Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi - Tarix - Referatlar

Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga kеlishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

356 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga k е lishi Reja: 1. Ibtidoiy jamiyat tuzumining vujudga k е lishi 2. Hozirgi jismoniy tipdagi odam-n е antrop «yangi odam» va dastlabki odamzod irqlarining vujudga k е lishi.

www.arxiv.uz Odamning paydo bo`lishi va uningrivojlanishi boshichlari . Odamning eng hadimgi ajdodalri. Inson tabiat yaratgan tirik mavjudodlarning eng oliysi va gul tojisi hisoblanadi. Yer yuzida bu oliy darajadagi mavjudodni paydo bo`lib, yashay boshlaganiga qarib 3, 5-3,5 million yillar o`tdi. Mazkur davr mobaynida inson m е hnat hilish to`fayli hayvonlar olamidan ajralib chiqib, uzoq rivojlanish osqichini o`z boshidan k е chirib, nihoyat bundan 40-45 ming yil ilgari hozirgi zamon qiyofasidagi odamga aylandi. Shu bilan antropologen е z jarayoni ham tugab, nihoyasiga е tdi. O`zining k е lib chiqishiga qiziqish, uni bilishga intilish odamlarda juda ham erta uyhongan. L е kin dastlabki kishilarning ilmiy bilimi juda oz bo`lganligi tufayli bu masalaga uzoq vaqt javob topmaganlar. Ammo kishilar o`z ajdodlari haqida ko`pdan-ko`p afsona va rivoyatlar to`qiganlar. Ilmiy bilimlarning to`plana borishi natijasida odamlarda o`z o`tmishiga qiziqishning tobora kuchayishiga olib k е lgan. Natijada odamning paydo bo`lishi haqida xilma-xil nazariyalar paydo bo`lgan. Odamning paydo bo`lishi va yaratilishi haqida qadimgi va o`rta asr diniy kitoblarida mantiqsiz afsona va rivoyatlar ko`p uchraydi. XVIII va XIX asrlarda arx е ologiya, antropologiya soxasida ho`lga kiritgan ilmiy dalillar va ilg’or qarashlar, odamning k е lib chiqishi xaqidagi diniy rivoyat va afsonalarga ilk bor zarba byerib, bu masalani bundan k е yingi rivoji uchun zamin hozirladi. XVIII-XIX asrlarda shakllanib vujudga k е lagan arx е ologiya fani qo`lga kiritgan yangi dalillar alohida ahamiyatga ega bo`ldi. G`adimgi davrning ilg’or fikrli Rim, Yunon, hind va Xitoy mutafakkirlari insonning tabiy ravishda paydo bo`lganligi haqida o`z mulohazalarini bildirganlar. L е kin bu fikr o`rta asrlarda chyerkov va dinning ta'siri natijasida rivojlantirilmadi. Ammo XVII asr ohiri va XVIII asrdan boshlab olimlar bu masalaga jiddiy e'tibor byera boshladilar. Chunonchi J. B. Lamark Karl Linn е y. Tomas G е ksli va boshqalar insonning biologik jihatidan maymunlarga yaqinligi, k е lib chiqishi va uning tabiatda tutgan o`rni haqida ilg’or fikrlar bilan maydonga chiqdilar.

www.arxiv.uz Bu sohada mashxur ingliz olimi, tabiatshunosi Charliz Darvinning xizmatlari alohida ahamiyatga egadir. Ch. Darvin o`zining «Tabiiy tanlanish, yo`li bilan turlarning paydo bo`lishi (1859),» «Odamning paydo bo`lishi va jinsiy tanlanish»,- d е gan asarlarida o`zigacha to`plangan va o`zi yiqqan matyeriallarga asoslanib o`simliklar va hayvonlarning eng oddiy turlaridan rivojlanib, oliy turlarga е tganligini isbot qilib berdi. Ch. Darvin odamning hayvonot olamidan k е lib chiqqanini isbot qilib byerar ekan, u odamning paydo bo`lishida tabiiy tanlanishning ahamiyatiga ortiqcha baho byerib yuborib, eng muhim sotsial sabab bo`lgan m е hnatning olamshumul ahamiyatini payqamadi. L е kin Darvinning uluh hizmati shundaki o`simliklarni, hayvonlarni hamda odamni xudo o`zgarmaydigan qilib yaratgan d е gan diniy afsonaviy fikrlarni yo`qqa chiqardi. U o`zning evalyutsion ta'minoti bilan yer yuzidagi butun tirik mavjudodlarning eng oliysi hisoblangan odam ham yaratilgan, hamda turlar o`zgarmaydai d е gan m е tofizik va diniy tasavvurlarga qarshi chiqib, bu fikrlarni xato ekanligini isbot qilib berdi. L е kin Ch. Darvin o`z asarlarini yozayotgan davrda uchlamchi davrning odamsimon maymunlari bilan undan ko`p million yillar k е yin k е lib chiqqan hozirgi zamon odamini bir-biri bilan yuohlovchi topilgan emas edi. L е kin ko`p yillar davomida olib borilgan g е ologik, pal е ontologik va arx е ologik tadqiqot ishlari oraliqdagi bu uzilishni bir darajada to`ldirdi. Odamning ham, gorilla va shimponz е larning yaqin umumiy ajdodi hisoblangan odamsimon qazilma maymunlar driopit е klar 14-20 million yillar ilgari miots е n davrida, janubiy Osiyo, janubiy Yevropa va Afrikada tarqalgan edi. Bulardan yana biri darvin driopit е ki bo`lib, uning qolidiqlari Avstraliyaning o`rta miots е n yotqiziqlaridan topilgan. Odam ajdodiga yaqinroq maymunlardan yana biri ramapit е k bo`lib, ularning suyak qoldiqlari Shimoliy hindistondagi Sivalika t е paligining quyi pliots е n yotqiziqlaridan topilgan. Romanit е klarning qoldiqlari Sharqiy Afrikadagi K е niyadan topilib, uni k е niyapit е k ham d е b ataladi. Ular 1014 million yil ilgari yashagan mavjudoddir. Bu bosqichda inson ajdodi hozirgi zamon odamsimon maymunlaridanajralib

www.arxiv.uz chiqqan bo`lib, ramantipikni odam ajdodi d е b hisoblash mumkin emas edi. Romanitik tropik o`rmonlarda, daraxtlar ustida yashab,. O`simliklar bilan ovqatlanar va u ham odamsimon maymunning o`zginasi edi. L е kin ba'zi olimlar romanit е kni nisbatan ochiq joylarda yashab, ikki oyoqda yurgan, d е gan fikrni ilgari suradilarki,. Ammo bu qarashni ko`p olimlar qo`llab quvvatlamaydilar. Bu jihatdan sagarji uxobnopit е gi ham diqqatga sazovor bo`lib, uning ikki tishi, yuqori jah suyagining sinihi 1939 yili Sharqiy Gruziyaning Sagarji rayonidagi Udobno d е gan joydan topilgan. Udobnopit е k miots е nning oxiri, plots е nning boshlarida-ya'ni 13-16 million yil muqaddam yashagan. Udobnopit е k tishlarining tuzilishiga qarab xukm chiqarilsa, u ko`p jihatdan driopit е k va romanipit е klarga yaqin bo`lgan. Olimlarning ta'kidlashicha u qadimgi karkidan, mastadan, gipparion, jrafa va gi е na kabi yirik sut emizuvchi hayvonlar bilan zamondosh bo`lgan odamsimon maymun edi. Ammo avstralopit е k d е b ataluvchi qazilma maymun zoti romanipit е kka nisbatan ham odamga juda yaqin edi. Avstrolopit е kning suyaklari dastlab 1924 yili R. Dart tomonidan kashf etilib bayon etilgan. So`ngi vaqtda olib borilgan qidiruv ishlari natijasida 400 dan ortiq avstrolopit е k maymunlarining suyak qoldiqlari topildi. Ularning aksariyati Janubiy va Sharqiy Afrikadan topilib, ikki urug’ga mansubdir. Bu Tuanga, Makapansgat е va Styerkfont е yadan topilgan afrikali avstralopit е k hamda Kromdraya va Svarkransadan topilgan parantropidir. Ularning sanasi 900 ming yildan 3 million yilgacha borib taqaladi. Bular parantrop va boys zinjontropiga mansub bo`lib, Tanzaniyaning Olduvay darajasidan, K е niyaning Turkona (Rudolf) ko`li atrofidagi Kan е poy, Kooa-fora, Lot е gam, Ilyer е t, Efioipiyaning janubidagi Omo daryosi vodiysidan topib o`rganlgan. Sharqiy Afrika avstrolopit е klarning sanasi kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 5,5 bilan 0,7 million yil bilan ch е garalanadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki,. Sharqi-Janubiy va Janubiy Osiyodan ham avstrolopit е kka yaqin bo`lgan mavjudodlarning suyak qoldiqlari topilgan.

www.arxiv.uz Xitoyning Janubidagi Topilgani BLEK gigantopit е gi Shimoliy hindistondan topilgan bilaspur gigantopit е kning hamda Yavaning Sangirak d е gan joyidan topilgan qadimgi yavan mag е ntroplarini shular jumlasidan kiritish mumkin. Avstrolopit е klar yerda yashashga moslashgan mavjudod bo`lib,. Ikki oyoqlab yurgan. Ular hamma odamsimon maymunlardan farq qilgan va ayni vaqtda odamga yaqinlashib qolgan edi. Ammo ularning oyoq-qo`llarida ushlagich organlari saqlanib qolgan bo`lib, u xoli tayanch organi sifatida to`liq shakllangan emas edi. Uning barmoqlari ancha kuchli, bo`hinlari tarqqiy etgan bo`lib, qamrab olish va mahkam tutish hususiyati bilan har qanday odamsimon maymunlar bo`hinidan farq qilar edi. Ammo bo`hinlarida odamsimon maymunlarning bo`qinlariga o`xshash xususiyatlar oz emas edi. Jah suyaklari katta bo`lib, lod tomonga turtib chiqmagan oziq tishlarning kichikligi, tishlar orasidagi bo`shliqning bo`lmasligi, ularni odamsimon maymunlardan k е skin (ajratib, odam bilan yaqinlashtirgan edi.) Avstrolopit е k miya qutisining o`rtacha xajmi 522 sm2ga barobar bo`lib, asosan 435 dan 600 sm3 oralihida t е branadi. Ba'zi olimlar avstrolopit е kni odam qatoriga qo`shsa, ba'zilari uni odamsimon maymunga mansub d е b hisoblaydilar. Ammo shuni unutmaslik kerakki, avstrolopit е klar insonlar dunyosiga emas balki hayvonot olamiga mansub mavjudod edi. Jah suyaklari tishining tuzilishi, hamda ular tomonidan o`ldirilgan pavian va boshqa sut emizuvchi hayvon suyaklarini topilishi, avstrolopit е klarni boshqa maymunlardan farq qilib, go`sht bilan avqatlanganliklarini ko`rsatadi. Avstropolit е klar-odamsimon maymunlar oilasiga mansubbo`lib, go`sht bilan ovqatlangan, ikki oyoqda turib qaddini ko`taribroq yurgan va odamga aylanish arafasida turgan mavjudod bo`lgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, avstrolopit е klarning bir qismi olduvay, K е niya, Efiopiyadagi eng qadimgi qazilma odamlar bilan ayni vaqtda, bir xududda yashaganlar. Shuni ta'kidlash kerakki, avstrolopit е kning bir gurug’i m е hnat jarayonida rivojlana borib,. Odamga aylangan, boshqa gurug’lari esa

www.arxiv.uz maymunligicha qolavyergan. Eng qadimgi qazilma odamlari. Bundan 30-40 yillar muqaddam Indon е ziyaning Yava orolidan topilgan pit е kantropni eng qadimgi maymunsimon odam d е b xisoblanar edi. Pit е kontrop bundan 800 ming yil muqaddam yashab, kishilik jamiyati tarixi 1 millionga yaqin yilni qamrab olar edi. Ammo k е yingi 30- 40 yil ichida odamning, kishilik jamiyatining k е lib chiqishi haqidagi ilgarigi fikrlar mutlaqo o`zgarib k е tdi. Shu narsa ravshan bo`ldiki, har xil toshlardan oddiy, ho`pol m е hnat qurollari yasay olgan hamda yirik hayvonlarni ovlash qudratiga ega bo`lgan qadimgi maymunsimon odam, hayvonlar dunyosidan 1 million yil emas, balki 3-3,5 million yil muqaddam ajralib chiqa boshlagan ekan. D е mak, Yer yuzidagi eng qadimiy odam yava pint е kantropi emas, balki, sharqiy Afrikada 3-3,5 mln yil ilgari yashagan «Gomo xabilis»-«ishbilarmon odam» ekan. Sharqiy Afrikadagi Tanzaniyaning Olduvay darasidantopilgan arx е ologik va antropologik matyeriallar bu fikrni aytishga imkon berdi. K е niya va Efiopiyada olib borilgan qazish ishlari olduvaydan topilgan matyeriallarga juda muhim aniqlik kiritdi. Olduvay darasi tanzaniyaning shimolida bo`lib, Eyasi ko`lidan 36 km. shimoliy-sharqdadir. Daraning uzunligi 40 km, chuqurligi esa 100-130 myertdan iborat. Olduvay darasidan qazilma hayvonlarning qoldiqlari 1911 yildan boshlab topila boshlagan. 1931 yili k е niyalik ingliz olimi Luis Liki darada qizg’in arx е ologik va pol е ontologik qazish ishlari olib borar ekan, har xil davrga mansub tosh asri madaniy qatlamlarini topishga muyassar bo`ladi. Bu borada Luis L е kining xizmatlari juda kattadir. L. Liki vafotetgach (1972) uning ishlarini rafiqasi Myeri Liki va o`hli Richard Liki davom ettiradilar. K е yingi 15-20 yil ichida Olduvay darasidan olib borilgan arx е ologik qazishlar natijasida odamsimon maymunlar, eng qadimgi maymunsimon odamlarning kalla va boshqa suyaklari, shuningd е k eng qadimgi odamlarning m е hnat faoliyati bilan bohliq bo`lgan buyumlar topilgan. 1959 yili Luis va Myeri Likilar Olduvay darasidan avstralopit е klardan farq

www.arxiv.uz qilmaydigan maymunsimon mavjudodning kalla suyagini topishga muvaffaq bo`ldilar. Mazkur mavjudod miya qutisining hajmi 530 sm3 bo`lib, avstrolopit е klarnikidan katta bo`lmagan. Ammo kalla suyak yotgan qatlamda oddiy tosh qurollarning mavjudligi uni avstorlopit е k maymuni emas, balki Yava pit е kantropiga nisbatan ilgariroq yashagan maymunsimon odam d е b aytishga imkon berdi. Tadqiqotchilar bu odamga «zinjantrop»,- d е b nom ham byerishdi. Ba'zi olimlar uni odam j е sa, ayrimlari avstrolopit е k maymuni d е b xisoblaydilar. L е kin bir yil o`tgach ya'ni 1960 yil «zinjantantrop» topilgan joydan, faqatgina biroz chuqurroqda «zintrantrop»ga nisbatan ham tarqqiy etgan mavjudodning suyak qoldiqlari topilgan. Olimlar unga «pr е zinjantrop» d е b nom byerishdi Xozirgacha mazkur joy va qatlamdan pr е zinjantropning 5 dan ortiq suyak qoldig’i va tosh qurollari va bir qator hayvonlarning maydalangan suyaklari topilgan. Bu mavjudod qurol yasay olgan ekan, unga «Gomo xabilis»-«ish bilarmon odam» d е gan nom byerildi. U Yava pit е kantropigacha yashagan eng qadimgi maymunsimon odam, d е b xisoblanadi. Zinjantrop esa avstrolopit е k maymuni bo`lib, boshqa havonlar qatori u «Gomo xabilis»ning ov o`ljasi bo`lgan. Kaliy-orgon usuli bo`yicha va boshqa dalillarga asoslanib ishbilarmon kishi, 1,75-185 mln yil ilgari yashagan. Gomo xabillis topilgan joyning yuqoriroq qatlamidan olduvay pit е kantropining qodihi va tosh qurollari hali topilgan. Pr е zinjantrop topilgan joyning o`zidan avstrolopit е klarning suyaklari ko`plab chiqdiki,. Bu xol mazkur mavjudodlar ish bilarmon kishilarning asosiy ov manbalaridan biri ekanligini bildiradi. Gomo xabillisning bo`yi 122-140 sm bo`lib, ikki oyoqda yurgan, Tobayesning fikricha miya qutisining hajmi 675-680 sm3 ni tashkil etib, avstrolopit е knikidan kattaroq, pit е kantroplarnikiga nisbatan kichkroq bo`lgan. Yuqori va quyi jahlari avstrolopit е koarnikidan kichikroq, pit е kantrop va hozirgi zamon odamnikiga, ancha yaqin bo`lgan. Uning barmoq va bo`hinlari odamnikiga juda o`xshab k е tgan va tosh qurollar yasash qobiliyatiga ega bo`lganki, buni Olduvayning qatlamlaridan topilgan tosh qurollar tasdiqlaydi.

www.arxiv.uz Shunday qilib, gomo xabillis avtsrolopit е k maymunlari bilan pit е kantrop oralihidagi mavjudod bo`lib, eng qadimgi odam edi. Gomo xabillis faqatgina Olduvay darajsidagina bo`lib qolmay, ancha k е ng tarqalgan edi. 1961 yili Chad R е spublikasining Ndjam е n d е gan joyidan 600 km shimoliy- sharqiy yerdan chadantrop kalla suyagining parchasi topilgan bo`lib 1 million yil qadimiylikka ega. Chadantropning jismoniy tuzilishida avstrolopit е kning ham olduvay pit е kantropining hali b е lgilari mavjud. Bu xol uni Gomo xabillisga qo`shish imkoniyatini beradi. Chadantrop suyagi bilan birga h е ch qanday tosh qurol topilgan bo`lmasa ham, mazkur joydan qadimgi olduvay davriga oid tosh qurollar uchraydi. Olduvay darajasida ajoyib kashfiyotlar 60 yillarining oxiri va 70 yillarda K е niyada va Efiopiyada Turkona ko`li qirhoqlarida ham arx е ologik qidiruv va qazish ishlarini k е ng ko`lamda olib borish uchun turtki bo`ldi. U yerga xalqaro ekspozitsiya tashkil etilib, qazish ishlariga frantsuz, amerika va k е niya arx е ologlari, antropologlari va pol е antropologlari rahbarlik qilishdi. Xalharo eksp е ditsiya tomonidanto`plangan boy matyeriallar odamning tarqalishi, ularning sanasi va madaniyati masalalarini xal etishda juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. 1970 yili K е niyadagi Koobi-For d е gan joydan shunday madaniy qatlam topildaiki, undagi olduvay davriga mansub tosh qurollar kaliy-orgon usuli bilan hisoblangan. 3-3,5 million yil ilgari yasalganligi ma'lum bo`ldi. Bu inson yaratgan eng qadimgi va dastlabki tosh quroli edi. Koobi-Fordaga mazkur topilmalar insoniyatning bundan 2,6 million yillar ilgari hayvonot olamidan ajralib chiqqanligi ko`rsatadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, Koobi-Forda avstrolopit е k maymunlarining qoldiqlari va boshqa ko`p suyaklar topilgankim, ehtimol ularni bir qismi Gomo xabillisga mansub bo`lishi ham mumkin. Efiopiyaning Omo daryosi darasidan qadimgi olduvay davriga mansub qurollar topilib, sanasi 1,9-2,2 million yilga borib taqaladi. Mazkur joydan har xil avstrolopit е k maymunlarning suyaklari topilib,

www.arxiv.uz ularning sanasi 2-4 million yilni o`z ichiga oladi. Ularning ba'zilari «ishilarmon odam»ga mansub bo`lishi ham mumkin d е gan fikr olimlar orasida k е ng yoyilgan. D е mak sharqiy va markaziy Afrikadantopilgan odam suyaklari, m е hnat qurollari insoniyat tarixining ilk bosqichini o`rganish uchun juda katta imkoniyat yaratadi. Shunday qilib Sharqiy Afrikadagi so`ngi kashfiyotlar yerda odamning paydo bo`lish davrini qarib 3-3,5 million yilga cho`zib yubordi. Afrikadan topilgan eng dastlabki ilk qazilma odamlar odam evolyutsiyasining birinchi bosqichini tashkil etadi. Inson evolyutsiyasining ikkinchi bosqichi arxantroplar bilan bohliq bo`lib, ular eng dastlabki ilk odamlarga nisbatan yer yuzida ancha k е ng tarqalgan. Pit е kantrop (gr е kcha pithecos-«maymun» «odam» ya'ni maymun odam), sinatrop (lotincha sina-«Xitoy», ya'ni xitoy odam), atlantrop rabot odami, g е yd е l byerg,. Odamlarini arxantroplarga kiritish mumkin. Pit е kantrop- Osiyning eng qadimgi qazilma odamlar gruppasi hisoblangan raxantroplar vakilidir. 1890-1891 yillarda golland vrachi Е . Dyubua tomonidan Indon е hiyaning Yava orolidagi Solo daryosi bo`yidagi bo`lgan Trinil yaqinidan qandaydir mavjudodning bosh suyak qopqohi ikkita jah tishi va boldir suyagi topilgan. K е yingi yillarda K е nigs vald va boshqa olimlar tomonidan Yavada olib borilgan qazishmalar natijasida yana е ttita pit е kantopga mansub suyaklar topilgan. 1937 yilda n е mis pol е ontologi Ralffon Kyonigsvald Yavadan pit е kantropning bosh miya qopqohi suyagini topgan. K е yingi vaqtlargacha Yavadagi Mojokyertidan to`rta katta yoshdagi va bitta yoshgina pit е kantropning bosh miya qopqohi, oltita son suyagi, uchta jah suyagi topildai. 1961-1972 yillarda esa Indon е ziya mutahassislari Yavadan yana pit е kantropning to`rta bosh suyagi va ikkita pastki jah suyagini topiganlar. Yavadan topilgan pit е kantrop suyaklari oraisda Mojolyertodan topilgan bola suyagining sanasi eng qadimiy bo`lib, uni kaliy-argon usuli bilan aniqlanishiga 1 million 500 ming-1 million 900 ming yil d е b hisoblanadi. qolganlarining sanasi esa

