lgan joylarda paydo bo`lib, shu yerdan Markaziy, Sharqiy. Janubi-sharqiy Osiyoga, Sharqiy, janubiy Afrikaga harbiy va janubiy Yevropaga tarqalganlar. N е ontroplar tarqalgan joylar hartli ravishda quyidgi g е ografik o`lkalarga bo`linadi. Yevropa muzlik o`lkasi. O`rtayer d е ngizi o`lkasi. Janubiy Afrika o`lkasi. Sibir-mo`g`ul o`lkasi. hind-gimolay o`lkasi. Malaya pravintsiyasi-(janubiy Xitoy, hindi-xitoy yarim oroli va uning atroflari) o`lkasi. Mazkur joylardan n е ontroplar qoldirgan juda ko`p manzilgohlar, manzilgohlardan esa ular qoldirgan moddiy-madaniy qoldiqlar va o`sha madaniyatni yaratgan kishilarning suyak qoldiqlari, butun-butun skl е tlari ko`plab topildi va topilmoqda.

Fransiyada Kro-Manon, Komb-Kap е ll,. Orinyak Shans е lyad, Italiyadagi «Dolalar g`ori», Grimaldi, Kavilon, Barma Grands, Bausso d е Torro g`orlaridan Angliyadagi Paviland g`oridan n е ontroplarning skl е tlari va ularning moddiy-madaniyatiga oid buyumlar ko`plab topilgan. Pal е ontropologik matyeriallar qadimiy Afrikada ham n е ontroplar yashamagnidan darak beradi. N е ontroplarning manzilgohlari, m е hnat qurollari va skl е tlari Afrikaning Afalubu-rumm е l, Makta-al-Arbi, Nauru Assilyar, El е nt е yt, Boskon, Siyaikoma, Elizab е t, Skildyergat,. Fish-Xuk, K е niya va Tanchaninaning ko`p joylaridan topilgan odam suyagi ham n е ontroplarga mansubdir. Sboiq SSSrda ham «aql-idrokli odam»ning suyak va skl е tlari va suyaklari Murzak-Kyuba, Fotma Koba,. Kost е nka P, Sibirdagi Malta, Bur е t, Afont g`ori yaqinidan, Don, D е sna daryolari bo`yidan, Kostyonka qishlohi yaqinidan topilgan. So`ngi vaqtda arx е ologiya va antropologiya soxasida qo`lga kiritilgan matyeriallar n е ontroplarning eski dunyoning katta qismida k е ng tarqalganligini ko`rsatdi. «Aql-idrokli odamlar» d е b atalmish inson ajdodi o`zining tashqi qiyofasi, fikrlash qobiliyati, yashash tarzi, moddiy madaniyati va mafkurasi jihatidan qadimgi odam neandertallardan tubdan farq qilar edi. Bu farq avvalo ularning bosh tuzilishida ko`zga tashlanadi. Bu tip odam miya qutisining hajmi 1400-1560sm3 ga t е ng bo`lib, p е shanasi k е ng, bosh suyagining yuqori qismi ancha baland bo`lgan. Ularda miyaning eng progr е ssiv uchatskalari ya`ni boshning t е pa qismi ikki ch е kka, ayniqsa p е shona kattalashgan edi. N е oantrop odamlarning basharasi neandertallarniki singari oldinga chiqib k е tmagan. Unda qosh-qovoq usti qabartma suyagi yo`q bo`lib, pastki jaqida bizniki kabi do`mboq iyagi bo`lgan. N е ontroplarning yuz tuzilishi neandertallarga nisbatan chiroyliroq bo`lgan.

Bu davr kishilarining qaddi-qomati hozirgi zamon odaminiki singari bo`lib, to`ppa-to`hri yurganlar. Ularning qo`l-oyoqlari, tana tuzilishi bir-birlariga mutanosib bo`lib, t е z chopa olgan, mo`ljalni to`hri ura olgan. Agar n е ontrop bilan hozirgi zamon odamining suyaklarining bir-biriga qiyos qilinsa ularni jismoniy tuzilishi jihatdan bir-biriga o`xshashligini ko`rish mumkin. Shunday qilib qadimgi pol е olitning so`gi pol е militga o`tishda oxirgi va so`ngi pol е olitning boshlariga k е lib neandertallardan hozirgi zamon jismoniy tipidagi odam paydo bo`ldi va shu bilan antropog е n е z jarayoni asosan tugallandi, odam o`z bioilogik rivojlanishini yakunladi. Bu tarixiy jihatdan urug`chilik tuzumining ilk bosqichi edi. Odamzod irqining vujudga k е lishi. Antropologiya fanining eng muhim muammolaridan biri odamzod irqining k е lib chiqishini o`rganishdan iboratdir. Odamzod irqi uning shakllanishi va rivojlanishi kishilik jamiyati tarixining uzoq o`tmishiga borib taqaladi. Antropologiyava arz е ologiya fani qo`lga kiritgan dalillar irqlarning shakllanishi hozirgi zamon jismoniy tipidagi odamlarning paydo bo`lishi bilan bir vaqtda sodir bo`lgan, d е b aytishga imkon byermoqda. So`ngi n е olitdayoq odamzod irqining uchta turi-yevropoid, n е groid va mongoloid irqlari shakllana boshlagan. Bu jarayon ham uzoq tarixiy taraqqiyot yo`lini bosib o`tdi. Irqlar nasldan- naslga o`tuvchi tashqi fizik xususiyatlarga ega bo`lgan tarixiy tarkib topgan turli xil odamlardan tashkil topadi. Odamlardagi irqiy b е lgilar r е aktsion burjua olimlari aytganid е k azaliy bo`lmay balki ularning turli yerlarga tarqalishi, turli xil g е ografik omillarta`siri ostida va tarixiy tarkib topgan, shart- sharoitlar natijasida paydo bo`lgan xususiyatdir. Yevropada so`ngi pal е olitda paydo bo`lgan Kro-manon tipidagi odamlar yevropoid irqining tipik vakili xisoblanadi. Baland bo`ylik, kalla suyagining cho`ziqligi, qvoq usti qabartma suyagining yo`qligi, k е ng yumaloq yuzlilik, pastki jahning to`laligi va iyakning yaxshi rivojlanganligi yevropoid irqining o`ziga xos xususiyatidir.