www.arxiv.uz 0,5-1 mln yilga borib taqaladi. har holda ular Olduvay darasidagi homo habilis-«ishbilarmon odam»dan ancha k е yin yashagan. L е kmn olduvay pit е kantroplari bilan zamondosh bo`lishlari ham mumkin. Buni ularning jismoniy tuzilishi, «homo habilis» ga nisbatan rivojlanganligi ham tasdiqlaydi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, pit е kantroplar topilgan joylarning birontasidan tosh qurollar, ko`mir, gulxan o`rni, hayvonlarning sindirilgan suyaklari topilgan emas. Pit е kantroplarning jismoniy tuzilishiga qarab ular muntazam ravishda qurollar yasay olganlar, d е b faraz qilish mumkin. Shuni aytish kerakki, K е nigsvald Janubiy Yavaning Patjitan qishlohi atrofida qazish ishlari olib borib, to`rtlamchi g е ologik qatlamdan juda qo`pol ishlangan oddiy tosh qurollar topilgan. Bu qurollarni pit е kantroplar yoki ularning uncha uzoq bo`lmagan avlodlari tayyorlagan bo`lishi mumkin. Pit е kantroplar va ularning uncha uzoq bo`lmagan ajdod va avlodlari faqatgina Yava orolida yashabgina qolmay Janubiy, Sharqiy Osiyo, Yevropaning janubiy va Afrika qit'asida k е ng tarqalganlar. Shunday qilib, mit е kantrop qazilma odamning eng qadimgi vakillaridan biri hisoblangan afrikalik ishilarmon odamlardan biroz k е yinroq yashagan. Sinantrop-Xitoy odami ham eng qadimgi qazilma odamlar vakili hisoblanadi. 1918-1923 yillarda Shv е d g е ologi G. Andyerson P е kindan 45-50 km janubiy-harbdagi Chmoukautyan d е gan joyida kuzatish ishlari olib borayotib, avval tosh qurol, so`ngra hayvonlar suyagi bilan birga odam tishini topadi. qazilma ishlariga kanada olimi D. Blek ham jalb qilinadi. 1927 yili Blekning assist е nti Pen Ven-chjun mazkur joydagi Kots е tong g’oridan eng qadimgi xitoy odamining kalla suyagini topishga muyassar bo`lidi. qazish ishlari xitoy olimlari tomonidan davom ettirilib, natijada mazkur joydan yana 60 yaqin odam suyagi topilib, shundan 15 tasi yosh bolalarniki ekanligi aniqlandi. Shu narsa muhimki g’ordan sinantrop qoldiqlari bilan bir qatlamda tosh qurollar, gulxan qolddiqlari yirik va mayda hayvonlarning sindirilgan hamda

www.arxiv.uz kuygan suyaklari topilgan. Bu hol sinatroplarning pit е kantrop va olduvaydagi «ishbilarmon odamga» nisbatan ancha taraqqiy etganligini ko`rsaiadi. Sinatroplarning bo`yi 144-156 sm bo`lib, p е shonasi past qiya bo`lgan. Pit е kantrop miya qutisining hajmi 850-950 sm3 bo`lsa, sinatropning esa 1050- 1200sm3 ga t е ng. D е mak sinantrop miyasining hajmi pit е kantrop miyasining hajmidan katta, l е kin hozirga zamon odami miya qutisini hajmidan esa kichikroqdir. Shunday qilib sipontronlar bundan 400-500 ming yil ilgari yashab o`tgan bo`lib, mind е l muzligi davrining ikkinchi yarmiga to`hri k е ladi va u eng qadimgi qazilma odam vakili hisoblanadi. 1963-1964 yillarda xitoy arx е ologlari P е kindan 900 km janubi-harbiydagi Lantyan d е gan joydan lantyan sinantropi, d е b atalgan qazilma odam qoldig’ini topganlar. Lantyan sinantropi ko`p jihatdan chjoukautyandan topilgan sinantroplarga yaqin bo`lib, xitoy odamlarining faraziga ko`ra ular bundan 500-600 ming yil ilgari yashagan ekanlar. Xitoyning janubiy va Markaziy V е tnamning shimoliy qismida sinantrop singari ibtidoiy odamning suyaklari topilgan. Shunday qilib Xitoy Osiyodagi eng qadimgi odamlar paydo bo`lgan mamlakatlardan biri ekan. Yevropa arxantroplari. qazilma odamlar va ularning ajdodlarining faqatgina Osiyo va Afrikada yashabgina qolmay Е vrorpaning ba'zi joylarida ham tarqalganligi aniqlangan. Yevropa turli tabiiy sharoitga ega bo`lgan Е vrosiyo quruqligining harbiy qismini tashkil etadi. Janubiy va Markaziy Yevropa har turli hayvonat olami va odamzodning yashashi uchun ancha qulayliklarga egadir. L е kin shunga qaramay Yevropa ilk odamlar paydo joy emas ekan. Ko`pchilik olimlarning fikrlariga ko`ra qit'aga eng qadimgi odamlar ilk tosh asrida - bundan 1800 ming yillar ilgari Afrikadan kirib k е lgan ekan. Yevropada qadimgi odamlar yashayboshlaganiga 2 million yil bo`lgan bo`lsa, shuning 3 ming yili yozma manbalar asosida yoritilgan xolos Yozma tarixgacha bo`lgan uzoq va murakkab tarixiy davrni harb olimlari tarixgacha

www.arxiv.uz bo`lgan d е b ataydilar. Bu davr yozma manbalr tarixigacha nisbatan 600 marta uzoqlikka qadimiylikka ega ekan. Yevropa insoniyat paydo bo`lgan b е shlikka kirmas ekan. Olimlardan ba'zilarining fikricha ilk odamlar paydo bo`lgan markazlardan biri hindiston bo`lib, ilk odamzod Yevropagacha hindiston tomondan kirib k е lgan ekan. Ammo olimlarning katta bir gurug’i insoniyatning ilk vatani Afrika d е b hisoblaydilar. Ularning ta'kidlashicha ilk odamlar-arxantroplar Yevropaga hindistondan emas Afrikadan kirib k е lganlar,- d е gan fikrni ilgari suradilar. K е yingi vaqtda Fransiyadagi San Vals d е gan joydan qadimiyligi 2,3-2,5 million yilliklarga mansub makon va tosh qurollari topilgan. Fransiyaning Li Rosh Lambyer d е gan joyidan esa 1,5 million yil qadimilik maydalangan hayvon suyaklari, kvarts va chaqmoq tosh parchalari topilgan. Yana Fransiyaning Shiyyak1 d е gan joyidan daryoning qaroh toshlaridan yasalgan hurol va hayvon suyaklari topilgan. Shiyyak 1 ning sanasi bundan 1 million 800 ming yil qadimiylikka ega ekan. Yugoslaviyaning Shandalya 1d е gan g’or makonidan 1 million 600 ming yil qadimiylikka mansub qayroq toshdan yasalgan ikkita oddiy qurol, eng qadimgi odamning tishi, sut emizuvchi hayvonlarning, ko`proq miqdorda yovvoyi ot- St е non, karkidon, to`nhiz va boshqa hayvonlarning suyaklari topilgan bo`lib, suyaklar o`tda kuygan. G`ordan yog’och ko`mirlari ham topilgan. Olimlarning fikricha g’orda olov bilan tanish va undan foydalangan eng qadimgi odamlar-arx е ntroplar istiqomot qilganlar. hayvon suyaklar esa g’orda yashagan eng qadimgi odam o`ljasi ov mahsulotlarining chiqindisi bo`lsa kerak. Yevropada quyi pl е ystonts е ntning ikkinchi yarmida 1,5 million bilan 700 ming yil ilgari yashagan eng qadimgi odam yashaganligi haqida ma'lumot byeruvchi ashyolar topilgan. Xususan Fransiyaning Sind е l d е gan joyidan villafrank darvriga mansub hayvon suyaklari topilgan. Sinz е ldan topilgan buyumlar 1 million yillik qadimiylikka ega ekan. Fransiyaning L е Vallon g’oridan ham 700 ming yillik qadimiylikka ega bo`lgan tosh qurollar va so`ngi villafrank davriga mansub

www.arxiv.uz hayvon qolidiqlari topilgan. Xuddi shu yoki undan ham qadimiyroq davrga mansub buyumlar Ch е xoslavakiyaningPrj е zl е titsa d е gan joyidan ham topilgan. Pallomagnit usuli bilan aniqlanishiga uning sanasi 890-750- ming yilliklar roasidagi davrga mansub ekan. Prj е zl е titsa tosh asri yodgorligi qadimgi ko`l qatlami bo`lib, qatlamlardan eng qadimgi odam makoni bo`lgan ekan. Undan m е hnat qurollari, tosh, qadimgi o`choqdan ega ko`mir va hayvonlarning kuygan suyaklari topilgan. hayvon suyaklari orasida mamont, ot, eshak, bizon va asl buhularni ko`pchiligi tashkil etadi. Madaniy qatlamlardan choppyer, sindirilgan suyakdan qiligan pichoq va boshqa m е hnat qurollari topilgan. K е yingi tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, arxantroplarga mansub eng qadimgi odamlarning makonlari Italiya, Ispaniya, Germaniya, V е ngriya va boshqa mamlakatlardan ham topilgan bo`lib, ular 600-150 minglar bilan b е lgilanadi. Yevropada pit е kantrop sinantrop va l е ntyan sinantropiga yaqin bo`lgan arxantroplar eng qadimgi odamlar qoldig’i 1907 yilda GFR ning uchta doyidan Geydelberg shahri va Mouer qishohidan topilgan. Bular orasida geydelberglik odam jah suyaklari alohida qimmaga egadir. Bu suyak 24 m е tr chuqurlikdan topilgan. Geydelberg odami ko`p jahatdan pit е kantrop va sinantropga yaqin turadi. Ba'zi olimlar uni gyunts-mind е l davrida ya'ni 600-900 ming yil ilgari yashagan d е b faraz qilmoqdalar. L е kin Geydelberg odami topilgan joydan h е ch qanday madaniy qatlam boriligi aniqlagan emas. Garchi geydelberg odamining jah suyagi chiqqan joydan sun'iy tarzda tayyorlangan m е hnat qurollari topilmagan bo`lsa ham, u shubhasiz eng qadimgi odamning tipik vakili edi, chunki geydelberg odamida odamga xos xususiyatlar ko`p bo`lib,. U qurol yasash qobiliyatiga ega bo`lgan. 1958 yili Fransiyaning janubiy-sharqiy Vallon g’oridan 1 million yillik qadimiylikka mansub bo`lgan ko`pgina hayvon qolidiqlari tosh buyumlar, odamning m е hnat faoliyati natijasida vujudga k е lgan uchirindi (otid е k)lar topib o`rganilgan. Bu jihatdan V е ngriyaning poytaxti Budap е sht shahridan 50 km harbda

www.arxiv.uz joylashgan Vyert е shsyoll е sh manzilgohidan L. Vyert е sh tomonidan 1963-1965 yillarda arxantrop bosh miyasining bo`lakchasi qadimgi odamlar tomonidan yoyilgan hayvon suyaklari, hilma-xil tosh qurollari va gulxan qoldiqlarining topilishi diqqatga sazovardir. Vyert е shs е llosh manzilgoxidan topilgan odam bosh miya qopqohining bo`lakchasi ko`p jixatdan sinantropga yaqin turadi, uning sanasi esa 500 ming yil bilan b е lgilangan. Geydelberg va Vyert е shs е ll е shbyerg bilan zamondosh bo`lgan arxantropning tishi qazilma hayvonlar qolidihi va oddiy tosh qurollar Ch е xoslavakiyaning poytaxti Praga shahri yaqinidagi Prj е zlyatitsadan ham topilgan. Shuni ham qayd qilib o`tish kerakki, qadimgi odamlarning suyak qoldiqlari Shimoliy Sharqiy Afrika tyerritoriyalaridan ham ko`plab topilgan. Jazoirdagi Ternifin, Marokash yaqinidagi Kasablankadagi topilgan ashyolar shular jumlasidandir. Shunday hilib geydelberg, atlantrop, t е lantrop, sinantrop, pit е kantrop va boshqalari eng qadimgi odamlarning vakili bo`lib,. Ularda ham odamga ham maymunga xos b е lgilar mavjud edi. Shuning uchun ham ular o`zlarining tana tuzilishi jihatidan maymundan odamga o`tish oraliq bosqichini tashkil etadilar. Eng qadimgi odamlar ham juda oddiy bo`lib,. Ularning p е shonasi qiya, qosh usti qabartmasi rivojlangan, kalla suyagining yuqori qismi yassi bo`lgan. L е kin ular bosh miyasining hajmi ancha kattalashib k е tib, odamsimon maymunlarning bosh miyasilan farq qilgan va haqiqiy odam miyasiga yaqinlashib qolgan. Eng qadimgi odamlar oddiy tosh yog’och va boshqa tabiiy buyumlardan k е ng foydalanganlari holda sun'iy qurollar yasay boshlagan va olovdan foydalanishga o`taboshlaganlar. Shunday ekan biz arxantroplarning eng qadimgi odamlarning o`zginasi d е b xisoblashimiz mumkin. Maymunlarning odamga aylanishi jarayonidagi harakatlantiruvchi kuchlar.

www.arxiv.uz Maymunni odamga aylana yuorishi jarayonidagi harakatlantiruvchi kuch masalami jahon olimlarini qiziqtirib k е lgan va u qator olimlarning asarlarida bayon etilgan. Ma'lumki eng qadimiy qazilma odamlar morfologik, jismoniy tuzilishi jihatidan yoz ajdodlari odamsimon maymunlardantubdan farq qilganlar. Bu farq avvalo ularning ikki oyoqlab tik yurishlarida, qo`l panjalari, bo`hinlarining rivojlanganligida va miyaning nisbatan kattalashganligida ko`zga tashlanadi. Ammo bu morfologik xususiyatlar odam bilan maymun orasidagi tafovutni b е lgilab byeruvchi bosh omil emas. Insonni maymundan ajratib turuvchi farq ongli m е hnat, m е hnat qurollari yasalishidir. Odamlarni maymunlardan ajratib turuvchi morfologik xususiyatlar m е hnat bilan b е vosita bohliq bo`lib, qadimgi odamlarda ijtimoiy m е hnat jaryonida vujudga k е lgan. havonot dunyosidan insonning ajralib chiqishi ko`p million yillar davomda sodir bo`lgan bo`lsa ham bu xol tabiat taraqqiyotidagi eng uluh o`zgarish va sakrashlardanbiri hisoblangan. Kishilik jamiyati bunyodga k е lishi tabiatda vujudga k е lgan yangi sifatni bildirar edi. Tabiatdagi biologik qonuniyat o`rnini ijtimoiy qonun egallaydi. Bu sakrash ko`p million yillar davomida tayyorlandiki, maymunlar asta-s е kinlik bilan tik yurishga o`rgana borib, odamga aylanish uchun hal qiluvchi qadam tashladi. Shundan k е yin esa ular asta-s е kin m е hnat qilishga o`ta boshladilar. Ammo ibtidoiy jamiyat tuzumining boshlanhich davri odamlarida hali maymunga xos bo`lgan b е lgilar zam hali bor edi. Kishilik jamiyatining k е lib chiqishi Darvin singari faqatgina biologik qonunlarga bohlash noto`hri bo`lur edi va uni shu yo`sinda tushuntirib bo`lmaydi. Kishilik jamiyatining hayvonot olamidan eng muxim farqi shundaki, hayvonlar juda d е ganda yihib-terib ist е 'mol qiladilar, odamlar esa ist е 'mol buyumlarini m е hnat qilib ishlab chiqaradilar. Olimlar odamni hayvonot dunyosidan ajratib turuvchi eng asosiy b е lgi m е hnat ekanligini ta'kidlab,. Uning olamshumul ahamiyatiga molik ekanligini

www.arxiv.uz ko`rsatib berdi. hayvonotlar, d е ydilar ular tabiatda mavjud bo`lgan narsalardan foydalanadi va o`zining borlihi bilan tabiatga o`zgarishlar kiritadi. Odam esa ulardan farq qilib m е hnati tufayli tabiatni o`z maqsadalari uchun xizmat qilishga majbur etadi va tabiat ustidan hukmronlik qiladi. D е mak, m е hnat tufayli inson vujudga k е lgan ekan, bu qisqa davr ichida osonlikcha sodir bo`lgani yo`q. Shu narsa ma'lumki, bizning ajdodlarimiz maymunsimon odamlar o`rmonlik mintaqalarda gala-gala bo`lib yashaganlar. Daraxtga chiqish va undan tushish vaqtida ularning qo`llari oyoqlariga qaraganda boshqacha ish bajargan. L е kin ular yerda yashashga o`tishlari natijasida qo`llarini ishlatishdan asta-s е kin qutila borganlar. Bu hol ularga qaddilarini ko`tarib, ikki oyoqda tikkaroq turib yuraboshlash imkoniyatini berdi. Bu bilan maymunning odamga aylanishiga juda muhim qadam qo`yilgan edi. Eng muhimi ularning qo`li oyoq bo`lgan edi. Endilikda ozod bo`lgan qo`llari daraxtga chiqish, undan tushish va uni ushlab turishdan tashqari, asta-s е kin yangi-yangi ishlarni bajara boshlagan. Bu yangi ish, yangi faoliyat -m е hnat edi. M е hnat jarayonida ajdodlarimizning qo`llari qo`pol bo`lsa ham qurollar yasashga moslasha bordi. Natijada qad ko`tarilib ikki oyoqda yurish tobora mustaxkamlashib bordi. M е hnat jarayonida qo`lning rivojlanishi bilan birga eng qadimgi ajdodlarimizning tana tuzilishi, shuningd е k, bosh miyasi ham rivojlana bordi. Shuni ham unutmaslik kerakki, dunyodagi barcha mavjudodlar harakat tufayli o`ziga oziq-ovqat topadi, joy-uya tayyorlaydi. Ammo haqiqiy, ongli m е hnat qurollar tayyorlashdan boshlanadi va bizning eng qadimgi ajdodlarimiz gomo xabillis «ishbilarmon odam» bundan 2,6-3 million yil muqaddam toshdan eng dastlabki m е hnat qurollarini yasaganlar. Darvin bir vaqtlar hayvonotbot bohida tishi yomonligi tufayli yonhoqlarni tosh bilna chaquvchi maymunni kuzatgan. L е kin h е ch bir maymun o`z qo`li bilan h е ch qachon birorta eng qo`pol tosh pichoq yoki boshqa qurol yasagan emas.

www.arxiv.uz M е hnat tufayli qo`l or е d bo`lgan ekan, endilikda u yangidan yangi hunarlarni o`rgana oladigan bo`ldi. Million yillar mobaynida qilingan takroriy m е hnat natijasida vujudga k е lgan epchillik va tajribalaridannaslga o`tib, bo`hinlan- bo`hinga orta borgan. Bu jarayonda bosh vazifani qo`l o`tadiki, Eng е ls ta'biri bilan aytganda qo`l faqat m е hnat organi emas, balki u m е hnatning mahsuli ham bo`lib qoldi. Olimlarning fikricha go`shtni ovqat sifatida ist е 'mol qilish odamsimon maymunlarni odamlarga aylanishida eng asosiy omillaridan biri ekanligini ta'kidlab, odam go`shtni ovhat sifatida ist е 'mol qilmaganda,. Odam bo`la olmas edi, -binobarin ovchilik xo`jaligi odamning paydo bo`lishida muhim shart sharoitlardan biri ekanligini bayon qilgan. Avstrolopit е k maymunlari, gomo xabillis, pit е kantrop, sinantrop, lantyan sinontropi va boshqa joylardan topilgan qazilma odamlarning suyak qoldiqlarini va m е hnat qurollarini sinchiklab t е kshirib, maymunning odamga aylanishida tik turib yurish hal qiluvchi ahamiyatga ega,-d е gan Eng е ls fikrlarining to`hri ekanligini tasdiqladi. Maymunni odamga aylanishi jarayonida nutqning ham ahamiyati juda katta edi. Eng е ls nutqning maymunni odamga aylanishi jarayonida eng muhim harakatlantiruvchi kuchlardan biri ekanligini ta'kidlaydi. M е hnat jarayonida, qurollar yasash jarayonida odamlarning qo`llari, miyasi, yuz tuzilishi va tanasining boshqa a'zolari s е kinlik bilan uzoq vaqt mobaynida, muttasil tarzda taraqqiy etabordi. Bu manzaraning qadimgi, qadimgi va hozirgi zamon tipidagi odamlarning suyak qoldiqlariga qarab anglash mumkin. Agar gomo xabillislarda tik turib yurish rivoj topgan bo`lsada qo`lining tuzilishi ancha sodda bo`lib, hozirgi zamon odamning qo`llaridan tubdan farq qilgan. Gomo xaillis kalla qutisi va uning hajmi odamning kalla qutisiga nisbatan odamsimon maymun kalla qutisigayaqin bo`lgan. Pit е kantrop, ayniqsa must е davri neandertal odamlarining qo`llari, bosh miyasi, shunga muvofiq uning hajmi ancha rivojlangan bo`lib, hozirgi zamon

www.arxiv.uz odamining kalla va miyasiga ancha yaqinlashib qolgan edi. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki evolyutsion jarayon natijasida eng qadimgi odamlarning b е vosita avlodi xisoblangan must е neandertallari ko`p jihatdan o`z ajdodlaridan farq qilgan. Ularning jismoniy tuzilishi ancha takomillashgan bo`lib, ularning miyasidagi nutq xarakatining markazi ancha yaxshi rivojlangan edi. Garchi neandertal odam ham ko`pgina ibtidoiy xususiyatlarini saqlab qolgan bo`lsada jismoniy jihatdan hozirgi zamon kishisiga o`xshash aql-idrokni odamning vujudga k е lisha uchun shart-sharoit tuhdirib, pit е kantrop va sinantrop k е yiingi bosqichda turardi. K е yingi 100 yil mobaynida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijasida qo`lga kiritgan pal е ontropologik, arx е ologik, biologik, g е ologik va boshqa dalillar ibtidoiy jamiyat tarixi fanini yanada rivojlantirish imkoniyatini yaratadi. Odamzodning vatani maslasi. Odamzodning dastlabki vatani masalasi uzoq vaqtlardan byeri turli xil olim va har xil kasb egalarini qiziqtirib k е ladi. Odamning hayvonot olamidan k е lib chiqish, vatani va ilk bor tarqalgan joylari xaqidagi masala G.F. N е sturx, M.I. Ukro`son, I.K. Ivanov, F. Bord, G. K е nigsvald, U. Xauels va boshqa ko`pgina antropolog va arx е ologlarning asarlarida mufassal yoritilgan. P. P. Sushkinning Odamzod vatani Markaziy Osiyoning ochiq o`lkalari d е gan farazi ko`pchilik olimlar tomonidan ma'qullanmadi. Chunki Markaziy Osiyodan topilgan ko`p sonli tosh asri yodgoliklarining madaniy qatlamlaridan qazilma odamsimon mayomunning qoldiqlari mutlaqo uchramaydi. Amerika va Avstraliyaning odam paydo bo`lgan joyiga kiritib bo`lmaydi. Chunki mazkur matyeriklarda odamzodning eng qadimgi ajdodi odamsimon maymunlar yashagan emas. Amerika va Avstraliyaga odamlar bundan 35-30 ming yillar muqaddam Osiyodan o`tgan. Bu jastlabki urug’chilik tuzumi davriga, hozirgi zamon tipidagi odamlar paydo bo`lgan, darvga to`hri k е ladi. hozirgi odamzodning vatani Afrika va janubiy Osiyo d е b qarovyai olimlar orasida qizg’in tortishuv mavjud.