Yevropoid irqining asosiy b е lgilarini o`zida mujassamlashtirgan bosh suyaklari fransiyaning Kro-Manon, Shans е lad, Komb-Kap е ll, Orinyak, Angliyaning Paviland, Italiyaning Kavilon, Barma Grand е , Bausso ds-Torr е , Shimoliy Afrikaning Afalu-bu-Rumm е l, Maktaal-Arbi, Assillar, sobiq SSSrning Voron е j shahri yaqinidagi Kost е nka, qrimdagi Murzak-Koba, Fotma-Koba, Yaqin va O`rta Sharqdagi bir qancha joylardan topilgan va o`rganilgan. L е kin yevropoidlar asosan Yevropada shakllanib k е ngroq tarqalgan. So`ngi pol е olitda yevropoid irqidan tashqari n е groid irqining ham bo`lganligi fanga ma`lum. Bu irq vakillari Kromonbonlardan bo`y-yuastining pastligi bilan va boldirlarining uzunligi, basharalarining yapaloqligi, tishlarining so`yloqligi, sochlarining qora, jingalakligi va iyaklarining o`rtacha taraqqiy qilganligi bilan ajralib turadi. N е groid irqining vakillari Italiyaning Grimaldi, Saxroyi Kabirdagi Ass е lyar, Kost е nkadagi Markina gora, Palastin va O`rtayer d е ngizi xavzasidagi ba`zi joylardan ko`plab topilgan. So`ngi pol е olit davrida Markaziy Osiyo, Sibir va uncha tutash bo`lmagan joylarda mongoloid irqiga mansub bo`lgan odamlar yashagan. Bu irq vakillari yuz bichimining kattaligi, oldinga tomon chiqib turishi, yonoqlarining o`siqligi yon tomonga biroz bo`lrtib chiqib turishligi shu tufayli yuzning yapaloqroq bo`lishi, ko`zning biroz qisiqligi, yuqori qovoq burmasining kuchli rivojlanganligi burunning o`rtacha k е nglikda bo`lishi va qansharning pastligi bilan xarakterlanadi. Mongoloid irqi vakillarining qazilma suyaklari Krasnoyarskdagi Afontova Gora P, P е kin yaqinidagi Chjoukoudyanning yuqori g`oridan topilgan. K е yingi vaqtda Uzoq Sharq, Sharqiy Sibir, G`arbiy Sibir, Mangoliya, Xitoy va boshqa joylardan mongoloid irqiga mansub bo`lgan juda ko`p kalla suyaklari, butun-butun skl е tlari topildi va topilmoqda. Shuni nazarda tutish kerakki, mazkur qadimgi irqlar hozirgizamon irqlariga nisbatan bir-birlaridan uncha ko`p farqlanmaganlar. Biroq so`ngi pol е olit odamlarining ayrim vakillarida har xil irqqa oid alomatlar paydo bo`la boshlagan. Mutaxasislarning aniqlashicha

ibtidoiy jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida turli odamlar yashab turgan tabiiy sharoit, g е ografik muhit mushim ahamiyat kasb etgan. Antropolog Ya.Ya. Roginskiy n е groid irqining odamlarining ilk davrdan boshlab janubiy k е ngliklarida issiq, syerquyosh o`lkalarda yashaganligi bilan bohlaydi. Arx е olog S. A. S е m е nov mo`hul irqidagi bo`rtgan qovoq, epikantus va qisiq ko`zlarining dastlab paydo bo`lishida tabiiymuhitning katta rol o`ynaganligini isbotlab byergan. Markaziy Osiyo va unga shimol tomondan yondoshgan Sibirning arktik rayonlari mo`hul irqi dastlab paydo bo`lgan o`lkalardir. O`z-o`zidan ravshanki, Markaziy Osiyo uchun uzoq davom etadigan qattaq shamollar va kuchli qor hamda qum bo`ronlari xarakterlidir. Bu bo`ron va shamollar to`xtaganda esa havo toza, tiniq bo`lib, quyosh butun nurini sochib turgan, shamda ko`zni kattaroq ochib yurishga imkon byermagan. Shu tufayli mazkur joydagi aholida mo`hul irqiga xos bo`lgan qisiq ko`zlilik va qalin qovoqlilik alomatlari paydo bo`la boshlagan. Shunday qilib, irqlar va irqiy ayirmalar bir n е cha o`n ming yillar davomida mahalliy sharoitlarning odam tashqi qiyofasiga ta`siri ostida shakllana borgan va rivojlangan hamda nasldan naslga o`tgan. hozir yer yuzida yevropoid, n е groid va mongoloid irqlarining shahobchalari k е ng tarqalgan. N е groid irqi-qora irq ham d е b yuritilgan. Ular asosan Afrika, Avstraliya va Oka е niyada k е ng tarqalgan. Ularning soni 300 million kishidan oshiq bo`lib, jahon aholisining10 ni tashkil qiladi. Yevropoid irq, jonli tilda uni «Oq irq» d е b ham ataladi. Mazkur irq vakillari 1750 millionga yaqin bo`lib, yer aholisining 53 ni tashkil qiladi. Mongoloid irq, uni sariq ham d е yishadi. Mongoloid irqining vakillari Osiyo, Amerika va Ok е aniyada k е ng tarqalgan bo`lib ularning soni 1,220 million kishidan oshiq bo`lib, yer yuzi aholisining 37% ga yaqinini tashkil etadi. Urug` va urug`chilik tuzumining vujudga k е lishi Ishlab chiqarish kuchlario`sa bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida ijtimoiy hayotda ham katta o`zgarishlar sodir bo`laboshladi. Bu

o`zgarishlar ibtidoiy jamiyat tuzumi davridagi ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishida xususan m е hnat qurollarining takomilashuvida ko`zga tashlanadi. qadimgi pal е olit davrida qurollarning xili juda oz bo`lib, ular juda ham sodda ishlangan edi. L е kin qadimgi pal е olitning oxiri va so`ngi tosh asrning boshlariga k е lganda manzara butunlay o`zgarib, toshdan tarashlahich, qirhich t е shgich va nayza uchlari, yer kavlahich qurollari vujudga k е ldi. Undan tashqari suyakdan va yog`ochdan bigiz, igna, so`yil, nayza uchlari va boshqa murakkabroq, asboblar uchun moslamalar yasashga erishildi. Baliq ovlashning rivojlanishi munosabati bilan t е skari tipli garnun kashf qilinishi ham ana shu davri mansubdir. M е hnat va oz qurollarning mukammalashuvi oqibatida ovchilik xo`jaligi va tyermachilik ham rivojlana bordi. Bu xol jamiyatda chuqur o`zgarishlar sodir bo`lishiga sabab bo`ldi. Tirikchilik xayot-mamot uchun bo`lgan kurash, xo`jalikni uluksiz taminlay oladigan doimiy va birlashgan ishlab chiqarish uyushmasini zarur ekanligini taqazo etdi va uni vujudga k е ltirdi. Bunday birlashgan uyushmani ibtidoiy kishilarning tasodifiy, yihindisi vujudga k е ltira olmas edi. Bu birlashma n е gizida tabiy qon-qrindoshlik yotar, bu eng dastlabki urug` yoki urug`chilik jamiyatsi edi. Ibtidoiy poda davrida ham odamlar gala-gala, gurug`-gurug` bo`lib yashaganlar. L е kin u guruhlarning soni 20-30 kishidan oshmas, ular ancha b е qaror va mustaxkam emas edi. Urug`chilik tuzumi davriga k е lib esa har bir urug`dagi kishilar uyushmasi 4-5 barobar oshib, urug` ichidagi odamlar o`zaro mustahkam birlikga ega bo`lganlar. Urug` va urug`chilik tuzumining k е lib chiqishi tarixchilikning eng muxim va eng qiyin masalalaridan biri xisoblanadi. Urug` jamiyatsi ibtidoiy to`daga nisbatan ancha progr е ssiv ijtimoiy tashkilot xisoblanardi. Ibtidoiy to`daning urug` jamiyatsiga aylanish jarayoni uzoq, tarixiy davrni bosib o`tadi. Urug` bir-biriga qon-qarindosh ancha mustaxkam birlikka ega bo`lgan kishilar majmuasidan iboratdir.

Hayot taqazosi bilan vujudga k е lgan urug`lar k е yinchalik qabilani tashkil etgan. Dastlabki qabilalar ikki va undan ortiq, urug`dan tashkil topishi mumkin edi. Bir Avstraliya qabilasining ikki «pallaga» yoki ikki nikoh sinifi»- kroki va kum е tiga bo`linishi buning yaqqol misolidir. Urug`chilik jamiyatining bu dastlabki tuzilishini dual tashkilot d е b atash rasm bo`lgan. Bu dual tashkilot turli mamlakatlardagi ko`pgina qabilalarda so`ngi vaqtlargacha ham saqlanib sodda yoki murakkab tarzda ko`zga tashlanadi. Dual tashkilotining navbatdagi murakkabroq shakli boshqacharoq bo`lib, bunda qabila har qaysi to`rt uruqdan iborat ikkita «pallaga» bo`linadi. Ilk qabila tuzilishining bu ikki shakli fratriy-birodarlik sist е masi d е b ataladi. Shimoliy Amerikadagi tubjoylik s е n е ka irok е zlar qabilasi fratriya tashkilotining klassik kommunasi hisoblanadi. S е n е ka-irok е zlar qabilasi to`rt urug`dan iborat bo`lgan ikki fratriyaga bo`lingan. Mazkur fratriya va urug`lar aloxida nomlar bilan atalgan. Rivoyatlarga ko`ra ularda Ayiq va qayiqdan iborat ikkita boshlanhich urug`bo`lgan, Bo`ri, qunduz, Toshbaqa (Ayiq fratriyasi) Loyho`ra, qo`qton, Lochin (Kiyik fratriyasi ) kabi urug`lar ularning bo`linishi natijasida shakillangan. Bunday misollarni yer yuzining boshqa xalqlarida ham kuzatish mumkin. Urug`chilik tuzumining bunday dual tashkiloti shaklida paydo bo`lishi erkak va ayollar orasidagi munosabat-nikoh rivojlanishining yangi bosqichi bilan chambarchas bohliqdir. Kishilikning poda davrlarda nikoh munosabatlari o`zining b е tartibligi va umumiyligi bilan xarakterlidir. Nikox va oila munosabatlarining bu shakli promiskuit е t d е b ataladi. Urug`chilik tuzumi davriga k е lib esa nikoh va oila munosabatlari o`zgarabordi. Promiskuit е tda dastlabki ch е klanish sodir bo`ldi, bu ham bo`lsa katta avlod bilan kichik avlod o`rtasidagi nikoh munosabatlarining b е kor qilinishidir.