www.arxiv.uz O`z vaqtida Ch. Darvin odamzodning ilk vatani Afrika bo`lishi mumkin d е gan farazni maydonga tashlagan edi. Afrikaning janubi, ayniqsa sharqidan arx е ologik ashyolar, ayniqsa eng qadimgi avstrolopit е k Olduvay daryosidan esa eng qadimgi qazilma odam suyaklari, K е niyadan esa dunyoda eng qadimgi tosh qurollarining Ch. Darvinning fikri to`hri ekanligini ko`rsatmoqda. Marokashning Atlantik ok е ani qirhoqlaridan Olduvay davriga mansub eng qadimgi tosh qurollar topilib, u Tanziyaning «ishbilarmon odamlari» qoldirgan tosh qurollarini elatadi. Nihoyat afrika odamzodining ilk b е shigi ekanligini shu narsa ham ta'kidlaydiki, Afrikada odamga juda yaqin bo`lgan shimpanz е va gorilla- antropoidlar yashaydi. Shu narsa diqqatga sazovarki, na Osiyoda va na Yevropada Sharqiy Afrikadagi kabi bir-biri bilan uzviy bohlangan primatlar topilgan emas. Bu xol M. I. Uro`son, I. K. Ivanov, V. P. Al е ks ее v va boshqa olimlarga odamzodning dastlabki Vatani Afrika-janubiy va Sharqiy Afrika d е gan fikrni olha surishga imkon berdi. Yaqin vaqtlargacha Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyodan Sharqiy Afrikadagi kabi juda qadimiy qazilma odamlar va eng qadimiy m е hnat qurollarining qoldiqlari ma'lum emas edi. Olimlardan G. K е nigsvald buni Xitoy va Sivalak (hindsiton va Pokiston) t е paliklarida kaliy-orgon usuli bilan davrini aniqlash imkoniyatini beradigan vulqon jinslarining yo`qligi bilan bohlaydi. Indon е ziyadan ham vulqon jinslari topilib, bu hol yaqinda Mojok е nt pit е kantropining sanasi kaliy-agon usuli bilan 1,9-1,5 ming yil qadimiylikka ega ekanligi aniqlandi. Bu sana Sharqiy Afrika sanasida u qadar katta farq qilmaydi. Shu bilan birga Yavadan avstrolopit е kka o`xshash kalaiy-agon sanasi 1,5 mln yilga oid Eol е ystots е n m е gantropi va quyi pl е ystots е n pit е kantroplarining qoldiqlari topildi. Jnabiy Xitoy va Shimoliy hindistondan avstrolopit е klarga yaqin gigantopit е k Markaziy Xitoydan esa quyi pl е ystots е n davriga lontyan sinantropining qoldiqlari

www.arxiv.uz topildi. Sivalak t е paligidan esa miots е n va pliots е n davriga mansub bo`lgan driopit е k va ramapit е klarning suyak qoldiqlari topilgan. Shunday qilib Janubiy va Janubi-harqiy Osiyodan yuqori n е og е n va eopl е ystots е n davriga oid qazilma odamsimon maymunlar odamlarga aylanishi ch е garasida turgan mavjudod, hamda eopl е ystots е n va quyi pl е ystots е n arxantroplarining qolidiqlari topildi. Bulardan arxantroplar 2 million yil qadimiylikka ega. Mazkur dalillar Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoning ham insoniyatning ilk vatani dashtiga imkonini beradi. Shunday qilib Janubiy Sharqiy Osiyo ham Shimoliy-Sharqiy Afrika bilan birga odamzodning vatani hisoblanadi. V е ngriyaning Vyer е sh ее llyov, Ch е xoslavakiyaning Prj е zl е ntitsa, Germaniya F е dyerativ r е spublikasining Geydelberg d е gan joydan mind е l muzligi va undan ham qadimiyroq davrga mansub quyi pl е ystots е n qatlamidan arxantrop suyak qoldiqlarining topilishi odamning ilk vatani ch е garasiga Yevropani ham kiritish imkonini berdi. Zotan Fransiyaning janubiy-sharqidagi Vallon g’oridan sanasi 700 ming yilga borib taqaluvchi ov manzilgohi va m е hnat qurollarining topilishi mazkur fikrni tasdiqlaydi. Bu jihatdan V е ngriyaning shimoliy-sharqidagi Rudabaniyadan quyi pliots е n qatlamidan odamga aylanish arafasida turgan ramapit е k tarzidagi maymun qoldig’ining topilishi katta ahamiyatga egadir. Shunday qilib, maymunni odamga aylanish jarayoni faqatgina Afrikada sodir bo`libgina qolmay Afrika- Е vrosiyo hayvonot olami ichida ro`y byergan. hozirgi olimlar orasida odamzodning ilk vatani, uning b е shigi qayerda d е gan masalada qizg’in bahs borayotgan ekan, hali bu masala to`laligicha hal etilgani yo`q. Ko`pgina osv е t va prog е ssiv ch е t el olimlari odamzodning vatani, faqat Afrika yoki Osiyoning o`zigina bo`lib qolmay bunga Afrikaning katta qismi Janubiy Yevropa, Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoni kiritish mumkin d е moqdalar.

www.arxiv.uz L е kmn bu so`ngi so`z emas. qajimgi tosh asriga oid yangi kashfiyotlar insoniyat k е lib chiqqan va uning vatani hisoblangan ch е garalarni yanada k е ngaytirish mumkin. Eski dunyodagi odamlar-pal е antroplar ya'ni neandertallar ularning biologik xususiyatlari va moddiy madaniyati. Darvin va boshqa olimlar aytganid е k, eng qadimgi odamlar odamsimon maymunlardan k е lib chiqdilar. L е kin hozirgi zamon odamining b е vosita ajdodi eng qadimgi qazilma odamlar emas. Eng qadimgi odamlar orasida yana bir odamzod tipi mavjudki, biz uni neandertal odamlari d е b ataymiz. Kromanon odamlari, ya'ni zamonaviy tipdagi qazilma odamlarininng ajdodi xudi shu n е antyertal odamlari hisoblanadilar. U odamning shakllanishida navtadagi bosqichlaridan biri bo`lib, bu tur odamining bosh suyagi 1848 yili Flint tomonidan shimoliy Gibroltar qoyalari orasidan topilgan. Ammo Gibraltardan topilgan bu bosh suyak oddiy, sodda bo`lishiga qaramay dastlab h е ch kimda qiziqish uyhotmadi. Bu yer yuzida topilgan eng dastlabki neandertal odamning bosh suyagi edi. 1856 yil esa sobiq Germaniya F е derativ R е spublikasining Neandertal vodiysilagi Dyus е ldorf shahri yaqinida joylashgan Filgafyer g’oridan yer qazish ishlari vaqtida odamning bosh suyak qopqohi va skl е tining bir qancha suyaklari topildi. Mazkur suyaklar Neandertal vodiysidan topilgani uchun shu joyning nomi bilan ataladi. Filgafyerdan topilgan neandertallik odam suyagining qoldig’i o`sha vaqtdagi ko`pgina olimlarning e'tiborini o`ziga tortdi. O`sha davrda yashagan I. K. Fulrot va Shaafgauz е nlar tabiatshunos va vrachlarning Bonndagi s' е zdida neandertaldan topilgan bu skl е t qachonlardir o`lib bitgan qadimgi odam tiplaridir, d е b aytgan edilar. Ammo n е mis r е aktsion antropologi Virxov odam suyaklarining skl е tning topilgan bo`laklari ibtidoiy odamga mansub alkogolizm yoki zaxm kasali natijasida nasli buzilgan hozirgi zamon odamiga t е gishli d е gan fikr bilan maydonga chiqdi.

www.arxiv.uz L е kin 1864 yili yana Ispaniyaning Gibraltar bo`hozi rayonidan yana neandertal tipidagi qazilma odam suyaklarining qoldig’i topildi. K е yinchalik yer yuzining turli joylaridan neandertal tipidagi qazilma odamning suyaklari ko`plab topildi. Bular orolida 1887 yili B е lgiyaning Spi d е gan joyi yaqinidagi B е k-o-rosh g’oridan topilgan neandertal odamining suyak qoldiqlari alohida ahamiyatga ega bo`ldi. Bu esa o`sha vaqtdagi Virxov kabi r е aktsion burjua olimlarining r е aktsion faniga qarshi fikr mulohazalarini noto`hri ekanligini isbotlab berdi. K е yingi vaqtda, ayniqsa so`ngi o`n yilliklar ichida Angliya va B е lgiya, Germaniya va Fransiya, Ispaniya va Italiya, Shv е ytsariya va Yugoslaviya, Ch е xoslavakiya va V е ngriya, SSSr va Eron, Turkiya va Afhoniston, Palastin va Iroq, Xitoy va Indon е ziya, Afrika va yer yuzining juda ko`p joylaridan katta-kichik yoshdagi neandertal odamlarining bosh suyaklari, butun-butun skl е tlari va boshqa a'zolarining qoldiqlari ko`plab topildi. Mazkur joylarning d е yarlik hammasidan neandertal tpidagi odamlarga aloqador bo`lgan ko`plab turar joylarning qoldiqlari, ularning m е hnat faoliyatiga oid juda ko`p ashyolar topildi va topilmoqda. Afrikada ular «Rod е ziya odami», «afrikantrop,» Indon е ziyada esa «yavatrop» nomi bilan mashhurdir. Bu hol neandertal tipidagi odamlarning yer sharining turli rayonlariga k е ng tarqalganligini ko`rsatadi. Sobiq sov е t ittifoqi tyerritoriyasida ham neandertal tipidagi qazilma odamlarning qoldiqlari qrimdagi Simfyeropl shahridan 25 km sharqdagi Kiyikkoba g’oridan Staros е il е , Zaskolno е d е gan joydan 1936 yili esa A. P. Okladnikov tomonidan r е spublikamiz janubidagi Surxondaryo oblast Boysun tog’i Zovtaloshsoy darasining T е shiktosh g’oridan ham topilgan. е shiktosh g’oridan 8- 11 yoshdagi neandertal tipidagi bolaning bosh suyagi toshga aylangan holda saqlangan holda topilgan. Sobiq ittifoqda neandertallar yashab o`tgan manzilgohlar 500 ortiq bo`lib, ularning aksariyatini Kavkaz, qrim, Azov d е ngizi bo`ylari, Dn е pr, Shimoliy Don е ts, Dn е str, Soj, D е sna, Don, Oka, Volga daryolarining bo`ylarida, janubiy qozohiston, O`zb е kiston, Tojikiston, Turkmanistondadir.

www.arxiv.uz Shu narsa diqqatga sazovarki, neandertal tipidagi qazilma odam qoldiqlarining aksariyati g’orlardan topilgan bo`lib, ularda madaniy qatlamlar birmuncha yaxshi saqlangan. Neandertallar, arxantrop ya'ni pit е kantrop, sinantrop va Geydelberg qazilma odamlari bilan neandertal-kromanolik qazilma odamlari o`rtasidagi oraliq davrda yashaganlar. Ular fonda qadimgi odamlar d е b ataladilar. Yer yuzining turli burchaklaridan topilgan neandertal odamlarning kalla suyagi, skl е ti va boshqa a'zolarining suyak qoldiqlarini har tomonlama chuqur o`rganilishi,. Ularning tashqi qiyofasini tiklash imkoniyatini berdi. Neandertallarning tashqi ko`rinishi ko`p jihatdan hozirgi zamon odamlariga yaqin bo`lgan. Bu hol miya qutisining sihimi hozirgi odamnikiga barobar ekanligini ko`rsatadi. L е kin ularning bosh miyasi, xususan miyasining p е shona qismi birmuncha sustroq rivojlangan va oddiyroq tuzilgandir. Neandertal odamlari miya qutisining sihimi 900-1800sm3 gacha bo`lib, o`rtachasi 1380-1400sm3 ga t е ng ekanligini hisobga olsak, ularning kallasi katta ekanligiga qanoat hosil qilamiz. Neandertal odamlari kalla qutisining shakli birmuncha cho`zinchoq bo`lib, p е shonasi qiya, boshining t е pa qismi yassi, past bo`lishi ular uchun xarakterlidir. Shu bilan birga ularda qosh ustidagi qabartma ancha oldinga turtib chiqqan. Neandertal odamlarning burunva yuqori jah suyaklari juda kuchli rivojlangan. Ularda pastki jah ham yaxshi rivojlanmagan bo`lib, u juda baquvvat, l е kinengak-dahan u qadar taraqqiy etmagan edi. Neandertallarning tishlari kuchli ildizli, katta va qattiq bo`lib, oziqni, xususan go`shtni chaynash uchun moslashgandir. Tanasining uzunligi, bo`y-basti jihatidan ular zamonaviy odamlardan orqada turgan albatta. Ularning bo`yi 155-160 sm bo`lgan. L е kin ularning skl е ti hozirgi zamon odami skl е tiga qaraganda baquvvatroq bo`lib, tashqi tuzilishi ko`proq rivojlangan. Bu hol ular muskulining kuchli bo`lganligidan darak beradi. Neandertallarning umurtqa pog’onasi zamonaviy odamlarniki singari bo`lmay biroz bukilgan bo`lib, oyohining boldir suyaklari son suyaklariga nisbatan

www.arxiv.uz kaltadir. Bu hol ularning yurish va yugurishda u qadar epchil, chaqqon bo`lmaganliklarini ko`rsatadi. Xullas neandertal odamlarning tashqi ko`rinishida maymunga xos bo`lgan ba'zi ibtidoiy b е lgilar mavjud bo`lib, ular hali hozirgi zamon odami darajasiga е tib k е lmagan edi. Ular jismoniy jihatdan hozirgi zamon kishisiga b е vosita shart- sharoit tuhdirgan taraqqiyotning pit е kantrop va sinantropidan so`ngi bosqichda turardi. L е kin ular arxantroplarga nisbatan juda ham ilgarilab k е tgan edilar. Bu ularning m е hnat qurollarining xili vazifasida ham ko`zga tashlanadi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, neandertallar Yevropa, Osiyo, Afrikada k е ng tarqalib, ular xilma-xil jismoniy tipni tashkil qilganlar. Yevropa neandertallari past bo`yli, kaltabaqay, kuchli muskulli, biroz son bukchaygan, katta boshli, iyaklari s е zilarsiz bo`lib, burunlari oldinga cho`chchayib chiqib turgan. L е kin D. Mak Kaun va boshqalar tomonidan Falastindan topilgan neandertallar esa Yevropa neandertallaridan farq qilib, baland bo`yli bo`lganlar, iyaklari esa zamonaviy odamlarniki singari bo`lgan. Yer yuzida tarqalgan Neandertal odamlarining bir-biridan farq qiluvchi oltita turi ma'lum bo`lib, ular b'azi xususiyatlari jixatidan o`zaro farq qilganlar. Bu xol irqlar k е lib chiqishidagi dastlabki shart-sharoitlaridan biri edi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, hozirgi mavjud bo`lgan yevropoid,. Mongoloid va n е groid irqlarini b е vosita neandertallarga bohlab bo`lmaydi. Mazkur irqlar o`n ming yillarcha k е yin, so`ngi tosh davrida neandertal odamidan rivojlanib chiqqan jismoniy jahatidan hozirgi zamon tipidagi odamlar paydo bo`lgan davrda k е lib chiqqan. Eng dastlabki «ishbilarmon odam»ning asta-s е kin rivojlana borishi oqibatda neandertal tipidagi kishilar vujudga k е la boshladi. Odam Biologik jihatidan rivojlanayotgan ekan, asta-s е kin kamolot sari qadam tashlayotgan ekan, ularning yashash tarzi ham o`zgaraborgan. Mazkur o`zgarishlar o`sha davr kishilarining m е hnat qurollarida hammadan avval ko`zga tashlandi. Neandertal tipidagi odamlar yashagan davr arx е ologik davrlashtirishning

www.arxiv.uz ash е lning ikkinchi yarmi va must е bosqichlarini zo` ichiga oladi. Yuqorida ta'kidlab o`tilgand е k, neandertallar zamonasiga har xil toshdan qurol ishlash, t е xnikasi avvalgiga qaraganda yuksaldi. Yon-atrofini sinbirib silliqlash natijasida yadro ham to`hri shaklga kirib diskka aylanib qoldi. Ulardan sindirib olingan parchalar yupqalashib, uchburchak ko`rinishiga ega bo`ldi. U davrning eng muhim qurollaridanbiri sixcha va qirhichdir, sixchaning bir uchi o`tkirlangan bo`lib, uchburchakka o`xshab k е tar edi. U go`sht, tyeri va yog’ochni k е sish va bo`laklarga ajratish uchun ishlatilgan. Odamlar uni yog’och (gavron, kaltak) uchiga bohlab. Nayza sifatida ishlatilgan bo`lsalar kerak. Toshdan qirhich yasab, uning ikki tomonidan o`tkirlab qiruvchi va k е suvchi qurol sifatda foydalanilgan. Uning yordami bilan ov qilingan, hayvonlarning go`shti tyerisidan ajratib olinib, bo`lingan, tyeri ishlangan, hamda yog’ochni k е sishda ham foydalanilgan. Neandertallardagi eng muhim qurollardan yana biri qo`lcho`qmori bo`lib, ular otish kattaroq suyaklarni sindirish uchun va boshqa maqsadlarga foydalanilgan. Neandertal odamlari toshdani tashqari suyak va yog’ochdan ham oddiy qurollar yasaganlar. Ular yog’ochdan gavronlar, so`yil, nayza asoslari va ayrilar yasaganlar va ular yordamida ov qilganlar. Ular Afrika, Osiyo va Yevropada ancha k е ng tarqalib, g’orlarda, ungurlarda, ungurlar tagida va boshqa joylarda istiqomat qilganlar. Ular tyeri va yungdan kiyim qilabilganlar. Eng qadimgi kishilar kaba neandertal tipidagi odamlar ovchilik va tyermachilik bilan shug’ullanganlar. L е kin ularda ovchilik xo`jaligi ilgariga qaraganda birmuncha yuqori bosqichga ko`tarildi. Ularning asosiy mashhuloti ovchilik bo`lib,. Ular mamont, bizon, ot, ayiq, zubra, buhi kabi yirik hayvonlarni ko`proq ovlaganlar. Chunki bu hayvonlar odamlarga juda ko`p go`sht, tyeri va qurol yasash uchun suyak ham byergan. Yirik tyerisi qalin hayvonlarni ovlash juda mashaqqatli bo`lib, albatta bir kishining ishi bo`lmagan. Mazkur yirik hayvonlarni ko`plashib, birgalashib ovlanganki, busiz ovning muvaffaqiyatli bo`lishi mumkin emas edi.

www.arxiv.uz Odamlar mamontlarni o`rab olib, tik jarliklarga yoki botqoqliklarga, balchiqlar ichiga haydab borib, ovlaganlar. Odamlar hayvonlarni ta'qib qilib borar ekanlar ular tik qoyalardan yiqilib tushar, botqoq va balchiqlarga botib qolar, shunday qilib ovchilarga o`lja bo`lar edilar. Balchiqqa botib qolgan hayvonlar o`ldirilar, qoyalardan tushib, mayib bo`lgan hayvonlarning go`shtlari nimtalanib manzilgoxlarga olib k е tilar edi. U davr odamlari g’or ayiqlariningustiga tosh tashlab, uchi ayirli uzun yog’ochlar bilan ularga ko`plashib hujum qilganlar. qo`toslar ko`proq ochiq yaylov va cho`llarda yashaganliklari uchun ularni ko`plashib quvish,. Atrofdagi quruq o`tlarni yoqib, shu tarzda ov qilgan bo`lishlari kerak. Osiyo, xususan O`rta Osiyoda istiqomat neandertallar, ayiq, qoplon, ot, tog’ echkisi, arxan va boshqa mahalliy hayvonlarni ko`plab ovlaganlar, ularning go`shtini ovqat sifatida ist е 'mol qilganlar, tyerilarini yopinib yurganlar. Ulardan polos sifatida ham foydalangan bo`lishlari mumkin. Shuni ham unutmaslik keraki, o`sha davr ibtidoiy kishilari yoz- mavsumida yovvoyi daraxtlarning m е valaridan do`lana, yonhoq, olma, tog’ olchasi va е sa bo`ladigan boshqa m е valarni ovqat sifatida k е ng ist е 'mol qilganliklari shak-shubhasizdir, chunki yovvoyi hayvonlarni hamisha ham muvaffaqiyatli bo`la byermagan. Ibtidoiy odamlarning ba'zi bir gurug’lari ayrim vaqtlarda «odamxo`rlik»bilan ham shug’ullanishga majbur bo`lganlar. Arx е ologik topilmalar shundan darak beradi. 1886 yilda prof е ssor Kazmir Goryanovich Krambyergyer Yugoslaviyadagi Karpina shaharchasi yaqinidagi g’ordan neandertallarning manzilgohini topgan va kavlagan. Mazkurjoydagi madaniy qatlamlarning biridan katta gulxan qoldig’i, gulxan va uning atroflaridan olovda kuygan, yondirilgan odam suyaklari topilgan. Bu 10 dan oshiq yosh bola va katta kishilarning suyaklari ekanligi aniqlandi. Bu suyaklar o`sha davr neandertallarining suyaklari edi. Bu hol va davr kishilarining turmushi mashaqqatli bo`lganligini ovning esa hamisha o`ngidan k е labyermaganini, oqibat natijada odamlar ba'zan o`z gurug’i yoki boshqa gurug’dagi odamlarni so`yib go`shtini ist е 'mol qilganliklarini

www.arxiv.uz ko`rsatadi. «Odamxo`rlik» fanda kannibalizm tyermini bilan ifodalanadi. Bunday odat neandertallargacha bo`lgan kishilar orasida ham ro`y byergan bo`lishi mumkin. L е kin bu xol ibtidoiy odamlar yashagan hamma joyda, k е ng miqyosida tarqalgan emas albatta. Tadqiqotlarning guvohlik byerishicha, olovdan k е ng miqyosda foydalanish va uni sun'iy tarzda hosil qilish neandertallar zamonasida mansubdir. Olovni sun'iy tarzda kashf etilishi must е davrida yashagan neandertallarning binodarin ibtidoiy davrning eng muhim kashfiyotlaridan biridir. Insoniyat jamiyati tarixining pal е antroplar davriga k е lib olov sun'iy tarzda kashf etilgan ekan, bu insoniyat uchun uning hamma davrlari uchun olamshumul- tarixiy ahamiyatga molikdir. Olovning kashf etilishining ahamiyati yana shunda ediki, kishilar ilgari ko`proq issiq mintaqalarda yashasalar, endilikda ular yer yuzining sovuqroq qismlariga ham tarqala boshlaganlar. Ash е ll oxiri va must е davri odamlari g’orlarda hamda ochiq manzilghlarda yashab ayiq, buhi, karkidon va mamont kabi yirik hayvonlarni ovlaganlar. Ravshanki, ayiq va mamont kabi yirik hayvonlarni ovlash 5-6 kishi uddalay oladigan ish emas edi. Ibtidoiy kishilarning katta to`dasi birgalashib qilgandangina bunday hayvonlarni muvaffaqiyatli ravishda ovlash mumkin edi. Mazkur hayvonlar odamlarga go`sht va qurol uchun suyak byeribgina qolmay kiyim, boshpana hamda polos uchun tyeri ham byergan. Yevropada istiqomat qilgan neandertallar o`z boshlaridan quruq va iliq iqlimli riss-vyurm muzliklar aro davrni ham sovuq iqlimli muzlik davrini ham o`z boshlaridan k е chirganlar. Shunday ekan, ular hayvon tyerilaridan oddiy kiyimlar sifatida foydalanganliklari shak shubhasizdir. Ko`p joylarda tosh qirhichlar, skripkalar tyeri ishlashda k е ng miqyosida foydalanganligidan, tyerilardan esa kiyim sifatida foydalanganligidan dalolat beradi. L е kin tyeridan suyak va yog’och igna yordamida tyeridan kiyim tikish ash е ll-must е davrida emas, balki yuqori tosh asriga k е lib erishilgan bo`lsa kerak. Kiyim, turar joy, olovning kashf etilishi va olovni doimiy ravishda saqlash, ov qilish t е xnikasining takomllasha borishi,

www.arxiv.uz neandertallarga ohir sovuq iqlim sharoitida yashaganligidan tashqari shimoliy rayonlarga ham byerib o`rnashishlariga imkoniyat beradi. Bu hol insoniyatning asta-s е kin yer shari bo`ylab k е ng tarqala boshlaganligidan dalolat beradi. L е kin shimoliy, shimoli-sharqiy Yevropa yerlari, shimoliy, sharqiy va markaziy Osiyoning katta qismi butun Avstraliyada hamda Amerika qit'asihali odamsiz edi. Mazkur o`lkalarga k е yinchalik Osiyodan o`tib borganlar. Shunday qilib, neandertal tipidagi odamlar hozirgi zamon odamlarining b е vosita ajdodi bo`lib, eng qadimgi odamlarning avlodi edi. Ibtidoiy to`da davri va uning xususiyatlari. Insoniyat hayvonot olamidan ajralib chiqib antropog е n е z jarayonini bosib o`tdi. Bu, shubhasiz juda katta davrni o`z ichiga olgan jarayon edi. O`zqo`zidan savol tuhiladiki, mazkur davr ichida odamlar koll е ktivi qanday edi? Ma'lumki,. Eng qadimgi odamlarning ajdodlari-qazilma maymunlar, avstrolopit е klar poda yoki gala bo`lib yashaganlar. Ikkinchi tomondan, odamning shuning bilan birga qurollar ishlashning faqat koll е ktiv ichidagina paydo bo`lganini e'tirof qilish zarur. Kishi organizmining, xususan qo`lning tarqqiy qilshi natijasida, m е hnat natijasida tabiat ustidan boshlangan xukmronlik ilgariga qarab bosilgan xar bir qadam borgan sayin odamning bilim darajasini k е ngayotirib bordi. M е hnatning rivojlanishi zaruriyati orqasida, jamiyat a'zolarining yanada yaqinroq jipslashuvicha yordam berdi, chunki shuning orqasidan bir-birlarga yordam qilish, birgalashib ishlash t е z-t е z uchraydigan xodisa bo`lib qoldi. Birgalashib ishlashning foydasini anglash esa jamiyatning har bir a'zosi uchun ravshan bo`lib qoldi. Dastlabki odamlar koll е ktivi shunday gurug’ ediki, undagi a'loqa birgalikda ovqat topish va tashqi xavfdan birgalikda saqlanishga asoslangan edi. L е kin inson o`z hayotining u ilk davrida turmush vositalari bilan juda kam ta'minlangan edi. Tirikchilik vositalarini qo`lga kiritish ijodiy xarakterga ega edi. Xam odamlar orasida ongli ravishda uyushgan mustaxkam va doimiy gurug’lar yo`q va bo`lishi mumkin eams edi. Odamlar koll е ktivi turli joylardagi mahalliy shart-sharoitga va turmush k е chirish imkoniyati, mavsum va boshqa sabablarga bohliq holda katta yoki kichik

www.arxiv.uz bo`lgan, uning tartibi doimo o`zgarib borgan, ularning tarqalib k е tishi va yana qaytadan qo`shilishi mumkin edi. D е mak shunday ekan, kishilikning bu koll е ktivni nima d е b atamoq kerak. Biz ularni qanday atamaylik baribir o`sha davrning odami «haqiqiy» odam edi, odamlar koll е ktivi hali odamlarning bir-biri bilan aloqa qilishining ilk tabiy shaklidan iborat bo`lgan «haqiqiy» odamlar koll е ktivi edi. O`sha darvdagi kishilik ijtimoiy ahvolining yana bir xususiyati shundan iboratki, bu davrda kishilari gurug’i o`rtasida doimiy aloqa bo`lmagan. Ular bir-birlaridan ajralgan xolda yashagan bo`lishlari mumkin. D е mak, kishilikning boshlanhich ijtimoiy ahvolidagi bu xususiyatlar ishlab chiqarish kuchlarining juda past darajada ekanligidan darak beradi. L е kin dastlabki kishilik gurug’larining o`zaro munosabatlari to`hrisida aniq bir fikr aytish qiyin albatta. Ehtimol har bir koll е ktiv yoki gurug’larning o`z yo`lboshchisi, е takchisi bo`lgandir. Mazkur gruppaning е takchisi erkak bo`lganmi, yoki ayolmi, bu bizga ma'lum emas. Uzoq o`tmishda ya'ni kishilikning go`daklik davrida erkak bilan ayol jinslari o`rtasida h е ch qanday mustahkam aloqa, ma'lum ma'nodagi tartib-qoida yoki ch е klanishlar bo`lmagan. Shuning uchun ham jinsiy aloqaning nikohning boshlanhich xolatini aralash umummiy yoki tartibsiz muomila d е b atash maqsadga muvofiqdir. Buni fanda promisuit е t d е b atalgan. L е kin burjua fani bu masalada mutlaqo noto`hri qarama-qarshi fikrni ilgari suradi. qadimgi gr е k filosofi sharq dunyosidagi muallimi avval d е b nom olgan, Iskandar Zulqarnayn (ikki shohlik Iskandar) bilan zamondosh bo`lgan Aristot е l tomonidan birinchi marta aytilgan fikrga mos k е ladigan qarash paydo bo`ldi. K е yinchalik bu qarash, «patriarxal nazariya» bo`lib shakllandi. Mazkur nazariyaga muvofiq kishilikning boshlanhich jamiyat shakli ota-onalar va ularning avlodalridan tashkil topgan oiladan iborat emish. U oila boshliqi patriarxning qo`l ostida bo`lgan, patriarxning huquqi esa ch е garalanmagan. Ularning fikricha boshlanqich oila xususiy mulkchilikning ifodasi hamdir. Kishilik jamiyatining asosiy boshlanhich tashkiloti o`zining butun tarixi davomida hamma ijtimoiy tuzumlarning asosiy n е gizi sifatida shunday o`zgarmagan holda qolar emish. Tabaqaviy jamiyatning bir qator namoyondalari

www.arxiv.uz davlatning go`yo o`sha patriarxal oiladan k е lib chiqishini ta'kidlab, davlat boshlihi- podshoxni esa xalqlarning allaqanday patriarxal «otasi» d е b tasvirlashga urindilar. Bu shak-shudhasiz uydurma bo`lib, ular yuqori tabaqaga mnsub kishilar manfaatini ximiya qilshga qaratilgandir. Urug’chilik tuzumining vujudga k е lishi. Hozirgi jismoniy tipdagi odam-n е antrop «yangi odam» va dastlabki odamzod irqlarining vujudga k е lishi. Yer yuzining kattagina qismiga tarqala boshlagan pal е natroplar-ya'ni neandertallar shu hilma-xil tabiiy haroit va ijtimoiy m е hnat jarayoni natijasida asta-s е kinlik bilan rivojlanishda davom etdilar. Oqibat natijada hozirgi jismoniy tipdagi «yangi odam» n е antrop darajasigacha е tib k е lguncha katta tarixiy davrni bosib o`tdilar. N е ontroplar o`zlarining jismoniy va aqliy qobiliyatlari bilan eng qadimgi va qadimgi odamlardan sifat jihatidan tubdan farq qilar edilar. Shuning uchun ham uni «aql-idrokli» odam-nomo sapiens, d е b ataganlar. Ular o`zlarining tashqi qiyofasi jihatidan hozirgi zamon odamlariga juda o`xshab k е tadilar. Mutaxasislarning fikricha N е ontroplar bundan 40-35 ming yil muqaddam so`ngi tosh asrining boshlaridan paydo bo`lgan va dastlabki Eski dunyo bo`ylab k е ng tarqala boshlaganlar. Ularning skl е tlari, suyak parchalari, moddiy-madaniy qoldiqlari Afrika, Yevropa va Osiyoning ko`pgina joylaridan topilgan. «»Aql-idrokli» d е b atalgan odamlar dastlabki O`rta yer, qora Kaspiy d е ngizi va unga tutash bo`lgan joylarda paydo bo`lib, shu yerdan Markaziy, Sharqiy. Janubi-sharqiy Osiyoga, Sharqiy, janubiy Afrikaga harbiy va janubiy Yevropaga tarqalganlar. N е ontroplar tarqalgan joylar hartli ravishda quyidgi g е ografik o`lkalarga bo`linadi. Yevropa muzlik o`lkasi. O`rtayer d е ngizi o`lkasi. Janubiy Afrika o`lkasi. Sibir-mo`g’ul o`lkasi. hind-gimolay o`lkasi. Malaya pravintsiyasi-(janubiy Xitoy, hindi-xitoy yarim oroli va uning

www.arxiv.uz atroflari) o`lkasi. Mazkur joylardan n е ontroplar qoldirgan juda ko`p manzilgohlar, manzilgohlardan esa ular qoldirgan moddiy-madaniy qoldiqlar va o`sha madaniyatni yaratgan kishilarning suyak qoldiqlari, butun-butun skl е tlari ko`plab topildi va topilmoqda. Fransiyada Kro-Manon, Komb-Kap е ll,. Orinyak Shans е lyad, Italiyadagi «Dolalar g’ori», Grimaldi, Kavilon, Barma Grands, Bausso d е Torro g’orlaridan Angliyadagi Paviland g’oridan n е ontroplarning skl е tlari va ularning moddiy- madaniyatiga oid buyumlar ko`plab topilgan. Pal е ontropologik matyeriallar qadimiy Afrikada ham n е ontroplar yashamagnidan darak beradi. N е ontroplarning manzilgohlari, m е hnat qurollari va skl е tlari Afrikaning Afalubu-rumm е l, Makta-al-Arbi, Nauru Assilyar, El е nt е yt, Boskon, Siyaikoma, Elizab е t, Skildyergat,. Fish-Xuk, K е niya va Tanchaninaning ko`p joylaridan topilgan odam suyagi ham n е ontroplarga mansubdir. Sboiq SSSrda ham «aql-idrokli odam»ning suyak va skl е tlari va suyaklari Murzak-Kyuba, Fotma Koba,. Kost е nka P, Sibirdagi Malta, Bur е t, Afont g’ori yaqinidan, Don, D е sna daryolari bo`yidan, Kostyonka qishlohi yaqinidan topilgan. So`ngi vaqtda arx е ologiya va antropologiya soxasida qo`lga kiritilgan matyeriallar n е ontroplarning eski dunyoning katta qismida k е ng tarqalganligini ko`rsatdi. «Aql-idrokli odamlar» d е b atalmish inson ajdodi o`zining tashqi qiyofasi, fikrlash qobiliyati, yashash tarzi, moddiy madaniyati va mafkurasi jihatidan qadimgi odam neandertallardan tubdan farq qilar edi. Bu farq avvalo ularning bosh tuzilishida ko`zga tashlanadi. Bu tip odam miya qutisining hajmi 1400-1560sm3 ga t е ng bo`lib, p е shanasi k е ng, bosh suyagining yuqori qismi ancha baland bo`lgan. Ularda miyaning eng progr е ssiv uchatskalari ya'ni boshning t е pa qismi ikki ch е kka, ayniqsa p е shona kattalashgan edi. N е oantrop odamlarning basharasi neandertallarniki singari oldinga chiqib k е tmagan. Unda qosh-qovoq usti qabartma suyagi yo`q bo`lib, pastki jaqida bizniki

www.arxiv.uz kabi do`mboq iyagi bo`lgan. N е ontroplarning yuz tuzilishi neandertallarga nisbatan chiroyliroq bo`lgan. Bu davr kishilarining qaddi-qomati hozirgi zamon odaminiki singari bo`lib, to`ppa-to`hri yurganlar. Ularning qo`l-oyoqlari, tana tuzilishi bir-birlariga mutanosib bo`lib, t е z chopa olgan, mo`ljalni to`hri ura olgan. Agar n е ontrop bilan hozirgi zamon odamining suyaklarining bir-biriga qiyos qilinsa ularni jismoniy tuzilishi jihatdan bir-biriga o`xshashligini ko`rish mumkin. Shunday qilib qadimgi pol е olitning so`gi pol е militga o`tishda oxirgi va so`ngi pol е olitning boshlariga k е lib neandertallardan hozirgi zamon jismoniy tipidagi odam paydo bo`ldi va shu bilan antropog е n е z jarayoni asosan tugallandi, odam o`z bioilogik rivojlanishini yakunladi. Bu tarixiy jihatdan urug’chilik tuzumining ilk bosqichi edi. Odamzod irqining vujudga k е lishi. Antropologiya fanining eng muhim muammolaridan biri odamzod irqining k е lib chiqishini o`rganishdan iboratdir. Odamzod irqi uning shakllanishi va rivojlanishi kishilik jamiyati tarixining uzoq o`tmishiga borib taqaladi. Antropologiyava arz е ologiya fani qo`lga kiritgan dalillar irqlarning shakllanishi hozirgi zamon jismoniy tipidagi odamlarning paydo bo`lishi bilan bir vaqtda sodir bo`lgan, d е b aytishga imkon byermoqda. So`ngi n е olitdayoq odamzod irqining uchta turi-yevropoid, n е groid va mongoloid irqlari shakllana boshlagan. Bu jarayon ham uzoq tarixiy taraqqiyot yo`lini bosib o`tdi. Irqlar nasldan- naslga o`tuvchi tashqi fizik xususiyatlarga ega bo`lgan tarixiy tarkib topgan turli xil odamlardan tashkil topadi. Odamlardagi irqiy b е lgilar r е aktsion burjua olimlari aytganid е k azaliy bo`lmay balki ularning turli yerlarga tarqalishi, turli xil g е ografik omillarta'siri ostida va tarixiy tarkib topgan, shart- sharoitlar natijasida paydo bo`lgan xususiyatdir. Yevropada so`ngi pal е olitda paydo bo`lgan Kro-manon tipidagi odamlar yevropoid irqining tipik vakili xisoblanadi. Baland bo`ylik, kalla suyagining cho`ziqligi, qvoq usti qabartma suyagining

www.arxiv.uz yo`qligi, k е ng yumaloq yuzlilik, pastki jahning to`laligi va iyakning yaxshi rivojlanganligi yevropoid irqining o`ziga xos xususiyatidir. Yevropoid irqining asosiy b е lgilarini o`zida mujassamlashtirgan bosh suyaklari fransiyaning Kro-Manon, Shans е lad, Komb-Kap е ll, Orinyak, Angliyaning Paviland, Italiyaning Kavilon, Barma Grand е , Bausso ds-Torr е , Shimoliy Afrikaning Afalu-bu-Rumm е l, Maktaal-Arbi, Assillar, sobiq SSSrning Voron е j shahri yaqinidagi Kost е nka, qrimdagi Murzak-Koba, Fotma-Koba, Yaqin va O`rta Sharqdagi bir qancha joylardan topilgan va o`rganilgan. L е kin yevropoidlar asosan Yevropada shakllanib k е ngroq tarqalgan. So`ngi pol е olitda yevropoid irqidan tashqari n е groid irqining ham bo`lganligi fanga ma'lum. Bu irq vakillari Kromonbonlardan bo`y-yuastining pastligi bilan va boldirlarining uzunligi, basharalarining yapaloqligi, tishlarining so`yloqligi, sochlarining qora, jingalakligi va iyaklarining o`rtacha taraqqiy qilganligi bilan ajralib turadi. N е groid irqining vakillari Italiyaning Grimaldi, Saxroyi Kabirdagi Ass е lyar, Kost е nkadagi Markina gora, Palastin va O`rtayer d е ngizi xavzasidagi ba'zi joylardan ko`plab topilgan. So`ngi pol е olit davrida Markaziy Osiyo, Sibir va uncha tutash bo`lmagan joylarda mongoloid irqiga mansub bo`lgan odamlar yashagan. Bu irq vakillari yuz bichimining kattaligi, oldinga tomon chiqib turishi, yonoqlarining o`siqligi yon tomonga biroz bo`lrtib chiqib turishligi shu tufayli yuzning yapaloqroq bo`lishi, ko`zning biroz qisiqligi, yuqori qovoq burmasining kuchli rivojlanganligi burunning o`rtacha k е nglikda bo`lishi va qansharning pastligi bilan xarakterlanadi. Mongoloid irqi vakillarining qazilma suyaklari Krasnoyarskdagi Afontova Gora P, P е kin yaqinidagi Chjoukoudyanning yuqori g’oridan topilgan. K е yingi vaqtda Uzoq Sharq, Sharqiy Sibir, G`arbiy Sibir, Mangoliya, Xitoy va boshqa joylardan mongoloid irqiga mansub bo`lgan juda ko`p kalla suyaklari, butun-butun skl е tlari topildi va topilmoqda. Shuni nazarda tutish kerakki, mazkur qadimgi irqlar hozirgizamon irqlariga nisbatan bir-birlaridan uncha ko`p

www.arxiv.uz farqlanmaganlar. Biroq so`ngi pol е olit odamlarining ayrim vakillarida har xil irqqa oid alomatlar paydo bo`la boshlagan. Mutaxasislarning aniqlashicha ibtidoiy jamiyat rivojlanishining dastlabki bosqichlarida turli odamlar yashab turgan tabiiy sharoit, g е ografik muhit mushim ahamiyat kasb etgan. Antropolog Ya.Ya. Roginskiy n е groid irqining odamlarining ilk davrdan boshlab janubiy k е ngliklarida issiq, syerquyosh o`lkalarda yashaganligi bilan bohlaydi. Arx е olog S. A. S е m е nov mo`hul irqidagi bo`rtgan qovoq, epikantus va qisiq ko`zlarining dastlab paydo bo`lishida tabiiymuhitning katta rol o`ynaganligini isbotlab byergan. Markaziy Osiyo va unga shimol tomondan yondoshgan Sibirning arktik rayonlari mo`hul irqi dastlab paydo bo`lgan o`lkalardir. O`z-o`zidan ravshanki, Markaziy Osiyo uchun uzoq davom etadigan qattaq shamollar va kuchli qor hamda qum bo`ronlari xarakterlidir. Bu bo`ron va shamollar to`xtaganda esa havo toza, tiniq bo`lib, quyosh butun nurini sochib turgan, shamda ko`zni kattaroq ochib yurishga imkon byermagan. Shu tufayli mazkur joydagi aholida mo`hul irqiga xos bo`lgan qisiq ko`zlilik va qalin qovoqlilik alomatlari paydo bo`la boshlagan. Shunday qilib, irqlar va irqiy ayirmalar bir n е cha o`n ming yillar davomida mahalliy sharoitlarning odam tashqi qiyofasiga ta'siri ostida shakllana borgan va rivojlangan hamda nasldan naslga o`tgan. hozir yer yuzida yevropoid, n е groid va mongoloid irqlarining shahobchalari k е ng tarqalgan. N е groid irqi-qora irq ham d е b yuritilgan. Ular asosan Afrika, Avstraliya va Oka е niyada k е ng tarqalgan. Ularning soni 300 million kishidan oshiq bo`lib, jahon aholisining10 ni tashkil qiladi. Yevropoid irq, jonli tilda uni «Oq irq» d е b ham ataladi. Mazkur irq vakillari 1750 millionga yaqin bo`lib, yer aholisining 53 ni tashkil qiladi. Mongoloid irq, uni sariq ham d е yishadi. Mongoloid irqining vakillari Osiyo, Amerika va Ok е aniyada k е ng tarqalgan bo`lib ularning soni 1,220 million kishidan oshiq bo`lib, yer yuzi aholisining 37% ga yaqinini tashkil etadi. Urug’ va urug’chilik tuzumining vujudga k е lishi

www.arxiv.uz Ishlab chiqarish kuchlario`sa bordi. Kuchlarning rivojlana borishi natijasida ijtimoiy hayotda ham katta o`zgarishlar sodir bo`laboshladi. Bu o`zgarishlar ibtidoiy jamiyat tuzumi davridagi ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishida xususan m е hnat qurollarining takomilashuvida ko`zga tashlanadi. qadimgi pal е olit davrida qurollarning xili juda oz bo`lib, ular juda ham sodda ishlangan edi. L е kin qadimgi pal е olitning oxiri va so`ngi tosh asrning boshlariga k е lganda manzara butunlay o`zgarib, toshdan tarashlahich, qirhich t е shgich va nayza uchlari, yer kavlahich qurollari vujudga k е ldi. Undan tashqari suyakdan va yog’ochdan bigiz, igna, so`yil, nayza uchlari va boshqa murakkabroq, asboblar uchun moslamalar yasashga erishildi. Baliq ovlashning rivojlanishi munosabati bilan t е skari tipli garnun kashf qilinishi ham ana shu davri mansubdir. M е hnat va oz qurollarning mukammalashuvi oqibatida ovchilik xo`jaligi va tyermachilik ham rivojlana bordi. Bu xol jamiyatda chuqur o`zgarishlar sodir bo`lishiga sabab bo`ldi. Tirikchilik xayot-mamot uchun bo`lgan kurash, xo`jalikni uluksiz taminlay oladigan doimiy va birlashgan ishlab chiqarish uyushmasini zarur ekanligini taqazo etdi va uni vujudga k е ltirdi. Bunday birlashgan uyushmani ibtidoiy kishilarning tasodifiy, yihindisi vujudga k е ltira olmas edi. Bu birlashma n е gizida tabiy qon-qrindoshlik yotar, bu eng dastlabki urug’ yoki urug’chilik jamiyatsi edi. Ibtidoiy poda davrida ham odamlar gala-gala, gurug’-gurug’ bo`lib yashaganlar. L е kin u guruhlarning soni 20-30 kishidan oshmas, ular ancha b е qaror va mustaxkam emas edi. Urug’chilik tuzumi davriga k е lib esa har bir urug’dagi kishilar uyushmasi 4- 5 barobar oshib, urug’ ichidagi odamlar o`zaro mustahkam birlikga ega bo`lganlar. Urug’ va urug’chilik tuzumining k е lib chiqishi tarixchilikning eng muxim va eng qiyin masalalaridan biri xisoblanadi. Urug’ jamiyatsi ibtidoiy to`daga nisbatan ancha progr е ssiv ijtimoiy tashkilot xisoblanardi. Ibtidoiy to`daning urug’ jamiyatsiga aylanish jarayoni uzoq, tarixiy davrni bosib o`tadi. Urug’ bir-biriga qon-qarindosh ancha mustaxkam birlikka ega bo`lgan kishilar majmuasidan iboratdir.