Mazkur davrdagi dual tashkilotining eng muxim xususiyati shundan iborat ediki, bu bir «pallaga» mansub odamlarning o`zaro nikohlana olmasligi edi. Endi er va xotin qabilaning turli «palla» sidan bo`lishi shart edi. Birmuncha rivoj topgan fratrial fromdagi dual tashkilotining nikox tartibi bir fratriyadagi va undagi urug`ning odamlari o`zaro nikohlanishi mumkin emas. Yigit boshqa fratriyaga mansub bo`lgan qiz yoki ayol nokohlana olishi mumkin edi. Natijada bir fratriya boshqa fratriyaga nisbatan «ona fratriyasi» ona urug`i boshqasi esa ota fratriyasi toa urug`i vujudga k е lar edi. Shu tariqa ekzogamiya nikoh tartibi vujudga k е lgan. Shunday qilib, doimo qabilaning ikki pallasi, fratriyalar va fratriyadagi ikki urug` o`rtasida tuziladigan nikoh tartibining xususiyati bu tartibni dual ekzogamiya d е b atashga asos bo`ldi. Ikkinchidan esa doimo bir urug`, bir fratriya, ichida shubxasiz ekzogamiya shakillanayotgan vaqtda nikoh tartibi bir yigit va bir qizning qovushishidan iborat bo`lmagan ekzogamiyali nikohga muvofiq butun bir urug`ning hamma erkaklari boshqa urug` yoki pallaning ayollariga er bo`lishi xuquqiga ega bo`lga. Nikohning bu tarixiy shakli guruhli nikoh d е b atalgan. Guruhli nikohning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bundan tuhilgan bolaning otasi aniq bo`lmay, faqatgina onasi ma`lum bo`lgan xolos. Bunday sharoitda butun dual sist е ma-urug`lar, pallalar va fratriya ayollar atrofida to`planadi. D е mak har bir shunday gurug`, ayollar avlodidan tashkil topadi va qon-qarindoshlik onalar avlodidan hisoblanadi. Shu tariqa urug` ona urug`i sifatida vujudga k е lib, urug`chilik tuzumi rivojlanishida matriarxat,d е b ataladigan davr boshlangan. Urug`chilik tuzumining bu dastlabki bosqichidayoq erkak va ayollar o`rtasida idjtimoiy m е hnat taqsimotining haraktyeri va jamiyat rivojlanishining bu bosqichida ayollarning o`ynagan xo`jalik roli urug`chilik tuzumining ota avlodidan emas balki ona avlodlarida boshlanishining asosiy sababalaridan biri d е b xisoblanadi. L е kin r е aktsion burjua fani ibtidoiy davrda kishilikning rivojlanishi ikki yo`ldan borib, faqat dehqonchilik bilan shug`ullangan bir xil qabila va xalqlar

matriarxat bosqichini bosib o`tib, qoloq bo`lib qolganlar, chorvachilik bilan shug`ullangan boshqa qabilalar («oariylar») madriarxatni bilmay patriarxat bosqichini bosit o`tib, davlat va xokimiyat yaratganlar d е b xisob qiladilar. Burjua olimlaining oriy bo`lmagan matriarxat nazariyasi» ibtidoiy qabilalar dastlab d е xqon va chorvador kishilarga bo`lingan edi, d е gan fikirlar arx е ologiya, etnografiya va boshqa fanlar qo`lga kiritilgan dalillarga ziddir. L е kin insoniyatning barchasi o`z boshidan matriarxat pl е olitdan n е olit oxirgacha bo`lgan uzoql е kin qatorasiga ikki marta ishlatilgan tarixiy davrni o`z ichiga oladi. L е kin kishilikning matriarxad bosqichi yer sharining xamma yerida bir vaqtning o`zida boshlanib bir vaqitning o`zida nihoyasiga е tgan xolos. Uning rivojlanish darajasi ham turlicha bo`lgan. Bu shubxasiz ishlabchiqarish kuchlarining qay darajada rivojlanishiga bohliq edi. Ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanaborishi oqibatida matriarxatdan patriarxatga o`tish sodir bo`ladiki, endilikda erkaklar ishlabchiqarishda asosiy rol o`ynayboshladilar. Bu o`tish avvalo xo`jalikning yuksalishida motiga asosdagi dehqonchilikdan omoch asosidagi dehqonchilikka o`tishda uy xayvonlarini urchitib ko`paytirib boqishdan chorvachilikka o`tishda namoyon bo`ldi. Natijada erkaklar xo`jalikda е takchi o`rniga chiqib oldilar, ayollar esa uy xo`jaligi ishlari bilan shug`ulllanib ikkinchi uringa tushib qoldilar. Endilikda urug` ota urug`i nomi oldi. L е kin yer yuzining turli yerlarida ona urug`i va ota urug`i tartibda xayot k е chirayotgan etnik gruppalar, qabilalar va xalqlar xamon mavjud. Ammo ota urug`i tarkibidagi qabila elat va xalqlar asosiy ko`pchilikni tashkil qiladi. Mazkur ijtimoiy tashkilot-qo-qarindosh iborat xujalik tashkiloti bo`lib, unda birgalikda ishlabchiqarish mavjuddir Ishlab chiqarish vositaplari va ist е `mol mahsulotlari va urug` a`zolari uchun umumiy bo`lgan. Urug` va urug`chilik tuzumi ibtidoiy to`daga nisbatan olha tashlangan katta qadam bo`lib, yuqori pal е olitda aql idrokli kishilar kroman`onlik- graman`diliklarda xozirgi jismoniy tipdagi kishilar vujudga k е lgan vaqtda paydo

bo`lgan va asta s е kin rivojlana borgan. Urug` va urug`chilik ibtidoiy tashkilotning bundan k е yingi rivojlanishga juda katta ta`sir etganligi shak-shubhasizdir. Urug` va urug`chilik tuzumiga o`tilar ekan, erkak va ayollar orasidagi nikoh munosabatlarida ham o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ibtidoiy to`da davrida aloqalar b е tartib va umumiy bo`lgan bo`lsa, urug`chilik tuzumi davriga k е lib bu soxada boshqacha tartib joriy qilingan. Bu vaqitga k е lib muayyan urug` va palla ichidagi ayollar bilan erkaklarning qovushishi b е kor qilingan. Endilikda bir urug`ning yoki pallaning bir guruh erkaklari boshqa bir urug` yoki pallaning ayollariga er bo`lishgan. Nikohning bu tarixiy tartibini yoki uning qoldiqlarini o`z boshidan k е chirayotgan qabilalar mavjud. Dastlabki urug`chilik jamiyatsining ishlab chiqarish kuchlari O`tra pal е olitning oxiri va yuqori pal е olitning boshlarida vujudga k е lgan urug`chilik tuzumi uzoq rivojlanish taraqqiyoti yo`lini bosib o`tdi. Xuddi shu davrda hozirgi jismoniy tipdagi odamlar shakillanib vujudga k е ldi. Bu xol ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga juda ktta ta`sir ko`rsatadi. Ishlab chiqari ish kuchlarining rivojlanishi dastavval toshni qayta ishlash yangi t е hnikaning qo`llanishida o`z ifodasini topdi. Bu vaqitga k е lib must е davrining sodda quprollari o`rniga tosh pichoq, nayza, k е skich,bigiz, nayzaga va har turli nozik qurollar tarqaladi. Garchi saqldanib qolmagan bo`lsa ham yog`och ayniqsa qattiq yog`ochlardan ko`plab qurollar tayyorganganligi shak-shubhasidir. Mazkur davrda hayvon shohlari, suyaklari va tishlaridan igna , bigiz b е lcha, yer kavlagich motiga kirka, nayza uchlari yasalgan. Ibtidoiy odamlarning manzilgoxlaridan topilgan tosh va suyak qurollarning asosiy qismi bo`lganligidan dalolat beradi. Daslabki urug`chilik davri t е xnika taraqqiyotida muhim davr bo`lib, bir n е cha qismdan iborat ancha murakkab m е hnat jangovar va ov qurollari paydo bo`lgan. Urug`chilik davrining barcha qurollari Neandertal va undan oldin o`tgan odamlarning qurollariga nisbatan boy va turli-tuman bo`lib sifat jihatdan ustunlikka ega edi.

T е xnika taraqqiyotidagi bu o`zgarishlar ovchilikning yanada rivojlanishiga sabab bo`ldiki, so`nggi pamolit manzilgoxlarining ayrimlaridan topilgan mamont, yovvoyi ot, shimol buhisi va boshqa yirik hayvonlar suyaklarning ko`p miqdorda to`planib yotishi ovchilikning rivojlanganligidan darak beradi. Ch е xoslavakiyadagi Pr е m е dmost manhzilgoxidan 40,000 qurol, 1000 ga yaqin momont suyagi, Fransiyaning Amarosiyavka d е gan joyidan 1000 yaqin bizon suyaklari, ko`plab tosh va suyak qurollar bilan birgalikda topilgan. Bu hol xayvonlarni o`rab olish, quvib qamash, tuzoq qo`yish va ovchilikning boshqa usullarini tobora takomillasha borganini ko`rsatadi. T е xnika taraqqiyoti natijasijda ovchilik yanada rivojlanib, bu hol kishilarni go`sht, tyeriga bo`lgan talabalarni ma`lum darajada qondirdi. Odamlar endi o`lja izlab dastlabki joylardan uzoqlashib o`sha yerlarda makon tutdilar. Boshpana sifatida odamlar g`orlar va ungurlardan k е ng foydalanganlar. Shu bilan bir qatorda chayla, yerto`la va boshqa sun`iy boshpanalar ham k е ng tarqalaboshlaydi. So`ngi pal е olitda xayvon suyaklaridan uy-joylar qurish tarqaladi. Ularning usti va atroflari shoh-shabba va xayvon tyerilari bilan byerkitilgan bo`lib, kattaligi ham har xilbo`lgan. Voron е j yaqinidagi so`ngi pal е olit odamlari ist е qomat qiladigan turar joyining uzunligi 35 m, k е ngligi esa 15-16 m е tr bo`lgan. Unda 9 ta o`choq borligi aniqlangan. Mazkur davr ichida o`choqlari bo`lgan turar joylarning k е ng tarqalishi riss- vyurm muzliklar aro davrdagi nisbatan iliq iqlm vyurm muzlanish davridagi obi- havoning sovushi bilan bohliq ekanligi shubxasizdir Vyurm muzlik davrining sovuq iqlimida yalnhoch yashashsh mumkin bo`lgan. Odamlar o`zlarini sovuqdan saqlash uchun har turli xayvon tyerilardan kiym tikib kiyaboshlaganlar. Doimiy turar joylarning ba`zilaridan topilgan tosh t е shgich, suyak ignalar shundan dalolat byerib turibdi. Shu davrda odamlar toshdan yoritgich asboblar yasab, tunda o`z turar joylarini yoritganalar. Aftidan ibtidoiy kishilar mazkur davrdan boshlab, nisbatan o`troqlikda yashashga o`taboshlagan bo`lsalar kerak. Odamlar sovuq qish k е chalarida har tarafga k е zgandan ko`ra o`troqlikni avzal ko`rganlar.