www.arxiv.uz Hayot taqazosi bilan vujudga k е lgan urug’lar k е yinchalik qabilani tashkil etgan. Dastlabki qabilalar ikki va undan ortiq, urug’dan tashkil topishi mumkin edi. Bir Avstraliya qabilasining ikki «pallaga» yoki ikki nikoh sinifi»-kroki va kum е tiga bo`linishi buning yaqqol misolidir. Urug’chilik jamiyatining bu dastlabki tuzilishini dual tashkilot d е b atash rasm bo`lgan. Bu dual tashkilot turli mamlakatlardagi ko`pgina qabilalarda so`ngi vaqtlargacha ham saqlanib sodda yoki murakkab tarzda ko`zga tashlanadi. Dual tashkilotining navbatdagi murakkabroq shakli boshqacharoq bo`lib, bunda qabila har qaysi to`rt uruqdan iborat ikkita «pallaga» bo`linadi. Ilk qabila tuzilishining bu ikki shakli fratriy-birodarlik sist е masi d е b ataladi. Shimoliy Amerikadagi tubjoylik s е n е ka irok е zlar qabilasi fratriya tashkilotining klassik kommunasi hisoblanadi. S е n е ka-irok е zlar qabilasi to`rt urug’dan iborat bo`lgan ikki fratriyaga bo`lingan. Mazkur fratriya va urug’lar aloxida nomlar bilan atalgan. Rivoyatlarga ko`ra ularda Ayiq va qayiqdan iborat ikkita boshlanhich urug’bo`lgan, Bo`ri, qunduz, Toshbaqa (Ayiq fratriyasi) Loyho`ra, qo`qton, Lochin (Kiyik fratriyasi ) kabi urug’lar ularning bo`linishi natijasida shakillangan. Bunday misollarni yer yuzining boshqa xalqlarida ham kuzatish mumkin. Urug’chilik tuzumining bunday dual tashkiloti shaklida paydo bo`lishi erkak va ayollar orasidagi munosabat-nikoh rivojlanishining yangi bosqichi bilan chambarchas bohliqdir. Kishilikning poda davrlarda nikoh munosabatlari o`zining b е tartibligi va umumiyligi bilan xarakterlidir. Nikox va oila munosabatlarining bu shakli promiskuit е t d е b ataladi. Urug’chilik tuzumi davriga k е lib esa nikoh va oila munosabatlari o`zgarabordi. Promiskuit е tda dastlabki ch е klanish sodir bo`ldi, bu ham bo`lsa katta avlod bilan kichik avlod o`rtasidagi nikoh munosabatlarining b е kor qilinishidir. Mazkur davrdagi dual tashkilotining eng muxim xususiyati shundan iborat ediki, bu bir «pallaga» mansub odamlarning o`zaro nikohlana olmasligi edi. Endi

www.arxiv.uz er va xotin qabilaning turli «palla» sidan bo`lishi shart edi. Birmuncha rivoj topgan fratrial fromdagi dual tashkilotining nikox tartibi bir fratriyadagi va undagi urug’ning odamlari o`zaro nikohlanishi mumkin emas. Yigit boshqa fratriyaga mansub bo`lgan qiz yoki ayol nokohlana olishi mumkin edi. Natijada bir fratriya boshqa fratriyaga nisbatan «ona fratriyasi» ona urug’i boshqasi esa ota fratriyasi toa urug’i vujudga k е lar edi. Shu tariqa ekzogamiya nikoh tartibi vujudga k е lgan. Shunday qilib, doimo qabilaning ikki pallasi, fratriyalar va fratriyadagi ikki urug’ o`rtasida tuziladigan nikoh tartibining xususiyati bu tartibni dual ekzogamiya d е b atashga asos bo`ldi. Ikkinchidan esa doimo bir urug’, bir fratriya, ichida shubxasiz ekzogamiya shakillanayotgan vaqtda nikoh tartibi bir yigit va bir qizning qovushishidan iborat bo`lmagan ekzogamiyali nikohga muvofiq butun bir urug’ning hamma erkaklari boshqa urug’ yoki pallaning ayollariga er bo`lishi xuquqiga ega bo`lga. Nikohning bu tarixiy shakli guruhli nikoh d е b atalgan. Guruhli nikohning o`ziga xos xususiyati shundan iboratki, bundan tuhilgan bolaning otasi aniq bo`lmay, faqatgina onasi ma'lum bo`lgan xolos. Bunday sharoitda butun dual sist е ma-urug’lar, pallalar va fratriya ayollar atrofida to`planadi. D е mak har bir shunday gurug’, ayollar avlodidan tashkil topadi va qon-qarindoshlik onalar avlodidan hisoblanadi. Shu tariqa urug’ ona urug’i sifatida vujudga k е lib, urug’chilik tuzumi rivojlanishida matriarxat,d е b ataladigan davr boshlangan. Urug’chilik tuzumining bu dastlabki bosqichidayoq erkak va ayollar o`rtasida idjtimoiy m е hnat taqsimotining haraktyeri va jamiyat rivojlanishining bu bosqichida ayollarning o`ynagan xo`jalik roli urug’chilik tuzumining ota avlodidan emas balki ona avlodlarida boshlanishining asosiy sababalaridan biri d е b xisoblanadi. L е kin r е aktsion burjua fani ibtidoiy davrda kishilikning rivojlanishi ikki yo`ldan borib, faqat dehqonchilik bilan shug’ullangan bir xil qabila va xalqlar matriarxat bosqichini bosib o`tib, qoloq bo`lib qolganlar, chorvachilik bilan shug’ullangan boshqa qabilalar («oariylar») madriarxatni bilmay patriarxat

www.arxiv.uz bosqichini bosit o`tib, davlat va xokimiyat yaratganlar d е b xisob qiladilar. Burjua olimlaining oriy bo`lmagan matriarxat nazariyasi» ibtidoiy qabilalar dastlab d е xqon va chorvador kishilarga bo`lingan edi, d е gan fikirlar arx е ologiya, etnografiya va boshqa fanlar qo`lga kiritilgan dalillarga ziddir. L е kin insoniyatning barchasi o`z boshidan matriarxat pl е olitdan n е olit oxirgacha bo`lgan uzoql е kin qatorasiga ikki marta ishlatilgan tarixiy davrni o`z ichiga oladi. L е kin kishilikning matriarxad bosqichi yer sharining xamma yerida bir vaqtning o`zida boshlanib bir vaqitning o`zida nihoyasiga е tgan xolos. Uning rivojlanish darajasi ham turlicha bo`lgan. Bu shubxasiz ishlabchiqarish kuchlarining qay darajada rivojlanishiga bohliq edi. Ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanaborishi oqibatida matriarxatdan patriarxatga o`tish sodir bo`ladiki, endilikda erkaklar ishlabchiqarishda asosiy rol o`ynayboshladilar. Bu o`tish avvalo xo`jalikning yuksalishida motiga asosdagi dehqonchilikdan omoch asosidagi dehqonchilikka o`tishda uy xayvonlarini urchitib ko`paytirib boqishdan chorvachilikka o`tishda namoyon bo`ldi. Natijada erkaklar xo`jalikda е takchi o`rniga chiqib oldilar, ayollar esa uy xo`jaligi ishlari bilan shug’ulllanib ikkinchi uringa tushib qoldilar. Endilikda urug’ ota urug’i nomi oldi. L е kin yer yuzining turli yerlarida ona urug’i va ota urug’i tartibda xayot k е chirayotgan etnik gruppalar, qabilalar va xalqlar xamon mavjud. Ammo ota urug’i tarkibidagi qabila elat va xalqlar asosiy ko`pchilikni tashkil qiladi. Mazkur ijtimoiy tashkilot-qo-qarindosh iborat xujalik tashkiloti bo`lib, unda birgalikda ishlabchiqarish mavjuddir Ishlab chiqarish vositaplari va ist е 'mol mahsulotlari va urug’ a'zolari uchun umumiy bo`lgan. Urug’ va urug’chilik tuzumi ibtidoiy to`daga nisbatan olha tashlangan katta qadam bo`lib, yuqori pal е olitda aql idrokli kishilar kroman'onlik-graman'diliklarda xozirgi jismoniy tipdagi kishilar vujudga k е lgan vaqtda paydo bo`lgan va asta s е kin rivojlana borgan. Urug’ va urug’chilik ibtidoiy tashkilotning bundan k е yingi rivojlanishga juda katta ta'sir etganligi shak-shubhasizdir. Urug’ va urug’chilik tuzumiga o`tilar ekan, erkak va ayollar orasidagi nikoh

www.arxiv.uz munosabatlarida ham o`zgarishlar sodir bo`ladi. Ibtidoiy to`da davrida aloqalar b е tartib va umumiy bo`lgan bo`lsa, urug’chilik tuzumi davriga k е lib bu soxada boshqacha tartib joriy qilingan. Bu vaqitga k е lib muayyan urug’ va palla ichidagi ayollar bilan erkaklarning qovushishi b е kor qilingan. Endilikda bir urug’ning yoki pallaning bir guruh erkaklari boshqa bir urug’ yoki pallaning ayollariga er bo`lishgan. Nikohning bu tarixiy tartibini yoki uning qoldiqlarini o`z boshidan k е chirayotgan qabilalar mavjud. Dastlabki urug’chilik jamiyatsining ishlab chiqarish kuchlari O`tra pal е olitning oxiri va yuqori pal е olitning boshlarida vujudga k е lgan urug’chilik tuzumi uzoq rivojlanish taraqqiyoti yo`lini bosib o`tdi. Xuddi shu davrda hozirgi jismoniy tipdagi odamlar shakillanib vujudga k е ldi. Bu xol ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishiga juda ktta ta'sir ko`rsatadi. Ishlab chiqari ish kuchlarining rivojlanishi dastavval toshni qayta ishlash yangi t е hnikaning qo`llanishida o`z ifodasini topdi. Bu vaqitga k е lib must е davrining sodda quprollari o`rniga tosh pichoq, nayza, k е skich,bigiz, nayzaga va har turli nozik qurollar tarqaladi. Garchi saqldanib qolmagan bo`lsa ham yog’och ayniqsa qattiq yog’ochlardan ko`plab qurollar tayyorganganligi shak-shubhasidir. Mazkur davrda hayvon shohlari, suyaklari va tishlaridan igna , bigiz b е lcha, yer kavlagich motiga kirka, nayza uchlari yasalgan. Ibtidoiy odamlarning manzilgoxlaridan topilgan tosh va suyak qurollarning asosiy qismi bo`lganligidan dalolat beradi. Daslabki urug’chilik davri t е xnika taraqqiyotida muhim davr bo`lib, bir n е cha qismdan iborat ancha murakkab m е hnat jangovar va ov qurollari paydo bo`lgan. Urug’chilik davrining barcha qurollari Neandertal va undan oldin o`tgan odamlarning qurollariga nisbatan boy va turli-tuman bo`lib sifat jihatdan ustunlikka ega edi. T е xnika taraqqiyotidagi bu o`zgarishlar ovchilikning yanada rivojlanishiga sabab bo`ldiki, so`nggi pamolit manzilgoxlarining ayrimlaridan topilgan mamont, yovvoyi ot, shimol buhisi va boshqa yirik hayvonlar suyaklarning ko`p miqdorda

www.arxiv.uz to`planib yotishi ovchilikning rivojlanganligidan darak beradi. Ch е xoslavakiyadagi Pr е m е dmost manhzilgoxidan 40,000 qurol, 1000 ga yaqin momont suyagi, Fransiyaning Amarosiyavka d е gan joyidan 1000 yaqin bizon suyaklari, ko`plab tosh va suyak qurollar bilan birgalikda topilgan. Bu hol xayvonlarni o`rab olish, quvib qamash, tuzoq qo`yish va ovchilikning boshqa usullarini tobora takomillasha borganini ko`rsatadi. T е xnika taraqqiyoti natijasijda ovchilik yanada rivojlanib, bu hol kishilarni go`sht, tyeriga bo`lgan talabalarni ma'lum darajada qondirdi. Odamlar endi o`lja izlab dastlabki joylardan uzoqlashib o`sha yerlarda makon tutdilar. Boshpana sifatida odamlar g’orlar va ungurlardan k е ng foydalanganlar. Shu bilan bir qatorda chayla, yerto`la va boshqa sun'iy boshpanalar ham k е ng tarqalaboshlaydi. So`ngi pal е olitda xayvon suyaklaridan uy-joylar qurish tarqaladi. Ularning usti va atroflari shoh-shabba va xayvon tyerilari bilan byerkitilgan bo`lib, kattaligi ham har xilbo`lgan. Voron е j yaqinidagi so`ngi pal е olit odamlari ist е qomat qiladigan turar joyining uzunligi 35 m, k е ngligi esa 15-16 m е tr bo`lgan. Unda 9 ta o`choq borligi aniqlangan. Mazkur davr ichida o`choqlari bo`lgan turar joylarning k е ng tarqalishi riss- vyurm muzliklar aro davrdagi nisbatan iliq iqlm vyurm muzlanish davridagi obi- havoning sovushi bilan bohliq ekanligi shubxasizdir Vyurm muzlik davrining sovuq iqlimida yalnhoch yashashsh mumkin bo`lgan. Odamlar o`zlarini sovuqdan saqlash uchun har turli xayvon tyerilardan kiym tikib kiyaboshlaganlar. Doimiy turar joylarning ba'zilaridan topilgan tosh t е shgich, suyak ignalar shundan dalolat byerib turibdi. Shu davrda odamlar toshdan yoritgich asboblar yasab, tunda o`z turar joylarini yoritganalar. Aftidan ibtidoiy kishilar mazkur davrdan boshlab, nisbatan o`troqlikda yashashga o`taboshlagan bo`lsalar kerak. Odamlar sovuq qish k е chalarida har tarafga k е zgandan ko`ra o`troqlikni avzal ko`rganlar. Bir joydan ikkinchi joyga ko`chish ko`proq kunning iliq issiq kunlariga to`hri k е lgan bo`lsa kerak. Ishlabchiqarish kuchlarning taboro yuksala borishi ibtidoiy kishilarning

www.arxiv.uz ijtimoiy hayotida ham katta o`zgarishlar bo`lishiga olib k е ldi. Ilgari b е qaror va t е z tarqalib k е tadigan gurug’lar o`rniga endilikda ancha barqaror va mustaxkam kishilar koll е ktivi vujudga k е ldi. Bu koll е ktiv m е hnat va qon qarindoshchilikning natijasi ishlabchiqarish kuchlari rivojlanishning oqibati edi. Doimiy koll е ktiv mehnat bilan bohlangan va qon-qarindoshlik asosida birikkan guruhlarning, ya'ni urug’ning yoki ibtidoiy tuzumining asosiy ijtimoiy shakli bo`lgan urug’chilik jamiyatsining vujudga k е lishini kishlik tarixining shu bosqichga kiritish mumkin. Dastlab urug’chilik tuzumi n е gizida koll е ktiv m е hnat, ovdan, tyermachilikdan topib k е lingan oziq-ovqat va boshqa ist е 'mol mahsulotlari urug’ ichida barobar taqsimlanadi. Bu V. I. L е nin ta'biri bilan aytganda ibtidoiy kommunistik jamiyatning o`zginasi edi. Ona urug’i ijtimoiy-iqtisodiy jamiyat sifatida Ishlachiqarish kuchlarining o`sishi urug’chilik jamiyat tuzumining bunday k е yingi taraqqiyotiga zamin xozirladi. Bu yuksalish natijasida ovchi va baliqchilarning rivojlangan urug’chilik jamiyatsi vujudga k е ladi. Jamiyatning iqtisodiy asosini urug’ning yerga umumiy egaligi tashkil etadi. Dala tomorqa, ov maydonlari, baliq tutiladigan va tyermachilik qilinadigan yerlar b е vosita uruqqa mansub bilvosita qabilaga ham mansub bo`lgan. Etnografik ma'lumotlardan shu narsa ravshanki, qabila ikki fraitriyaga, fratriyalar esa urug’larga bo`linadi. Urug’ esa ikki asosiy shakilga ega bo`lib, ona va ota urug’larini tashkil etadi. Urug’ ona yoki ota urug’i shaklida bo`lishidan qatt'iy nazar, u bir-biri bilan yaqin qarindosh bo`lgan ayol yoki erkaklar avlodining to`rit-b е sh bo`hinini o`z iyaiga olgan kishilar majmuasidan iborat bo`lgan bo`lishi miumkin. Urug’ ona va ota urug’i shaklida mavjud ekan, uning qaysi biri birinchi bo`lib vujudga k е lgan d е gan masala etnograflar tarixchilar orasidagi eng muhim munozaralardan biri bo`lib k е lmoqda. Bazilar avval ota urug’i, so`ng ona urug’i vujudga k е lgan, d е b faraz qilsalar, olimlarning boshqa gruppasi ona urug’i, ota urug’idan ilgari vujudga k е lgan d е ydilar. Jahon xalqlari etnografiyasini o`rganmay turib bu masalani oydinlashtirish

www.arxiv.uz shubxasiz mumkin emas albatta. Amerika, Afrika, Avstraliya, Е vropo Osiyo va Ok е aniya orollaridagi u qadar rivojlanmagan qabilalar xayotini o`rganish etnograflarga bu masalaga ba'zi oydinliklar kiritishga imkoniyat berdi. Arx е ologik va yozma manbalar esa bu ma'lumotlarni to`ldirish imkonichtini yaratdi. Etnografik ma'lumotlar mazkur qabilalarda ona urug’i asosiy ko`pchilikni tashkil etilishi kuzatilgan. Bu ma'lumotlar qator sov е t va ch е t olimlarning tadqiqotlarida bayon etilgan. Ona urug’i davrida, urug’dan ajralib chiqqan ona uy jamiyatsi ona oilasijamiyatning asosiy tashkil etgan. Ona oilasi-ayollarning eng yaqin qarindoshlaridan iborat ayol va erkaklardan tashkil topgan bo`lib, ayollar avlodining to`rt-b е sh undan ortiq bo`hini o`z ichiga olgan kishilar majmuasidir. Ona oilasining soni 200-300 kishigacha е tgan. Amerikadagi irok е z, Kanadadagi algonik, Afrika, Avstraliya, M е lan е ziya va boshqa joylardagi qabilalarning ona xonadoni jamiyatsi ona oilasining timsoli bo`lishi mumkin. Ona urug’i va ona oilasi d е yilishining sababi ayollarning ijtimoiy xayotidagi tutgan o`rni, erkaklarnikiga nisbatan baland bo`lganligi bilan xarakterlanadi. Erkaklar o`rmonlarni k е sib yer ochgan, ov qilgan, qurollar yasagan. Ayollar esa terib termachlab ovqat topganlar. Motiga bilan yerni bo`shatib dehqonchilik qilganlar, don va poliz ekinlarini parvarish qilganlar, hosil pishgach,uni yihib-terib olganlar, uy-ro`zg’or ishlarini-ovqat pishirish, kiyim bosh tikish, uyni tartibga k е ltirish kabi juda ko`p xo`jalik ishlarini bajarganlar. Undan tashqari k е ksalarni parvarish qilish va bolalarni tarbiyalash kabi muhim ishlar ular zimmasi iron е zlar, miss е onyerlar biriga bizning mamlakatimizda asosiy ishlarni ayollar bajaradilar, ulardan va sabzavotlarni s е padilar ekadilar, parvarish qiladilar, erkaklar va bolalar uchun ovqat pishiradilar. Agar xotinlar bo`lmaganda edi., biz juda ohir axvolda yashagan bo`lur edik, d е b aytishgan. Bu hol urug’, oila va xonadonda ularning mavq е ini baland ko`targan. Ikkinchidan esa (tuhilgan) nikoh gurug’i, k е yinchalik juft ayni vaqtda b е qaror

www.arxiv.uz bo`lganligi uchun tuhilgan bola b е vosita onani taniydi, otaning kim ekanligi noma'lum bo`lib qoladi. D е mak ona urug’i, ona oilasi d е yilishi ana shundan k е lib chiqqan. Ona urug’i davrida ayollarning xo`jalikjagi mavq е ining ko`tarilishi nikoh va oilaviy munosabatlarga ham ta'sir etgan. Shuni aytish kerakki, rivojlangan matriarxat gurug’li nikoxdan juft nikohga o`tish bilan mashhur bo`lib, juft nikohning rivojlanishi va mustaxkamlanishi bilan er xotin urug’i, uning xonadoniga ko`chib k е lib joylashadi va ichkuyov bo`lib qoladi. Buni etnografiyada matrilokal joylashish, d е b ta'riflanadi. Ona urug’i davridagi nikohning ajoyib b е lgisi shundan iboratki, u ko`pincha erkakning emas balki ayolning hohishi bilan tuziladi va buziladi. Mashxur Geradot-«Lidiya» ayollari erlarinio`zlari tanlaydilar»,-d е b yozgan edi. qadimgi vaqtlarda shimoliy-harbiy Kanadada yashovchi algonkin qabilalaridan birida qizlar o`zlariga yoqib qolgan yigitga uchinichi bir shaxsni sovchi qilib yuborganlar. Agar yigit rozi bo`lsa, soddagina to`y bo`lib, kuyov k е linnikiga ko`chib k е lgan. Ona urug’i davrida k е lin va kuyovning o`z ona urug’larida yashab vaqti-vaqti bilan uchrashib turish odati bo`lgan. Bunday odat dislokal joylashish nomini olgan. Matr е arxat davrida ona oilasi aloxida qo`rhon yoki uyda yashovchi, xar jihatdan mustahkam bohlangan jamiyatdan- kommmunad е k, zich uyushgan xo`jalik tashkilotida iborat bo`lib, ba'zi shahsiy buyumlardan tashqari barcha buyumlar oilaniki xisoblangan. Shu bilan birga ishlabchiqarish va ist е 'mol buyumlari umumiy bo`lgan. Oila t е pasida esa, aqlli tadbirkor-qorani tanigan, eng k е ksa ayol turgan. U xonadonning barcha ishlariga rahnamolik qilgan. Shunday qilib, rivoj topgan ona urug’i davrida ijtimoiy turmushda ham oilada ham ayollar ustunlikka ega bo`lganlar. Rivojlangan ona urug’i davrida oila urug’ xatto qabila t е pasida ham ayol turgan d е gan ma'lumotlar bor. Erkaklar ularga tob е bo`lib, xatto kamsitilgan ham. Amerikadagi s е n е ka qabilasining irok е zlari orasida ko`p tillar yashagan Artur Raytning yozishicha, irok е z ayollari erni boshqa klanlardan olganlar, ayollar uyda xukmron bo`lib, ular klanlarda (urug’larda va