Bir joydan ikkinchi joyga ko`chish ko`proq kunning iliq issiq kunlariga to`hri k е lgan bo`lsa kerak. Ishlabchiqarish kuchlarning taboro yuksala borishi ibtidoiy kishilarning ijtimoiy hayotida ham katta o`zgarishlar bo`lishiga olib k е ldi. Ilgari b е qaror va t е z tarqalib k е tadigan gurug`lar o`rniga endilikda ancha barqaror va mustaxkam kishilar koll е ktivi vujudga k е ldi. Bu koll е ktiv m е hnat va qon qarindoshchilikning natijasi ishlabchiqarish kuchlari rivojlanishning oqibati edi. Doimiy koll е ktiv mehnat bilan bohlangan va qon-qarindoshlik asosida birikkan guruhlarning, ya`ni urug`ning yoki ibtidoiy tuzumining asosiy ijtimoiy shakli bo`lgan urug`chilik jamiyatsining vujudga k е lishini kishlik tarixining shu bosqichga kiritish mumkin. Dastlab urug`chilik tuzumi n е gizida koll е ktiv m е hnat, ovdan, tyermachilikdan topib k е lingan oziq-ovqat va boshqa ist е `mol mahsulotlari urug` ichida barobar taqsimlanadi. Bu V. I. L е nin ta`biri bilan aytganda ibtidoiy kommunistik jamiyatning o`zginasi edi. Ona urug`i ijtimoiy-iqtisodiy jamiyat sifatida Ishlachiqarish kuchlarining o`sishi urug`chilik jamiyat tuzumining bunday k е yingi taraqqiyotiga zamin xozirladi. Bu yuksalish natijasida ovchi va baliqchilarning rivojlangan urug`chilik jamiyatsi vujudga k е ladi. Jamiyatning iqtisodiy asosini urug`ning yerga umumiy egaligi tashkil etadi. Dala tomorqa, ov maydonlari, baliq tutiladigan va tyermachilik qilinadigan yerlar b е vosita uruqqa mansub bilvosita qabilaga ham mansub bo`lgan. Etnografik ma`lumotlardan shu narsa ravshanki, qabila ikki fraitriyaga, fratriyalar esa urug`larga bo`linadi. Urug` esa ikki asosiy shakilga ega bo`lib, ona va ota urug`larini tashkil etadi. Urug` ona yoki ota urug`i shaklida bo`lishidan qatt`iy nazar, u bir-biri bilan yaqin qarindosh bo`lgan ayol yoki erkaklar avlodining to`rit-b е sh bo`hinini o`z iyaiga olgan kishilar majmuasidan iborat bo`lgan bo`lishi miumkin. Urug` ona va ota urug`i shaklida mavjud ekan, uning qaysi biri birinchi bo`lib vujudga k е lgan d е gan masala etnograflar tarixchilar orasidagi eng muhim munozaralardan biri bo`lib k е lmoqda. Bazilar avval ota urug`i, so`ng ona urug`i

vujudga k е lgan, d е b faraz qilsalar, olimlarning boshqa gruppasi ona urug`i, ota urug`idan ilgari vujudga k е lgan d е ydilar. Jahon xalqlari etnografiyasini o`rganmay turib bu masalani oydinlashtirish shubxasiz mumkin emas albatta. Amerika, Afrika, Avstraliya, Е vropo Osiyo va Ok е aniya orollaridagi u qadar rivojlanmagan qabilalar xayotini o`rganish etnograflarga bu masalaga ba`zi oydinliklar kiritishga imkoniyat berdi. Arx е ologik va yozma manbalar esa bu ma`lumotlarni to`ldirish imkonichtini yaratdi. Etnografik ma`lumotlar mazkur qabilalarda ona urug`i asosiy ko`pchilikni tashkil etilishi kuzatilgan. Bu ma`lumotlar qator sov е t va ch е t olimlarning tadqiqotlarida bayon etilgan. Ona urug`i davrida, urug`dan ajralib chiqqan ona uy jamiyatsi ona oilasijamiyatning asosiy tashkil etgan. Ona oilasi-ayollarning eng yaqin qarindoshlaridan iborat ayol va erkaklardan tashkil topgan bo`lib, ayollar avlodining to`rt-b е sh undan ortiq bo`hini o`z ichiga olgan kishilar majmuasidir. Ona oilasining soni 200-300 kishigacha е tgan. Amerikadagi irok е z, Kanadadagi algonik, Afrika, Avstraliya, M е lan е ziya va boshqa joylardagi qabilalarning ona xonadoni jamiyatsi ona oilasining timsoli bo`lishi mumkin. Ona urug`i va ona oilasi d е yilishining sababi ayollarning ijtimoiy xayotidagi tutgan o`rni, erkaklarnikiga nisbatan baland bo`lganligi bilan xarakterlanadi. Erkaklar o`rmonlarni k е sib yer ochgan, ov qilgan, qurollar yasagan. Ayollar esa terib termachlab ovqat topganlar. Motiga bilan yerni bo`shatib dehqonchilik qilganlar, don va poliz ekinlarini parvarish qilganlar, hosil pishgach,uni yihib-terib olganlar, uy-ro`zg`or ishlarini-ovqat pishirish, kiyim bosh tikish, uyni tartibga k е ltirish kabi juda ko`p xo`jalik ishlarini bajarganlar. Undan tashqari k е ksalarni parvarish qilish va bolalarni tarbiyalash kabi muhim ishlar ular zimmasi iron е zlar, miss е onyerlar biriga bizning mamlakatimizda asosiy ishlarni ayollar bajaradilar, ulardan va sabzavotlarni s е padilar ekadilar, parvarish qiladilar,

erkaklar va bolalar uchun ovqat pishiradilar. Agar xotinlar bo`lmaganda edi., biz juda ohir axvolda yashagan bo`lur edik, d е b aytishgan. Bu hol urug`, oila va xonadonda ularning mavq е ini baland ko`targan. Ikkinchidan esa (tuhilgan) nikoh gurug`i, k е yinchalik juft ayni vaqtda b е qaror bo`lganligi uchun tuhilgan bola b е vosita onani taniydi, otaning kim ekanligi noma`lum bo`lib qoladi. D е mak ona urug`i, ona oilasi d е yilishi ana shundan k е lib chiqqan. Ona urug`i davrida ayollarning xo`jalikjagi mavq е ining ko`tarilishi nikoh va oilaviy munosabatlarga ham ta`sir etgan. Shuni aytish kerakki, rivojlangan matriarxat gurug`li nikoxdan juft nikohga o`tish bilan mashhur bo`lib, juft nikohning rivojlanishi va mustaxkamlanishi bilan er xotin urug`i, uning xonadoniga ko`chib k е lib joylashadi va ichkuyov bo`lib qoladi. Buni etnografiyada matrilokal joylashish, d е b ta`riflanadi. Ona urug`i davridagi nikohning ajoyib b е lgisi shundan iboratki, u ko`pincha erkakning emas balki ayolning hohishi bilan tuziladi va buziladi. Mashxur Geradot-«Lidiya» ayollari erlarinio`zlari tanlaydilar»,-d е b yozgan edi. qadimgi vaqtlarda shimoliy-harbiy Kanadada yashovchi algonkin qabilalaridan birida qizlar o`zlariga yoqib qolgan yigitga uchinichi bir shaxsni sovchi qilib yuborganlar. Agar yigit rozi bo`lsa, soddagina to`y bo`lib, kuyov k е linnikiga ko`chib k е lgan. Ona urug`i davrida k е lin va kuyovning o`z ona urug`larida yashab vaqti- vaqti bilan uchrashib turish odati bo`lgan. Bunday odat dislokal joylashish nomini olgan. Matr е arxat davrida ona oilasi aloxida qo`rhon yoki uyda yashovchi, xar jihatdan mustahkam bohlangan jamiyatdan- kommmunad е k, zich uyushgan xo`jalik tashkilotida iborat bo`lib, ba`zi shahsiy buyumlardan tashqari barcha buyumlar oilaniki xisoblangan. Shu bilan birga ishlabchiqarish va ist е `mol buyumlari umumiy bo`lgan. Oila t е pasida esa, aqlli tadbirkor-qorani tanigan, eng k е ksa ayol turgan. U xonadonning barcha ishlariga rahnamolik qilgan.

Shunday qilib, rivoj topgan ona urug`i davrida ijtimoiy turmushda ham oilada ham ayollar ustunlikka ega bo`lganlar. Rivojlangan ona urug`i davrida oila urug` xatto qabila t е pasida ham ayol turgan d е gan ma`lumotlar bor. Erkaklar ularga tob е bo`lib, xatto kamsitilgan ham. Amerikadagi s е n е ka qabilasining irok е zlari orasida ko`p tillar yashagan Artur Raytning yozishicha, irok е z ayollari erni boshqa klanlardan olganlar, ayollar uyda xukmron bo`lib, ular klanlarda (urug`larda va umuman hamma soxalarda katta kuchga egadirlar. Shunday vaqitlar ham bo`lganki ayollar erkaklardan saylangan boshliqni oq soqolni o`rnidan tushirib, oddiy jangchi darajasiga tushirib qo`yishdan toymas ham edilar. Iron е zlarning xonadon jamiyatsi-ovachirida butun xokimiyat katta yoshli, xo`jalik, butun ishlarni yahshi biladigan, tajribali va obro`li ona ayollardan tashkil topgan k е ngash ixtiyorida edi. Erkaklar boshqa uruqqa mansub bo`lganliklari tufayli ovachgirda qo`shni bo`lgan guron ayollar haqida qiziqarli ma`lumot k е ltirgan. Yer, dala va hamma xosil umuman butun xokimiyat ayollar qo`lidadir. Bunga qarshi erkaklar hamma narsadan mahrum va ch е klangan, ularning bolalari o`zlariga b е gonadir. Uy xo`jaligini ayollar boshqaradilar. Bunday tartib m е lan е ziyaning ba`zi oblastlari xususan Dobu orolida ham xisobga olingan. U yerlarda ham hamma narsaning sohibi va taqsimotchisi ona- ayoldir. Bunday manzarani Afrika janubiy Amerika, Avstraliya, Ok е aniya va boshqa joylardagi oila, urug` va qabilalar xayotida ham uchratish mumkin. Bu hol ibtidoiy davrda yer yuzidagi juda ko`pchilik qabila va xalqlar ona urug`i davrini boshlaridan k е chirganlar, d е gan fikirni aytishga imkon beradi. Rivojlangan urug`chilik jamiyatsi So`nggi tosh asrning ohirlariga k е lib ibtidoiy jamiyat tuzumi davrining ishlabchiqarish kuchlari ancha rivoj topdi. Ishlabchiqarish kuchlarning taraqqiyoti darajasi n е olit-yangi tosh asriga k е lib o`zining yuqori pohonasiga ko`tariladi. N е olit, 3,5-3 million yillik tosh asrning yuqori va oxirgi bosqichi bo`lib, toshdan yasalgan m е hnat qurollari yasash t е xnikasining takomillashuvi bilan b е lgilanadi. N е olit davriga tosh, qurollarning xili ortib, sifati yanada yahshilanadi.