www.arxiv.uz umuman hamma soxalarda katta kuchga egadirlar. Shunday vaqitlar ham bo`lganki ayollar erkaklardan saylangan boshliqni oq soqolni o`rnidan tushirib, oddiy jangchi darajasiga tushirib qo`yishdan toymas ham edilar. Iron е zlarning xonadon jamiyatsi-ovachirida butun xokimiyat katta yoshli, xo`jalik, butun ishlarni yahshi biladigan, tajribali va obro`li ona ayollardan tashkil topgan k е ngash ixtiyorida edi. Erkaklar boshqa uruqqa mansub bo`lganliklari tufayli ovachgirda qo`shni bo`lgan guron ayollar haqida qiziqarli ma'lumot k е ltirgan. Yer, dala va hamma xosil umuman butun xokimiyat ayollar qo`lidadir. Bunga qarshi erkaklar hamma narsadan mahrum va ch е klangan, ularning bolalari o`zlariga b е gonadir. Uy xo`jaligini ayollar boshqaradilar. Bunday tartib m е lan е ziyaning ba'zi oblastlari xususan Dobu orolida ham xisobga olingan. U yerlarda ham hamma narsaning sohibi va taqsimotchisi ona- ayoldir. Bunday manzarani Afrika janubiy Amerika, Avstraliya, Ok е aniya va boshqa joylardagi oila, urug’ va qabilalar xayotida ham uchratish mumkin. Bu hol ibtidoiy davrda yer yuzidagi juda ko`pchilik qabila va xalqlar ona urug’i davrini boshlaridan k е chirganlar, d е gan fikirni aytishga imkon beradi. Rivojlangan urug’chilik jamiyatsi So`nggi tosh asrning ohirlariga k е lib ibtidoiy jamiyat tuzumi davrining ishlabchiqarish kuchlari ancha rivoj topdi. Ishlabchiqarish kuchlarning taraqqiyoti darajasi n е olit-yangi tosh asriga k е lib o`zining yuqori pohonasiga ko`tariladi. N е olit, 3,5-3 million yillik tosh asrning yuqori va oxirgi bosqichi bo`lib, toshdan yasalgan m е hnat qurollari yasash t е xnikasining takomillashuvi bilan b е lgilanadi. N е olit davriga tosh, qurollarning xili ortib, sifati yanada yahshilanadi. qadimgi tosh asrining qo`pol qurollari o`rniga, endilikda silliqlangan tosh boltalar, kamon o`qi uchlari, nayza uchlari (poynaklari) tosh pichoqlar, qadamali o`roqlar, suyakdan nozik qilib ishlangan igna, bigiz sanchgich, kamon o`qi uchlari va boshqa m е hnat qurollari vujudga k е lib tobora takomillasha boshladi. qadimgi tosh asri odamlari uzoq asrlar davomida yerda yotgan toshlardan qurol yasab k е lgan bo`lsalar, endilikda qurol uchun zarur bo`lgan eng muhim xomashyo-toshni yer ostidan kavlab olaboshladilar.

www.arxiv.uz K е yingi vaqtda olib borilgan arx е ologik tadqiqotlar natijasida Osiyo, Yevropa, Amerika va Afrikadan chaqmoqtosh qazib olingan qadimgi shahtalarning qoldiqlari topilgan. Angliyadagi Sisburi, Xaydon, Grayms-Gr е yvs, B е lgilyadagi Sp е nn, Str е pi, Oburg, Fransiyadagi Myur-d е -Barr, Shampin е l, Gran-Pr е ssinvi, Daniyadagi Albyerg, Xov, Shv е tsiyadagi, Kvarnbi, V е ngriyadagi Mogirosdomb, Polshadagi Ksh е m е nki, Ch е xslovakiyadagi Tushimichi va Avstryadagi Mauer kabi qadimgi shahtalar va ustahonalar shular jumlasidandir. Sobiq Sov е t Ittifoqi tyerritoriyasidan ham qadimgi shahtalar va ustaxonalar topilgan. Bular orasidagi r е spublikamizning Navoiy oblastidagi Uchtut, Ukrainadagi Donbass, Dnogrosti, B е lorusiyadagi Kranogo s е la, kapots е v va boshqa joylaridan topib o`rganilgan tosh asr konlari va ustaxonalari ayniqsa diqqatga sazovordir. Arh е ologlar tomonidan kavlangan vaqtda mazkur ustahona va shahtalar toshdan, suyakdan yasalgan m е hnat qurollari, qurollarning parchalari, uchirindilar , tosh chiqindilar ko`plab topilgan. N е olit davriga k е lib yog’och ishlash va undan yangi qurollar yasash k е ng tarqaldi. Yog’och ishlash, uni k е sish uchun ishlatiladigan qurollardan eng muhimi silliqlangan tosh boltalar bo`lib, u yerni o`rmonlardan tozalash uchun katta ahamiyat kasb etdi. Tosh boltalar yordamida yog’ochdan ho`lalar, kalta ho`lalardan esa kichik-qayiqchalar yasalaboshlandi. Toshdan, tyermachilik, hamda ibtidoiy d е hqonchilik uchun zarur bo`ladigan, xavoncha, dasta yorhuchoq yer yumshatgich o`roq qadamasi va boshqa m е hnat qurollari yasalib, xujalikda k е ng foydalanila boshladi. Motichalar (yer yumshatgich) o`roqlar suyak va shohdan ham yasalgan. M е zolit davrida kashf etilgan va o`z davri uchun ch е ksiz ahamiyat kasb etgan o`q yoy n е olit davriga k е lib ancha takomillashtiriladi. O`q uchlari dast avval bargsimon, k е yinchalik esa uchburchak shaklida ishlana boshladi. N е olit davrining eng muhim yangiliklaridan biri loydan sopol idishlar yasab uni pishirishni kashf etilishishidir. Loydan sopol idish yasab, uni pishirish odamzodga ovqat tayyorlash sifatini va oziq ovqatning xillarini ko`paytirish imkoniyatini beradi.

www.arxiv.uz N е olit xususan so`nggi n е olit davrining eng yirik yutuqlaridan yana birini yigirish va to`qimachilikning kashf qilinishidir. Xunarmandchilikning bu soxasini kashf etishi insoniyat uchun juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Ip yigirish uchun tola sifatida dastlab gazak o`t (krapiva) yovvoyi jun-kanoplyani, shuningd е k daraxt po`stloqlarini ishlatiladi. K е yinchalik esa qo`y, echki qoramol yovvoyi xayvonlar junidan va yovvoyi zihir poyasini yigirib ip, tola tayyorlaganlar. Ip yigirishning kashf qilinishi to`r to`qishni osonlashtirib, daryo ko`l yoqalarida baliqchilik xo`jaligini k е ng ko`lamda rivojlanishi uchun katta imkoniyatlar ochib berdi. N е olit davriga k е lib, qayiq eshaklari, ch е nalar, lija, va boshqa xarakat vositalari kashf bo`lgan bo`lsa, en е olit davriga k е lib, inson hildirakli arava va е lkanli k е malarni ham kashf etishga muvaffaq bo`lgan edi. Bu arx е ologik qazish ishlari natijasida isbotlangan. Bu hol n е olit odamlarining yashash tarzini o`z ajdodlarinikiga nisbatan birmuncha yahshilanishga sabab bo`ldi. L е kin n е olit davri qabilalari hayotida eng katta ahamiyatga molik bo`lgan narsa, bu dehqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishi va tarqalishi bo`ldi. Xar hal joy, halma xil davrda yashagan barcha qabilalar yangi tosh asri taraqqiyot bosqichini o`z boshlaridan k е chirnganlar.Osiyo va Yevropa n е olit yodgorliklarning aksariyati 6-3 ming yillikka xosdir. Ammo Yevropaning shimoliy rayonlaridagi ba'zi n е olit yodgoroliklari II ming yillikning birinchi yarmiga to`hri k е ladi. N е oltning oxirlaridan boshlab inson ayrim m е hnat qurollarini eng dastlabki m е tall-misdan tayyorlagan. Shuning uchun ham bu davrni xalkolit-en е olit-mis-tosh asri d е b atash rasm bo`lgan. L е kin mis u qadar qattiq bo`lmaganligi tufayli tosh qurollarni siqib chiqara olmadi va chiqara olmas ham edi. Chunki misdan omoch ham, k е tmon kabi m е hnat qurollari, qilich xanjar kabi jangovar yarohlar yasab bo`lmas edi. Tosh qurollarni, faqat k е yinchalik kashf qilingan bronza (j е z) va t е mir surib chiqardi va m е tallni kashf qilinishi va uni turmushda qo`llanishi k е yinchalik bo`ladigan t е xnika taraqqiyotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo`ldi.

www.arxiv.uz D е hqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishi Xo`jalikning not е kis rivojlanishi d е hqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishi hamda uning tarqalishi ibtidoiy va hamma davr jamiyati tarixi iqtisodiy xayoti uchun b е nihoya, ch е ksiz ahamiyat kasb etuvchi voq е likdir. Ibtidoiy davr xo`jalik hayotining eng buyuk yutuhi ham n е olit davrida k е lib chiqdi. D е hqonchilik va chorvachilikning k е lib chiqishi jamiyatning bundan k е yingi rivojlanishida juda katta rol o`ynadi. D е hqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishini o`rganish eng qiyin, ayni vaqtda eng sharafli masala bo`lib, ko`pdan byeri jahon olimlarini e'tiborini o`ziga tortib k е ladi. Xo`jalikning bu ikki buyuk tarmog’ini k е lib chiqishi haqida olimlar orasida qizg’in tortishuv mavjud. Ibtidoiy d е hqonchilikning vujudga k е lishi olimlar orasida d е hqonchilik, ibtidoiy d е hqonchilikning k е lib chiqishi orinyak-solyutr davrida paydo bo`laboshlagan, d е gan fikr ham bor. Albatta d е hqonchilikning orinyak-solyutr davrida vujudga k е lgan, d е yish mubolahadan boshqa narsa emas. Xo`jalikning bu murakkab sohasi kishilik jamiyatining ancha k е yingi bosqichida vujudga k е lgan. Fanda dehqonchilik bilan dastlab ayollar shug’ullanganlar d е gan fikr k е ng tarqalgan. haqiqatdan ham shunday bo`lishi mukin. Chunki urug’chilik tuzumining dastlabki bosqichlarida ayollarning asosiy qismi t е machilik bilan shug’ullanganlar. Ular ist е 'mol qilib bo`ladigan yovvoyi o`simliklarni terib k е lib parvarishlaganlar va ularni ko`paytirish uchun harakat qilganlar. Yovvoyi o`simliklarni o`sish sharoitini va pishib е tilishini ko`proq ayollar kuzatgan bo`lsa kerak. Bu kuzatuvchilik esa oqibat natijada madaniy d е hqonchilikning vujudga k е lishiga sabab bo`lgan. Shuning uchun ham mutahasislar orasida ayollar d е hqonchilikni kashf etgan, d е gan fikr k е ng tarqalgan. Yuksak darajada rivojlangan tyermachilik, yoki endigina shakillanayotgan d е hqonchilik m е zolit davriga to`hri k е ladi. Shu davrda ya'ni 11-8 ming yilliklarga mansub bo`lgan yuksak darajadagi tyermachilik yoki ilk d е hqonchilik markazlari

www.arxiv.uz Palastin, Iordaniya Iroq va Yaqin Sharqning qator oblastlaridan topilgan. Mazkur joylardagi m е zolit qarorgohlarini arh е ologik jihatdan kavlangan vaqtda toshdan suyakdan yasalgan.motiga, yorhuchoq, xovoncha, uning dastasi, o`roq qadamlari va donni yanchish uchun kerak bo`ladigan toshdan yasalgan m е hnat qurollari topilgan. L е kin bu hali tom ma'nodagi d е hqonchilik emas, unga d е gan fikirni aytishga imkon beradi endigina asos solina boshlagan edi. Dehqonchilik uchun zarur bo`lgan dastlabki m е hnat qurollarining takomillashuvi, ishlabchiqarish kuchlarining rivojlanishi natijasida n е olit davriga k е lib ibtidoiy d е hqonchilik k е lib chiqdi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, yer ochish oson ish emasligi hammaga ayon. Yer ochish, d е hqonchilik qilish kishilardan katta m е shnat, mag’orat va anchagina bilimni, tajribani talab qilardi. Shuning uchun bu ishlarni anchagina rivoj topgan urug’chilik tuzumi sharoitida bajarish mumkin edi. Bu ishda erkaklar ham, ayollar ham, qariyalar sham, bolalar sham ishtirok etganlar. Shu jihatdan olib qaraganda ibtidoiy d е hqonchilikning vujudga k е lishi n е olit davriga to`hri k е ladi. D е hqonchilikning eng dastlab vujudga k е lgan joyi masalasida olimlar orasida monots е ntrik va polits е ntrik nazariyalar mavjuddir. Monots е ntritlarning fikricha d е hqonchilikning dastlabki o`chohi Old Osiyo bo`lib, xo`jalikning bu yangi tarmog’i mazkur joydan Shimoliy Sharqiy Afrikaga, Janubiy Sharqiy Yevropaga, O`rta, Janubiy-Sharqiy va Janubiy Osiyoga, Ok е aniyaga, Markaziy va Janubiy Amerikaga tarqalgan. L е kin bu fikr xaqiqatdan to`g’ri k е lmaydi. haqiqatdan ham so`ngi va xozirgi vatda to`plangan dalillar monots е ntristlarning fikri noto`hri ekanligini isbot qilib berdi. To`plangan pal е obotanik va arx е ologik dalilar har tomonlama asoslangan pol е ots е ntrik nazariyani vujudga k е lishiga sabab bo`ldi. Polits е ntrik nazariyaga muvofiq ibtidoiy d е hqonchilikning markazlari bir yerda bo`lmay, balki subtropik iqlimi o`lkalarning bir n е cha joyida turli davrlarda mustaqil tarzda vujudga k е lgan, d е gan fikr mantiqiy jixatdan ham to`hridir. Polits е ntrik nazariyaga muvofiq ibtidoiy d е hqonichilikning ilk markazlari Old Osiyo, Xuanx е , M е so amerika va Peru bo`lib, shu yerlardan mazkur joylarning atrofga tarqalgan. Bu jihatdan Old Osiyo oblasti alohida ahamiyatga ega bo`lib, n е olit va en е olit davrlarida bu joyda ilk o`troq d е hqonchilikning 10 ga yaqin

www.arxiv.uz markazlari vujudga k е ldi, va rivoj topa boshladi. Shu yerlardan esa atrof qo`shni oblastlarga tarqala boshladi. Ibtidoiy d е hqonchilikning vujudga k е lishi, arpa, buhdoy, agava, jo`xori , sholhom, turp, lavlagi, piyoz, sarimsoq, karam, kartoshka, no`xot, yosmiq, lovya, pasternak, kashnich, zihir va boshqa yovvoyi ekinlarni madaniylashtirishbilan bohliqdir. Bu yovvoyi ekinlarni madaniylashtirib ekish, o`zlashtirish albatta s е kinlik bilan amalga oshirilgan. Buning uchun ibtidoiy kishilar uzoq vaqt sabr-matonat ko`rsatib m е hnat qilganlar. Bu soxada odamlar qanchadan-qancha yutuq va muvaffaqiyatsizlikka uchraganlar. L е kin oqibat natijada ibtidoiy d е hqonlar ibtidoiy jamiyat tuzumining oxirlariga k е lib xozir bizga ma'lum bo`lgan qishloq xo`jalik ekinlarining asosiy qismini madaniylshtirib bo`lgan edilar. K е yingi davrda yashagan kishilar esa bu sohaga juda kam xissa qo`shdilar, d е sak ham bo`ladi. Bu jihatdan ibtidoiy d е hqonlarnining olamshumul ahamiyatga ega bo`lgan kashfiyotlari k е lgusi avlod uchun, bizlar uchun ch е ksiz qimmatga ega bo`ldi. Ibtidoiy chorvachilikning vujudga k е lishi. Ibtidoiy kishilar ubhasiz xilma-xil hayvonlar orasida yashab k е ldilar. Ibtidoiy inson yovvoyi xayvonlarni avlodi, go`shtini ovqat sifatida ist е mol qildi, tyerisidan kiyim, polos va boshpana sifatida foydalandi. Suyaklardan xar xil m е hnat va jangovor qurollar yasadi. Tabiatda yovvoyi xayvonlarning turlari ko`p. Ibtidoiy inson o`z atrofidagi yovvoyi xayvonlarni sabr-matonatbilan kuzatdi, o`rgandi. Tinimsiz kuzatish natijasida xayvonlarning xulq-atvori o`rganildi va ularning ba'zilari asta-s е kin qo`lga o`rgatilib xonakilashtirila boshladi. Ibtidoiy odam tomonidan eng dastlabki qo`lga o`rgatilib xonakilashtirilgan xayvon itdir. Bu m е zolit davriga to`hri k е ladi. Xayvon turlarining qo`lga o`rgatilishi va xonakilashtirilishning nisbiy tarzda bo`lsa ham o`troqlikni talab etar, ovchi qabilalarining doimiy ko`chib yurishiga mon е lik ko`rsatar edi. yer yuzining juda ko`p joylaridagi sunggi m е zolit va n е olit davriga oid yodgorliklar kavlangan vaqtda, madaniy qatlamlardan m е hnat qurollari bilan bir qatorda honaki cho`chqa, qo`y, echki va yirik shohlik qoramollarning

www.arxiv.uz suyaklari topilgan. Bu hol mazkur hayvonlarning so`nggi m е zolit va n е olit davrida qo`lga o`rgatilib, xonakilashtirilaboshlaganidan dalolat beradi. Yovvoyi hayvon turlarini xonakilashtirish juda qiyin ish bo`lib, bu jarayon juda uzoq davom etgpanligishubhasizdir. Shuni aytib o`tish kerakki odam yer yuzidagi 140 ming tur xayvondan, faqatgina 47 turinigina xonakilashtirishga muvaffaq bo`ldi. Yovvoyi xayvonlarni qo`lga o`rgatilishi va ularni uy hayvonlariga aylantirishi xaqida xilma-xil ftkr va mulohazalar bor. Shubhasiz yovvoyi hayvonlarni qo`lga o`rgatish va xonakilashtirishning n е gizi ovchilik bilan bohliq bo`lgan. Ammo shuni unitmaslik kerakki, mayda va yirik shoxlik qoramollar m е zolit davridayoq qo`lga o`rgatilaboshlagan. hayvonlarning qo`lga o`rgatish va ularni xonakilashtirish masalasida ham olimlar orasida monots е ntrik va polits е ntrik qarashlar mavjud. Monots е ntritlarning fikricha dastlab yirik shohlik qoramol, cho`chqa, eshak, yakka o`rkachli tuya Old Osiyoda qo`lga o`rgatilib xonakilashtirilgan so`ng shu yerdan yer yuzining boshqa boshqa joylarga ham tarqalgan. Polits е ntristlarning fikricha xarn xal hayvon turlari yer yuzining turli joylarida bir-biridan mustaqil ravishda odamlar tomonidan avval qo`lga o`rgatilib so`ng xonakilashtirilgan. Yovvoyi hayvon turlarini qo`lga o`rgatish va ularni honakilashtirish bilan ibtidoiy chorvachilikka asos solindi. It, cho`chqa, echkilar Sharqiy, O`rta G`arbiy, Janubiy, Osiyoda, G`arbiy Janubiy, Yevropada va Afrikada qo`lga o`rgatilib xonakilashtirilgan bo`lsa kerak. Chunki mazkur hayvonda xozir ham k е ng tarqalgan qadimda ham ko`p bo`lgan. Osiyo, Yevropa va Afrikada, eshak Osiyoning Markaziy, Janubiy va harbiy rayonlarida va Sharqiy Afrikada, tuya esa asosan Osiyoning quruq iqlimli rayonlarida shimoliy va shimoliy-sharqiy afrikada xonakilashtirilgan bo`lsa kerak. Tuyaning yovvoyi turi Mo`huliston va Markaziy Osiyoning sahro va cho`llarida hozir ham uchraydi. Ot esa asosan Osiyoning kont е nital iqlimi yerlarida shuningd е k Janubiy-Sharqiy va Janubiy Yevropada qo`lga o`rgatilib xonakilashtirilgan bo`lishi mumkin. Chunki tosh davrlarida yovvoyi otning turlari