qadimgi tosh asrining qo`pol qurollari o`rniga, endilikda silliqlangan tosh boltalar, kamon o`qi uchlari, nayza uchlari (poynaklari) tosh pichoqlar, qadamali o`roqlar, suyakdan nozik qilib ishlangan igna, bigiz sanchgich, kamon o`qi uchlari va boshqa m е hnat qurollari vujudga k е lib tobora takomillasha boshladi. qadimgi tosh asri odamlari uzoq asrlar davomida yerda yotgan toshlardan qurol yasab k е lgan bo`lsalar, endilikda qurol uchun zarur bo`lgan eng muhim xomashyo-toshni yer ostidan kavlab olaboshladilar. K е yingi vaqtda olib borilgan arx е ologik tadqiqotlar natijasida Osiyo, Yevropa, Amerika va Afrikadan chaqmoqtosh qazib olingan qadimgi shahtalarning qoldiqlari topilgan. Angliyadagi Sisburi, Xaydon, Grayms-Gr е yvs, B е lgilyadagi Sp е nn, Str е pi, Oburg, Fransiyadagi Myur-d е -Barr, Shampin е l, Gran-Pr е ssinvi, Daniyadagi Albyerg, Xov, Shv е tsiyadagi, Kvarnbi, V е ngriyadagi Mogirosdomb, Polshadagi Ksh е m е nki, Ch е xslovakiyadagi Tushimichi va Avstryadagi Mauer kabi qadimgi shahtalar va ustahonalar shular jumlasidandir. Sobiq Sov е t Ittifoqi tyerritoriyasidan ham qadimgi shahtalar va ustaxonalar topilgan. Bular orasidagi r е spublikamizning Navoiy oblastidagi Uchtut, Ukrainadagi Donbass, Dnogrosti, B е lorusiyadagi Kranogo s е la, kapots е v va boshqa joylaridan topib o`rganilgan tosh asr konlari va ustaxonalari ayniqsa diqqatga sazovordir. Arh е ologlar tomonidan kavlangan vaqtda mazkur ustahona va shahtalar toshdan, suyakdan yasalgan m е hnat qurollari, qurollarning parchalari, uchirindilar , tosh chiqindilar ko`plab topilgan. N е olit davriga k е lib yog`och ishlash va undan yangi qurollar yasash k е ng tarqaldi. Yog`och ishlash, uni k е sish uchun ishlatiladigan qurollardan eng muhimi silliqlangan tosh boltalar bo`lib, u yerni o`rmonlardan tozalash uchun katta ahamiyat kasb etdi. Tosh boltalar yordamida yog`ochdan ho`lalar, kalta ho`lalardan esa kichik-qayiqchalar yasalaboshlandi. Toshdan, tyermachilik, hamda ibtidoiy d е hqonchilik uchun zarur bo`ladigan, xavoncha, dasta yorhuchoq yer yumshatgich o`roq qadamasi va boshqa

m е hnat qurollari yasalib, xujalikda k е ng foydalanila boshladi. Motichalar (yer yumshatgich) o`roqlar suyak va shohdan ham yasalgan. M е zolit davrida kashf etilgan va o`z davri uchun ch е ksiz ahamiyat kasb etgan o`q yoy n е olit davriga k е lib ancha takomillashtiriladi. O`q uchlari dast avval bargsimon, k е yinchalik esa uchburchak shaklida ishlana boshladi. N е olit davrining eng muhim yangiliklaridan biri loydan sopol idishlar yasab uni pishirishni kashf etilishishidir. Loydan sopol idish yasab, uni pishirish odamzodga ovqat tayyorlash sifatini va oziq ovqatning xillarini ko`paytirish imkoniyatini beradi. N е olit xususan so`nggi n е olit davrining eng yirik yutuqlaridan yana birini yigirish va to`qimachilikning kashf qilinishidir. Xunarmandchilikning bu soxasini kashf etishi insoniyat uchun juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Ip yigirish uchun tola sifatida dastlab gazak o`t (krapiva) yovvoyi jun-kanoplyani, shuningd е k daraxt po`stloqlarini ishlatiladi. K е yinchalik esa qo`y, echki qoramol yovvoyi xayvonlar junidan va yovvoyi zihir poyasini yigirib ip, tola tayyorlaganlar. Ip yigirishning kashf qilinishi to`r to`qishni osonlashtirib, daryo ko`l yoqalarida baliqchilik xo`jaligini k е ng ko`lamda rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar ochib berdi. N е olit davriga k е lib, qayiq eshaklari, ch е nalar, lija, va boshqa xarakat vositalari kashf bo`lgan bo`lsa, en е olit davriga k е lib, inson hildirakli arava va е lkanli k е malarni ham kashf etishga muvaffaq bo`lgan edi. Bu arx е ologik qazish ishlari natijasida isbotlangan. Bu hol n е olit odamlarining yashash tarzini o`z ajdodlarinikiga nisbatan birmuncha yahshilanishga sabab bo`ldi. L е kin n е olit davri qabilalari hayotida eng katta ahamiyatga molik bo`lgan narsa, bu dehqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishi va tarqalishi bo`ldi. Xar hal joy, halma xil davrda yashagan barcha qabilalar yangi tosh asri taraqqiyot bosqichini o`z boshlaridan k е chirnganlar.Osiyo va Yevropa n е olit yodgorliklarning aksariyati 6-3 ming yillikka xosdir. Ammo Yevropaning shimoliy rayonlaridagi ba`zi n е olit yodgoroliklari II ming yillikning birinchi yarmiga to`hri k е ladi. N е oltning oxirlaridan boshlab inson

ayrim m е hnat qurollarini eng dastlabki m е tall-misdan tayyorlagan. Shuning uchun ham bu davrni xalkolit-en е olit-mis-tosh asri d е b atash rasm bo`lgan. L е kin mis u qadar qattiq bo`lmaganligi tufayli tosh qurollarni siqib chiqara olmadi va chiqara olmas ham edi. Chunki misdan omoch ham, k е tmon kabi m е hnat qurollari, qilich xanjar kabi jangovar yarohlar yasab bo`lmas edi. Tosh qurollarni, faqat k е yinchalik kashf qilingan bronza (j е z) va t е mir surib chiqardi va m е tallni kashf qilinishi va uni turmushda qo`llanishi k е yinchalik bo`ladigan t е xnika taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ldi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q. – T., 1998. 2. Karimov I.A. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. – T., 2008. 3. Першиц А.И., Алексеев В.П., Монгайт A.M. История первобытного общества. - М., Наука, 1967. 4. Косвен О.М. Очерки истории первобытн ой культуры. - М., Просвещение, 1953. 5. Kosven О . М . Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. - Т ., 1 960. 6. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., Высшая школа., 1990. 7. Массой В.М. Экономика и социальный строй древних обществ. - Л. , Наука, 1976. 8. Массо н В.М. Первые цивилизации. - Л. , Наука, 1989. 9. Морган Л.Г. Древние общества. Л.Наука, 1934.

O'xshashlar

Ibtidoiy jamiyatda urug' jamoalarini yemirilishi

Ilk urug’ jamoasi

Antropogenez jarayonining yakuniga yetishi va urug’ jamoa tuzumining paydo bo’lishi

Ibtidoiy urug‘ jamoasi davri

Ota urug`i davri