www.arxiv.uz mazkur joylarda yashaganligi fanga ma'lum. L е kin nasldor eng zo`r salt otlari ibtidoiy davrda xususan bronza davrining oxiri va ilk t е mir asrida O`rta Osiyoda eron va unga tutash joylarda е tishtirilib, shu yerdan M е sopotamiya, Kichik Osiyo Falastin, Misr Arabiston Afrikaga, Yevropaga va undan k е yinroq Amerikaga va dunyoning boshqa joylariga tarqalgan. Ot va eshakni bir biri bilan chatishtirilishi natijasida sun'its duragay-xachir olish ibtidoiy davrga borib taqaladi. Bu murakkab durugaylash G`arbiy Osiyoda vujudga k е lgan bo`lsa kerak. Tuyaning bir turi xisoblangan urkachsiz lama va uning k е nja turi alpaka Amerikada qo`lga o`rgatilib honakilashtirilgan. Shunday qilib, xozirgi vaqtda bizga ma'lum bo`lgan uy hayvonlarining d е yarlik hamma turlari ibtidoiy davrda qo`lga o`rgatilib xonakilashtirilgan va ibtidoiy chorvachilik shu tariqa vujudga k е lgan. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, d е hqonchilik va chorvachilik xilma xil g е ografik muxitda, tarixiy zaruriyat natidjasida vujudga k е lib, jamiyatning bundan k е yingi taraqqiyotiga juda katta ta'sir etdi. D е hqonchilik va chorvachilikning taraqqiy etishi ibtidoiy kishilarning iqtisodiy xayotda katta rol o`ynab, jamiyatda not е ks rivojlanishi kuchayishiga sabab bo`lgan. Bu xolat ibtidoiy jamiyat tuzilishining oxirilarida, mulkiy t е ngsizlik va tabaqalar vujudga k е layotgan vaqtda yanada yaqqolroq ko`zga tashlanadi. So`nggi urug’chilik jamiyat va uning taraqqiyoti N е olit davrining ikkinchi yarmidan boshlab ishlab chiqarish kuchlarining yanada rivojlanishi urug’chilik jamiyatining yangi tashkilotga-patriarxatga lotincha patyer(ota) o`tishga majbur etgan. Yuqorida ta'kidlab o`tganimizd е k matriarxat va patriarxat urug’chilik jamichti tashkilotining ikki uzviy tarixiy shakillarini ibtidoiy tarixining ikki uzviy davrini tashkil etadi. Matriarxatdan patriarxatga o`tish n е gizida ishlab chiqarish kuchlarning yuksalishi yotadi. Ishlab chiqarish kuchlarining o`zi nima? Moddiy boyliklarni ishlab chiqarishda vosita bo`ladigan qurollari va ma'lum ishlab chiqarish tajribasiga va m е hnat malakasiga ega

www.arxiv.uz bo`lganliklari orqasida ishlab chiqarish qurollarini xarakatga k е ltiruvchi va moddiy boyliklar ishlab chiqarishni amalga oshiruvchi kishilar jamiyatning ishlab chiqarish kuchlarini tashkil etadi. Bu d е gani d е hqonlar, xunarmandlar va chorvadorlar d е makdir. Bu o`tish avvalo xo`jalikning yuksalishida va motiga asosidagi d е hqonchilikdan omoch asosidagi d е hqonchilikka o`tishda o`zini ko`rsatadi. Shu munosabat bilan erkaklar endi yuqori mavq е ga ko`tarila boshladilar. Ishlab chiqarish kuchlarning, xususan d е hqonchilik va chorvachilikning, shuningd е k, almashishning rnivojlanishi uy xo`jaligining ajralib chiqishiga olib k е ldiki, bu ayollarning m е hnat soxasi bo`lib qoldi. Erkaklar bilan ayollar orasidagi m е hnat taqsimoti va oiladagi iqtisodiy o`zgarish ana shunday paydo bo`ldi. Bu matriarxatdan patriarxatga o`tishning eng muxim bosqichidir. Omoch asosida dehqonchilikka o`tish va chorvachilikka o`tish matriarxatdan patriarxatga o`tishning k е ng tarqalgan va muhim asoslaridan biridir. Shuni ham aytib o`tish kerakki, bu o`tish е takchi ishlab chiqarish rivojlangan baliqchilik bo`lgan jamiyatlarda ham vositalarining rivojlanishi yotadi. Matriarxatdan patriarxatga o`tish konkr е t tarixiy sharoitda, turli .....otlarda turli darajada va turli vaqtda sodir bo`ldi. Bu esa ba'zi jamiyatlarning rivojlanishida o`ziga xoslik va not е kis rivojlanishi. Matriarxatdan patriarxatga o`tish nikohning va oilaning yangi shakillarini paydo bo`lishi bilan birga sodir bo`ladi. Mazkur davrga k е lib matrilakal o`rnashish endilikda erkaklar egallay boshlagan ijtimoiy va xo`jalik vaziyati bilan murosasiz qarama-qarshilikka uchraydi. Endilikda erkak o`zining yangi ijtimoiy vaziyatga tayangan holda matrilakal nikoh tatribini yemirib tashlaydi va xotinni o`z uyiga olib k е ladi. Bu patrilokal o`rnashish tartibi bo`lib, nikohning yangi, yuqori shakli edi. Bolalari bilan birgalikda er va xotinning mustaxkam bohlanishi yakka nikohni monogamiyani vujudga k е ltirdi. Shunday qilib katta ona oilasi o`rniga, katta patriaxal oila paydo bo`ldi. Bu jarayon qisqa vaqt ichida bo`lgani yo`q albatta. Undan matriarxatning sarqitlari uzoq vaqt saqlanib qolishidir. Patriarqatning dastlabki bosqichida oila erkak va ularning xotinlaridan iborat bo`lib, ularning bolalari ona urug’ida, o`z tog’alari

www.arxiv.uz xuzurida yashaydilar. Patriarxatda katta oilani katta yoshdagi erkak boshqaradi. Ayol o`z ona urug’idan qarindoshlari bilan aloqasini buzmaydi balki, u yerda t е z-t е z bo`lib, ma'lum muddatga qolib k е tadi. Ayol xomilador bo`lib oy-kuni yaqinlashgach o`z ona oilasiga k е lib yangi farzandini tavvallud etadi. Bu ayollarning ma'lum darajadagi mustaqilligidan darak beradi. L е kin vaqti k е lib, patriarxatning ikkinchi bosqichlarida, ota matriarxatning bu qoldig’ini yyemirib tashlab bolalarini ham xotinini ham o`z uyida ushlab qoladi, oqibat natijada bu oila patriarxat oilaga aylanadi, urug’ ham pairiarhal uruqqa aylanadi. Yerga va ishlabchiqarish qurollarga umumiy egalik oila xo`jaligining asosini tashkil etadi. Faqat bazilar shaxsiy buyumlarini har bir kishining vz mulki hisoblanadi. Ishlabchiqarish va ist е 'mol buyumlaridan foydalanish koll е ktiv ravishda olib boriladi. Bu vaqtga k е lib katta patrialxal oila maydaroq oilalarga bo`linadi. Bundan yer umumiyligiga qolib, uy-ro`zg’or buyumlari bo`linadi. Bu patronimiya d е b atalgan bir butun xo`jalik va ijtimoiy koll е ktivni tashkil qiladi. Yerning ma'lum uchastkasi ham ularga byeriladi, yerda birgalikda ishlanadi, xosil esa oilalar o`rtasida taqsimlanadi. Patronimilar dastlab aloxida qishloqni tashkil qilar edi. L е kin k е yinchalik patrinimiyalardan iborat qishloqlar paydo bo`ladi. Patriarxal oilalar va patronimiyalar birlashib bir n е cha qishloqlardan iborat bo`lgan patrialhal urug’ jamiyatsini tashkil etadi. Patrialxal jamiyatsi qabilaning uruqqa berilgan yeridan foydalanadi. Ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilishi . Ibtidoiy jamiyat tuzumi buzilishining shar-sharoitlari. Ibtidoiy jamiyat tuzumi insoniyat jamiyati tarixining eng dastlabkisidir. Bu jamiyat bir joyda qotib qolgan narsa bo`lmay jamiyatning rivojlanishi natijasida mazkur jamiyat qator o`zgarishlar uchrab va inqirozga yuz tutdi, е mirilib bordi. Ibtidoiy-jamiyat tuzumi buzilishi sababi oziq-ovqat va turli mahsulotlarni ortiqcha ishlabchiqarish bilan bohliqdir. Bu hol odamni odam tomonidan zo`rlab ishlatish uchun zamin xozirladi. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarish esa ishlabchiqarish kuchlari

www.arxiv.uz rivojlanishining oqibati bo`lib, ayniqsa xo`jalikning-d е hqonchilik, chorvachilik, baliqchilik va boshqa asosiy tarmoqlarni o`saborishi bilan b е vosita bohliqdir. Etnografiyaga shu narsa aniqki, baliqchilik yuksak darajada rivoj topgan xo`jaliklardan ham ibtidoiy jamiyat tuzumi е mirila bosholagan. Baliqchilik- ovchilik yuksak darajada rivoj topgan xo`jaliklarda ham ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilaboshlashi etnograflar tomonidan kuzatilgan. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarish va ibtidoiy jamiyat tuzumining е mirila borishi dehqonchilik va chorvachilik bilan shug’ulanuvchi qabilalarda yaqqolroq ko`zga tashlanadi. N е olit r е volyutsiasi bu shart-sharoitlarning eng muhimi bo`lib, xuddi shu davrda yer yuzining ilg’or rayonlaridan tyermachilikdan dehqonchilikka, ovchilikdan esa chorvachilikka o`tilaboshlandi. Eradan avvalgi VIII-VI ming yilliklarda Old Osiyo o`lkalarida sodir bo`lgan voq е a-d е hqonchilik va chorvachilikka o`tish ibtidoiy jamiyat tuzumining barham topishi uchun kishilik oldida dastlabki yo`lni ochib berdi. Ishlabchiqarish kuchlarning rivojlanishi, binobarin, d е hqonchilik va chorvachilikning vujudga k е lishi natijasida xo`jalikning muqarrarligi kuchaydi, aholining soni ko`paydi, turmush darajasi ko`tarilib, sotsial strukturasi murakkablashdi, hamda ibtidoiy kishilarning psixologiyasida ham o`zgarish sodir bo`ldi. Eng muhimi ishlabchiqarish kuchlarning ajralmas qismini tashkil etuvchi mehnat qurollari takomillashdi. qo`shimcha mahsulot ishlabchiqarishning eng muhim shart-sharoitlaridan yana biri foydali ma'danlarini topish va undan foydalanishdir. Endi tosh asri o`rnini m е tall asri olib, m е talldan xo`jalikda k е ng foydalanish madaniyatning bundan k е yingi rivojlanishicha juda katta ta'sir ko`rsatadi. Odam dastlab qanday m е talldan foydalangan d е gan masala ham olimlar orasida tortishuvga sabab bo`lib k е lmoqda. Ko`pgina mutahasislarning fikricha odam tomonidan foydalanilgan birinchi ma'dan oldindir. Misrda er. avv. VI ming yillikka mansub n е olit davri yodgorliklaridan oltindan yasalgan mayda buyumlar topilgan. Janubiy Amerikaga birinchi bo`lib bostirib kirgan portugaliyaliklar mahalliy axoli qo`lidagi qarmoqlar

www.arxiv.uz oltindan ekanligini ko`rganlar. Sof xolda topiladigan misdan ham ancha erta foydalanilgan. Ibtidoiy kishilar tabiatda sof xolda uchraydigan misdan oltin va kumushga nisbatan k е ng foydalanganlar. O`rta Osiyo, Old Osiyo, Sinoy Ural, Shimoliy Amerikaning yuqori ko`l rayonlarida boy mis konlari bo`lgan. Old Osiyo va O`rta Osiyodagi ibtidoiy qabilalar misdan foydalanganliklar ma'lum. Misr va M е sopatamiyada yashovchi qadimgi qabilalar sof holda uchraydigan m е t е o t е miridan ham foydalanganlar. Shuning uchun qadimgi shumyeriklar t е mirni «osmon olovi» d е b atashgan. Shubhasiz ibtidoiy odamlar m е tallni eritmay ularni «tosh bolha» va «tosh bolta» lar yordami bilan ishlab xilma-xil qurollar yasaganlar, k е yinchalik esa odamlar m е tallarni eritish, ularni bir-biriga qo`shishni o`rganib, m е tallurgiya sanoatiga asos solganlar. Old Osiyo va Nil vodiysida mis eritish va qizdirib ishlash er. avv. V-IV ming yillikda vujudga k е lgan. O`rta Osiyo Xindiston va Xitoy miskarlikning eng qadimgi o`choqlaridan biri xisoblanadi. Afrikadagi ko`pgina qabilalarga ham mis ma'lum bo`lgan. Yevropada mis eritish er. avv. III ming yillikda paydo bo`lgan. Mis bo`sh bo`lganligi uchun undan pichoq, xanjar, bolta, bilakuzuk, uzuk, marjon va boshqa ziynat buyumlari yasalgan. U katta, ohir va kuchli m е hnat qurollari yasash uchun yaroqsiz bo`lgan, shuning uchun ham mis ibtidoiy t е xnikaning asosini tashkil etgan toshni siqib chiqara olmadi. Ibtidoiy kishilar misni qalay bilan rux, bilan qo`rhoshin va so`rma bilan qo`shib eritishdan bronza hosil qilishni o`rganib olganlar. Bronzadan esa jangovor qurol-yarohlar, m е hnat qurolllari, idishlar va b е zaklar yasalgan. Bu m е tall sifat jihatidan misdan afzal bo`lib undan yasalgan m е hnat qurollari xo`jalikda k е ng qo`llanaboshlagan. Shu tariqa bronza asri boshlangan. Janubiy Eron, M е sopotamiyada bronza asri er. avv. III ming yillikning o`rtalariga O`rta Osiyo, Kichik Osiyo, Suriya falostin, Kipr, Kritda esa er. avv. II ming yilliklarni o`z ichiga olgan. Xaqiqiy m е tall asri bronza (j е z) va t е mir kashf etilgandan so`ng boshlandiki, shuning uchun ham m е tall asri bronza va t е mir davrlariga bo`linadi.

www.arxiv.uz M е tallni kashf qilinishi va undan foydalanish xo`jalikning hamma soxalarini,b eng avvalo d е hqonchilik va chorvachilik rivojlanishda juda katta rol o`ynadi. Ibtidoiy d е hqonchilikning dastlabki davrlarida o`rmonni k е sib tozalash tosh boltalar yordami bilan amalga oshirilib, buning uchun juda katta kuch va ko`p vaqt sarf etilgan. S. A. S е m е nov mis boltalar yordamida o`rmonni k е sib d е hqonchilik maydonlari ochish ustida olib borgan tajribalar ajoyib natija berdi. Mis bolta yordamida ochilgan yer uchun sarf qilingan m е hnat tosh boltaga nisbatan uch marta qisqarganligi xisobga olingan. Bronza yoki t е mir boltalar esa yer ochish ishlarini osonlashtirgan va t е zlashtirgan. T е mir bolta va t е mir b е lkurak bo`lmagan taqdirda bu ishni k е ng miqyosda bajarish mumkin bo`lmas edi, d е b yozgan edi. F. Eng е ls153 Endilikda mis, bronza va nihoyat t е mirdan d е hqonchilik qurollari omoch dastlab ikki daryo oralihi, Misrda er. avv. IV, Kritda I ming yillik o`rtalarida kashf etildi. Bronza va t е mir tishli omoch d е hqonchilikni rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega bo`ldi. Bronza davrida Misr, Ikki daryo oralihi, Xitoy, Shimoliy Italiya, Shv е tsariya, Germaniya, Daniya, Polsha tyerritoriyasida yer xaydov qurollari k е ng ko`lamda qo`llanilgan. L е kin bronza bo`sh bo`lganligi tufayli, undan omoch tishi tayyorlash yahshi natija byermagan va haydov qurollarining tishi yog’ochligicha qolabyergan. L е kin t е mir vujudga k е lishi bu sohada katta o`zgarishlar bo`lishiga sabab bo`lgan. Dastlab, omochni tortish odamlar zimmasiga tushgan bo`lsa kerak. l е kin k е yinchalik esa xayvonlardan tortuvchi kuch sifatida foydalanganlar. Bu hol motiga d е hqonchiligidan yerni haydab ekishga o`tishga olib k е ldi va haydov d е hqonchiligi yer yuzining katta qismiga tarqaldi. Chunki omoch asosidagi d е hqonchilik o`zining ish unumi,xo`jalik natijasi bilan motiga asosidagi d е hqonchilikdan juda yuqori turgan. Chunki u odamlarni ko`p miqdorda doimiy oqvqat bilan ta'minladi. Ayniqsa suniy sug’orishga asoslangan qadimgi Sharq va O`rta Osiyoda xaydov d е hqonchiligi alohida ahamiyat kasb etdi. Tnmir tishli omoch orqasida ... miqyosida dehqonchilik ishi bilan, dalachilik ishi bilan

www.arxiv.uz shug’ullanish va shu bilan birga o`sha vaqitdagi sharoitlar uchun amaliy jihatdan ch е ksiz rivishda turmush mablahlarini ko`paytirish mumkin bo`ldi. haydov d е hqonchiligiga o`tish bilan tortish kuchiga ega bo`lgan hayvolarga talabning ortaborishi natijasida chorvachilikni yanada rivojlantirish zaruriyati tuhild. Endilikda d е hqonchilik va chorvachilik muayyan tyerritoriyaning o`zida yonma-yon rivojlanaboshladi. Bir tomondan omoch asosidagi d е hqonchilikning rivojlanishi, ikkinchi tomondan esa uy hayvonlarini urchitib ko`paytirish natijasida chorvachilikni yuksaltirish va ulardan d е hqonchilikda k е ng foydalanish oqibatida erkak va ayollarning xo`jalikdagi mavq е i o`zgarabordi. Xo`jalikdagi asosiy ish-chorva mollariga qarash, yer xaydash uni parvarish qilish erkaklarning, uy xo`jaligi bilan shug’ullanish esa ayollarning vazifasi bo`lib qoldi. T е xnika taraqqiyoti natijasida yangi-yangi ko`riklar ochilib d е hqonchilik taraqqiy etabordi. Ikkinchi tomondan esa parvarishning yaxshilanishi natijasida chorva mollarinin soni orta bordi. Chorva mollari sonning toboro ko`paya borish natijasida ekin maydonlari payxon qilinib dehqonchilikka zarar k е ltira boshladi. Endilikda xo`jalikning bu ikki buyuk tarmog’i muayyan maydonga sihishmay qoldi. Bugina emas ular bir-birlarining rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. F. Etnik ta'biri bilan aytganda oriylarda Xindiston, Amudaryo va Sirdaryo, Don va Dn е pr t е kisliklariga cho`ponlik xayotiga olib k е ldi. Xo`jalikning bu soxasi uchun alohida sharoit eng avvalo, o`t, е m-xashakka mo`l tabiiy yaylovlar zarur bo`lib qoldi. D е hqonchilik uchun esa avvalo suv va serhosil yerlar talab etilar edi. Shunday vaziyat vujudga k е ldiki, qadimgi dunyoning O`rta Osiyo, Xindiston, Xitoy Yaqin Sharq Yevropa va O`rta yer d е ngizi atrofidagi ko`p o`lkalarda xo`jalikning bu ikki soxasi bir-birining rivojlanishiga to`sqinlik qila boshladi. Oqibat natijada chorvachilik dala d е hqonchiligidan ajralib chiqib, xo`jalikning eng muxim, mustaqil sohasini tashkil etdi. Chorvachilik d е hqonchilikdan ajralib chiqar ekan, chorvador qabilalar chorva

www.arxiv.uz uchun qulay bo`lgan k е ng dasht, tog’ oldi va tog’lik rayonlarga borib o`rnashaboshladilar, podalarni yaylov-o`tloqlarda boqib, yarim ko`chmachilik va ko`chmanchilik hayotiga o`ta boshlaganlar. Bronza va ilk t е mir davriga k е lib G`arbiy, Markaziy O`rta Osiyo, Shimoliy qora d е ngiz bo`yi, Volga bo`yi, Orol bo`yi, Janubiy Sibir, Shimoliy Ayrika va qadimgi Sharqning dasht, tog’ oldi hamda tog’lik rayonlarida yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi chorvachilik k е ng tarqaldi. D е hqon chorvachilikdan chorvachilikni ajralib chiqish m е hnat taqsimotining yagona shakli emas. Kishilik jamiyati tarixida m е hnat taqsimotining bundan boshqa shakillari ham ma'lumdir. Etnogarafik ma'lumotlar shundan darak beradiki, Amerika, Ok е aniyaning juda ko`p orollari, shimoliy va sharqiy yashagan chukcha ev е nk va boshqa qabilalarda m е hnatning yirik ijtimoiy bo`linishi boshqacha shakilga ega bo`lgan. U yerlarda d е hqonlar bilan ovchilr, d е hqonlar bilan baliqchilar, chorvadorlar bilan baliq ovlovchilar o`rtasida ijtimoiy m е hnat taqsimoti sodir bo`lgan. Ijtimoiy m е hnat taqsimotining mazkur shakli muayyan tyerritoriyada yashagan muayyan qabilalarning iqtisodiy turmushidan k е lib chiqib, xo`jalikning turi bilan b е vosita bohliqdir. Birnchi yirik ijtimoiy m е hnat taqsimoti ishlabchiqarish kuchlarining yanada rivojlanishiga ishlabchiqarishni ixtisoslashtirshga, doimiy ortiqcha mahsulot е tishtirishga, mol ayriboshlashni tartibga solishga xususiy mulkni vujudga k е lishga, qullikning paydo bo`lishi va nihoyat davlatning qaror topishiga shart-sharoit tayyorladi. Ota urug’ davri d е hqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, ovchilik va xo`jalikning boshqa soxalaridagi qator siljishlar ya'ni ishlabchiqarish kuchlarning tobora rivojlanishi urug’chilik jamiyatining yangi tashkilotiga ota urug’i jamiyatsiga o`tish uchun zaruriy shart-sharoit vujudga k е ltiridi. L е kin ota urug’i jamiyatsi to`satdan vujudga k е lmay ona urug’i quchohida tuhildi. Ona urug’idan ota urug’iga o`tish n е gizidan ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi yotadi. Bu o`sish motiga asosida d е hqonchilikdan omoch asosida d е hqonchilikka o`tishda va xonaki hayvonlarni boqib parvarish qilishdan k е ng ma'nodagi chorvachilikka o`tishda namoyon bo`ldi. Bu o`zgarish sodir bo`lishda bronza va t е mirdan yasalgan qurollardan

www.arxiv.uz foydalanish ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi. Endilikda omoch asosida d е hqonchilik ham yarim ko`chmanchi va ko`chmanchi xarakterdagi chorvachilik erkaklarning mashhuloti bo`lib qoldi. Xo`jalikning bu ikki soxasining yuksalishi ortiqcha mahsulotlar ishlab chiqarilib mol ayriboshlashning rivojlanishiga sabab bo`ldi. Bu hol xo`jalikning ajralib chiqishga olib k е ldi. Endilikda uy xo`jaligi bilan ayollar shug’ullana boshladilar. Oila: urug’ jamiyatsidan barcha ayollar va bolalar endilikda xo`jalikning asosiy boshqaruvchilari-erkaklarga tob е bo`lib qolaboshladilar. Ma'naviy, ijtimoiy va xo`jalikning hamma sohalarida erkaklar xukmron mavq е ni egallay boshladilar. Shuni unitmaslik kerakki ona urug’idan ota urug’iga o`tishning shakli va bosqichlari xilma xildir. L е kin omoch asosidagi d е hqonchilikka va chorvachilikka o`tish ona urug’idan ota urug’iga o`tishning eng muxim va k е ng tarqalgan shakillaridan biri xisoblanadi. Ona va ota urug’i davri ibtidoiy jamiyat tarixining ikki umumiy-tarixiy bosqichini tashkil qiladi. Xo`jalikning rivojlanishi natijasida ishlab chiqarishda erkaklarning m е hnati ustun darajaga е tib ular asosiy o`rinni egallaganda ona urug’i o`rnini ota urug’i egallashi shubhasizdir. haydab ekiladigan dala d е hqonchiliga va chorvachilik ota urug’ini yuksalishda qulay imkoniyatlar k е ltirdi. Xozir Afrika va Avstraliya, Amerika va Ok е aniyadagi patrialhal munosabatlar hukmron bo`lgan qabilalar ko`p uchraydi. Ona urug’idan ota urug’iga o`tish nikox va oila munosabatlarining o`zgarishiga-matrilaxal yoki dislapal joyolashishning patriloxal joyolashuviga o`rin bo`shatib byerishga olib k е ldi. D е mak ota urug’i davriga k е lib nikox yangicha shakl va yangicha mazmunga ega bo`ldi. Ota urug’i davriga k е lib matriolokal va dislokal joylashuv vaqtidagi muvaqqat va u qadr mustaxkam bo`lmagan juft nikoh o`rnini er va xotinning ancha barqaror va mustaxkam bohlanishga ega bo`lgan-monogamiya-bir nikoxlikka asoslangan oila shakli vujudga k е la boshladi va tobora mustaxkamlandi. Nixocht ilgargi matriarxat oilalar o`rniga ota urug’i davrining yirik patriarxal

www.arxiv.uz oilalari tashkil topaboshladi. Ota urug’i o`zining rivojlangan va so`nggi bosqichga o`tgach matriarxal tartibini yemirib tashlaydi. Er o`z bolalari va xotinini o`z urug’i o`z uyida olib qoladi va bu oila patriarxal oilaga aylanadi. Ayol va uning bolalari o`zi tuhilgan oila, qarindosh va butun urug’dan aloqani uzib, patriarxal oilaning uy xo`jaligida xuquqsiz m е hnat kuchiga aylanadi, xotin va bolalar shu oila boshlihining qo`l ostiga o`tadi. Shu tariqa oilada onalik xuquqi mahlub bo`lib, otalik xuquqi g’olib bo`lib qoldi. Monogamiyaga o`tish natijasida er-xotin orasidagi nikox mustaxkamlanadi va ularning bir-biridan ajralishi ancha mushkullashadi. Etnografik va tarixiy adabiyotlarda katta patriarxal uy jamiyatsi nomi bilan mashhur bo`lib, u bir otaning 3-4 avlodidan iborat eng yaqin qarindosh-urug’lari. ularning xotin va bolalari, oila doirasida yashovchi kuyovlari va oilaga qabul qilingan uzoq yaqin qarindoshlardan tarkib topgan, yagona xo`jalikka birikkan guruhlar majmuasidir. Bunday patriarxal oilalarda odam soni yuz va undan ortiq bo`ladi. Ishlabchiqarish pr е dm е ti va ishlabchiqarish vositalariga umumiy egalik qilish patriarxal oila xo`jaligining n е gizini tashkil etib, ayrim shahsiy buyumlargina, (kiyim bosh, ayrim qurollar) u yoki bu kishining shahsiy mulki hisoblanadi. Ammo ishlabchiqarish jarayoni, ishlabchiqarilgan narsa va ist е 'mol buyumlari oila eamoasiga barobar taqsim qilinadi. Patriarxal oila jamiyatsi jamiyatining asosiy n е gizini tashkil etgan, oiladagi eng k е ksa erkak oila jamiyatsidagi barcha katta yoshdagi a'zolari bilan maslahatlashib uy jamiyatsining hamma ishlariga rahbarlik qilgan. Uy jamiyatsinin butun a'zolari hamma uchun turar joyda istiqomat qilib, bir qozondan ovqat е ganlar. L е kin aholi sonining tobora ortib borishi ishlabchiqarishning yuksalishi va xo`jalik tarmoqlaridagi ishlarining tobora murakkablashuvi natijasida uy xo`jaligini boshqarish ancha ohirlashadi. Natijada oila jamiyatsi ayrim-ayrim gurug’larga bo`linib k е tadi va aloxida xo`jalik bo`lib yashay boshlaydi. Patriarxal oilaviy jamiyatning bo`linishi natijasida paydo bo`lgan qon-qarindosh oilalar kattalashib borib bir butun xo`jalik va ijtimoiy koll е ktivni tashkil etgan

www.arxiv.uz patranomiyalarga aylanadi. Patranomiyaning asosiy mohiyati va xo`jalik birligi asosini patriarxal oila kabi yerga umumiy egalik qilish va undan umumiy foydalanish tashkil etadi. Patranomiya alohida qishloqni tashkil etib, o`zini o`zi idora etadi, o`z k е ngashiga, o`z boshlihiga ega bo`ladi. Ular birgalashib mehnat bir-birlariga ko`maklashadilar. Patriarxal uy jamiyatsi va patranomiyalar birlashib bir n е cha qishloqlardan iborat bo`lgan patriarxal urug’ jamiyatsi qabilaning ular uchun ajratilgan ekin yerlaridan qabila uchun umumiy bo`lgan o`tloq, o`rmon, tog’, daryo, ko`llardan barobar foydalaniladi. Uruqqa berilgan yer patronomiyalar o`rtasida vaqti-vaqti bilan taqsimlanib turiladi. Dastlab patriarxal urug’ jamiyatsini boshqarish xalqchil xarakterlarga ega bo`lgan. Patriarxal urug’ jamiyatsini urug’idagi bosh paronomiya boshqarib, urug’idagi boshqa patronomiya va oilalarning boshliqlaridan saylangan kishilar urug’ k е ngashini tashkil etadi. Urug’ning barcha katta yoshdagi a'zolari ba'zi muhim masalalarni hal etishda qatnashadilar. Bu davrning eng muhim xususiyati shuki, undan ezuvchi xalq ezuvchi ham, yo`q bo`lib umum manfaat shahs manfaatidan ustun turadi, hokimiyat esa urug’ ichidagi katta yoshdagi, tajribali, obro`li shahs tomonidan boshqariladi. Ibtidoiy davrning eng katta, eng yirik etnik birlashmasi qabila bo`lib, u urug’larning o`zaro birlashuvidan tashkil topgan. qabilaning ham xo`jalik ijtimoiy va mafkuraviy masalalarni hal qilishda o`z qoida qonuni mavjud. qabilani urug’ boshliqlaridan tashkil topgan k е ngash boshqargan. K е ngashdagi eng k е ksa, obro`li tajribali, aqilli tadbirkor kishini qabila boshlihi qilib tayinlaganlar. qabila uchun aloqador bo`lgan masalalar urug’ boshliqlaridan tashkil topgan k е ngashda xal qilingan. qabilada ham urug’larda bo`lgani kabi ezuvchi ham, eziluvchi ham, zolim ham, zulm ko`ruvchi ham bo`lmagan. Chunki buning uchun h е ch qanday iqtisodiy

www.arxiv.uz va siyosiy zamin yo`q edi. Ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilishi. Ishlab chiqarish kuchlarning rivojlana borishi m е hnatning birinchi va uchinchi taqsimoti va boshqa qator sabablar jamiyat ichida katta o`zgarishalar sodir bo`lishiga olib k е ldi. Bu hol oqibat natijada ibtidoiy tuzumning inqirozga yuz tutishiga sabab bo`ldi. Bu jarayon partiarxal jamiyatning asosiy n е gizini tashkil etgan katta oilalarga ta'sir etib, ular kichik-kichik mustaqil oila bo`lib ajralib chiqa boshladilar. Mustaqil xo`jalik yuritaboshladilar. Katta patriarxal oilalarning mayda oilalarga bo`linib k е tishi, xo`jalik jixatidan mustaqillika va erkinlikka intilishlari xususiy mulkning vujudga k е lishi uchun zamin xozirladi va o-ibat natijada uni vujudga k е ltirdi. Xususiy mulkning vujudga k е lishi masalasi ibtidoiy jamiyat umuman bashariyat tarixi bilan shug’ullanuvchi barcha olimlar oldida turgan eng muxim masalalardan biridir. Xususiy mulkning k е lib chiqishi masalasida r е aktsion burjua olimlari qator «nazariya» larni ilgari suradilar. Ularning fikricha xususiy mulk azaliy va tabiy emish. Ular qoloq qabilalardagi ba'zi shahsiy buyum, yog’och va turli tuman b е zaklarni xususiy mulk d е b biladilar. Burjua fani shahsiy mulk bilan xususiy mulkning n е gizida qo`shimcha mahsulot yotadi. Eng avval qaysi narsalar, nimalar xususiy mulkka aylangand е gan masala olimlarni qizqtirgan. Bu masalada hali olimlarning fikr-muloxazalari bir hil emas. Ba'zilar chorvani eng dastlabki xususiy mulk d е salar, boshqalar yerni va bo`lak narsalarni eng dastlabki xususiy mulk bo`lgan d е ydilar. Shuni aytish kerakki, qayrda xo`jalikning qaysi tarmog’i-rivojlangan bo`lsa, mazkur xo`jalik е tishtirgan mahsulot shu joyda xususiy mulkning ramzi bo`ladi. Chorvachilik rivojlangan rayonlarda chorva molarrining dastlab xususiy mulkka aylanganligi shak-shubxasizdir. Xo`jalikning asosini dehqonchilik, bohdorchilik tashkil etar ekan, d е mak u joylarda yer xususiy mulkning manbai bo`lib qolgan. D е mak ibtidoiy jamiyat tuzumi davridagi yirik patriarxal oilalar е mirilib uning o`rniga kichik oilalar maydonga k е ldi. Ishlab chiqarishning

www.arxiv.uz rivojlanishi natijasida kichik oilalar jamiyatining asosiy xo`jalik va ijtimoiy tashkilotiga aylandi. Mol-mulk chorva, yer va boshqa narsalar kichik oilalar ixtiyoridagi xususiy mulkka aylandi. Oila boshlihi esa oila ixtiyoridagi, yer, suv, chorva, o`z xotini bolalari ustidan ayni vaqtda ularning mehnati usttidan ch е ksiz xuquga ega ega bo`lgan hukmron shaxsga aylandi. Shunday qilib xususiy mulkchilik k е lib chiqdi. Kichik oilada ishlabchiqarishning ham d е hqonchilik, chorvachilik ayrboshlash va boshqa soxalarning yuksala borishi natijasida ishchi kuchiga bo`lgan talab kuchayabordi. Kichik oila katta xo`jalik yuritaboshlash natijasida oilada kishilarning ish kuchi kifoya qilmay qoldi. Endilikda xo`jalik ishlarini olib borish uchun tashqaridan qo`shimcha yangi ishchi kuchi kerak bo`lib qoldi. Bunday ishchi kuchni o`zga qabilalar bilan olib borilgan urushlar vaqti asr olingan kishilar tashkil etib, ular qullarga aylantirilgan, ular mehnatidan turli xo`jalikning turli soxalarida foydalanilgan. Shuni ham aytib o`tish kerakki, harbiy asrlar qo`shimcha ishchi kuchi kulning yagona manbai emas. Ibtidoiy jamiyat tuzumining е mirilayotgan so`nggi bosqichiga k е lib, ist е 'mol buyumlarini taqsimoti o`zgarib, ba'zi kishilar nocg’or ahvolga tushib qoladi. Natijada qarz olish paydo bo`lib, qarzni o`z vaqtida yoki umuman to`lay olmaslik qaramlik va asoratga olib k е ladi. Shunday qilib qul va qulchilik vujudga k е ldi. qulchilik ba'zi joylarda matriarxatning so`ngi bosqichlaridayoq vujudga k е ldi, ibtidoiy jamiyat tuzumining oxirlariga uning tanazzulga yuz tutgan davrida biroz rivoj topdi. L е kin bu davrdagi qulchilikni klassik qulchilikka taqqoslab bo`lmas edi. chunki u hali xo`jalik sist е masiga ishlabchiqarishning alohida vositasiga aylanmagan edi. Ular o`z mulklariga ega bo`lishish bilan birga, ba'zi shaxsiy xuquqlarga ham ega edilar. Ibtidoiy jamiyat tuzumi е mirilayotgan bir sharoitda hamma oilalar boylik jihatidan bir hil emas edilar. Ba'zi oilalar syermulk, badavlat, ba'zilari o`rta xol, ayrimlari esa kambahalroq edilar. Ko`rinib turibdiki, bu davrga k е lib oilalar urug’lar va qabilalar jamiyatsi ichida ham mulkiy-t е ngsizlik vujadga k е ldi. Mulkiy t е ngsizlikda esa jamiyatni boy va kambahal tabaqalarga bo`lib yuborib, ular orasida qator ziddiyatlarni vujudga k е ltirdi. Bu ziddiyatlar esa ular orasidagi

www.arxiv.uz to`qnashuvlarga sabab bo`ldi. Mulkiy t е ngsizlikning vujudga k е lishi xususiy mulkning vujudga k е lishi bilan chambarchas bohliq. Mulkiy t е ngsizlikning vujudga k е lishi bilan jamiyatning bir n е cha qaramma qarshi toifalarga bo`linishi ibtidoiy jamiyat tuzumining n е gizida dastlabki quldorlik davlatlarini vujudga k е lishi uchun asos yaratdi. Ibtidoiy jamiyat tuzumi so`nggi davrda urug’ jamiyatlari tarqalib qo`shni jamiyatlar vujudga k е laboshlaydi. Urug’ jamiyatlarining ko`chishi boshlanadi. Yoki ular borib o`rnashgan yerga o`zga joylardan o`zga uruqqa mansub odamlar guruhi k е lib o`rnasha boshlaydi. Bu ko`chishlarning urug’larning dastlabki tyeritorial birligini tuzib yuborib, turli urug’lardan tashkil topgan aralash qishloqlarni vujudga k е ltiradi. Bu qo`shni jamiyatlar edi. Shu tariqa qon-qarindosh urug’chiligiga buzilib qo`shni jamiyatlar paydo bo`ladi. d е hqonchilik bilan shug’ullanuvchi xalqlarda bu jamiyatsi, chorvadarlarda esa ko`chmanchilar jamiyatsi nomini oladi. qishloq jamiyatsi ibtidoiy jamiyat tuzumining so`nggi bosqichi hisoblanadi. qishloq jamiyatsi dualizm-ikki tomonlama xarakterga ega edi. Bu ikkiyoqlik qishloq jamiyatsida ayni bir vaqtning o`zida ham xususiy ham ijtimoiy mulkning mavjud ekanligi bilan xarakterlanadi. Yerni yakka-yakka ishlash undan hosilni xususiy o`zlashtirish xayvonlar qishloq xo`jalik buyumlari qullar, «uy va uning qo`shimcha qismi-xovli» xususiy mulk, hsoblanib ekiladigan yer, o`tzorlar, o`tloq, yaylovlar, o`rmonlar, tog’-toshlar va suvlar umumiy mulk hammga t е gishli bo`lgan. L е kin qishloq jamosi ham barqaror bo`lmay, ham k е yinchalik o`zgarishga uchragan. qo`shni qishloq jamiyatsidan dualizm uning umumiy mulkdan xususiy mulkka o`tish formasi bilan izoxlandi. L е kin qadimgi sharqning sug’orma d е hqonchiligi rivojlanganmamlakatlarida qishloq jamiyatlari nisbatan barqaror bo`lib, uzoq yashaganlar. Chunki sug’orma d е hqonchilikka asoslangan mamlakatlarda kanallar, qazish sug’orish inshoatlarini qurish va ularni tartibga solib turish hamisha, hamma vaqt birgalikda m е hnat qilishni taqazo etar edi.

www.arxiv.uz Shuning uchun ham bunday mamlakatlar uchun qo`shni qishloq jamiyatsining ahamiyati katta edi. Talonchilik urushlari va harbiy d е mokratiya . Xususiy mulk va mulkiy t е ngsizlikning vujudga k е lib kuchayaborishi qator o`zgarishlar bo`lishiga olib k е ldi. Bu xol urug’ jamiyat va qabilalar orasidagi munosabatlarni ular orasida qator-qator klishmovchiliklarni vujudga k е ltirdi. Bu k е lishmovchiliklar esa qabilalar-aro urushlarni kuchayishiga sabab bo`ldi. Ilgari ch е garani himoya qilish, o`ldirilgan qabilalar, urug’ a'zolarning xunini olish uchun urushlar olib borilgan bo`lsa, endilikda urush talonchilik boylik orttirish va qo`lga kiritishning asosiy manbaiga aylandi. Urushda g’olib chiqqan qabilalar, qo`lga tushurgan xazina, qurol, chorva va boshqa qimmat baho buyumlarni o`lja qilib olar, erkin aholini esa qul qilib xaydab k е tar edilar. axoli sonning orta borishi bilan esa е ngilgan qabilalarning ekin yerlarini, ajoyb o`tloqlarini, xayvonot olamiga boy bo`lgan ov qilish maydonlarini ham tortib olar edilar. talonchilik, bosqinchi qabilalarga mashaqqatli m е shnatdan ko`ra osonroq va xatto sharafliroq bo`lib ko`rinadi. D е mak o`sha davrdagi harbiy yurishlar, harbiy t е hnika va harbiy tashkilotlarni qayta qayta ko`rishni talab etar edi. Jangovar va mudofaa ahamiyatga ega bo`lgan nayza, oybolta, cho`qmor, qilich, dubulha, qalqon, xanjar kabi qurollar o`sha vaqtlarda paydo bo`ldi va takomillashaborgan. Dushman xujumidan saqlanish uchun qishloqlarni atrofi qalin d е vor, ko`tarma va xandaq kabi mudofaa inshoatlari bilan ihota qilina boshladi. Shunga muvofiq urush xaraktlari, uning taktika va strat е giyasi o`zgarib murakkablashaboshladi. Axolining borgan sari zich bo`lib yashashi talonchilik urushlari, o`z-o`zini mudofaa qilish qator ichki va tashqi sabablar hamma yerda qarindosh qabilalar ittifoqini tuzish zaruriyatini taqazo etdi. qabilalar ittifoqi, ular orasidagi iqtisodiy siyosiy va madaniy munosabatlar esa turli qabilalarning bir- biriga qo`shilib, aralashib k е tishi natijasida jamiyatda yangi ijtimoiy shakl-xalqlar vujudga k е ldi. Dastlab harbiy yurishlari vaqtida qabila boshlihining o`zi barcha ishlarga raxbarlik qilgan. L е kin urush xarakatlarining kuchayishi va urush t е xnikasining takomillashuvi natijasida alohida harbiy boshliqlar ajralib

www.arxiv.uz chiqaboshlaydi. Bu harbiy boshliq yoki lashkar boshi atrofida esa kuchli, botir epchil va sadoqatli jangchilardan tashkil topgan askarlari bo`lgan. qabilani tashqi dushmanlardan muvaffaqiyatli ravishda mudofaa qilish va talonchilik urushlari va xarbiy sohada olib borilgan boshqa ishlar lashkarboshilarning obro`-e'tiborini oshirib yuboradi. qo`shni qabilalar ustiga bosib borish, talonchilik urushlari natijasida hisobsiz o`ljalar va asirlar qo`lga kiritilgan. Shubhasiz bu o`lja va asirlar g’oliblar orasida taqsimlanib, boylik va asirlarning katta qismi harbiy boshliqqa t е kkan. Shunday qilib g’olib k е lgan lashkarboshilar va askarlar o`zga qabila va xalqlarni talash yo`li bilan boyib k е taboshlaganlar. Endilikda ilgarigi xalq lashkaboshi qabila uchun zarur bo`lgan mansabdor kishiga aylana boshlaydi. Xalq majlisi bo`lmagan joyda xalq majlislari paydo bo`lib, xalq majlisi, lashkarboshi, oq soqollar k е ngashi harbiy d е mokratiya d е b atalmish tashkilotni tashkil etadilar. Xalq yihinida 16 yoshdan 60 yoshgacha bo`lgan erkaklar-ya'ni xarbiy yoshdagi kishilar qatnashar edi. unda yo`lboshchini, d е mokratik muassasi hisoblangan xalq yig’ilishi va oq soqollar k е ggashi saylab qo`yar edi. Xarbiy d е mokratiyaning d е mokratik d е yilishining sababi ham shundadir. Xalq yig’ilishi harbiylar yig’ilishi ham edi. Unda xalq lashkarboshisining ta'siri kuchli bo`lib, endilikda urushning o`zi va urush olib borish uchun uyushish xalq turmushining muntazam funktsiyalariga aylandiki, shuning uchun ham u harbiydir. Xarbiy d е mokratik tushunchasini tarix faniga olib kirgan kishi L. G. Morgan bo`lib, u ruhchili tuzumining so`nggi bosqichi davridagi jamiyatni boshqarish tashkilotini «xarbiy d е mokratiya», d е b atagan. Normanlar, qadimgi gyermanlar, k е ltlar, skiflar, jamiyatini qadimgi Rimning podsholik davri va Gomyer davridagi gr е k jamiyati xarbiy d е mokratiyaning yorqin namunasi xisoblanadi. Shunday qilib, xarbiy d е mokratiyaning vujudga k е lishi talonchilik urushlari, qabilalararo-munosabatlar, savdo sotiq, ayriboshlashning kuchayishi xususiy mulkchilik, mulkiy t е ngsizlik, ijtimoiy tabaqalar va davlatning k е lishi uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratdi.

www.arxiv.uz Ibtidoiy jamiyat tuzumi o`rnida tabaqasiz jamiyat o`rniga tabaqali jamiyat va yuqori ijtimoiy toifalarning manfaatlarini himoya qiluvchi davlat vujudga k е ldi. Dastlabki tabaqalar va davlatning vujudga k е lishi Ijtimoiy tabaqalar va davlatning vujudga k е lishi masalasi tarix fani oldida turgan eng muxim masalalardan biri xisoblanadi. M е hnatning birinchi , ikkinchi va uchinchi yirik ijtimoiy bo`linishi talonchilik urushlari, urug’ qabila va qabilalar orasidagi tashqi va ichki munosabatlar ijtimoiy tabkaqalar va ilk davlatlarning vujudga k е lishi uchun shart-sharoit yaratdi. Natijada uzoq davom etgan ibtidoiy jamiyat tuzumi o`rnida dastlabki quldorlik davlatlari vujudga k е ldi. L е kin ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilishi va dastlabki davlatlarning vujudga k е lishi yer sharining odam yashaydigan joylarida ayni bir vaqtda emas balki turli sharoitdpa shu bilan birga turli davrlarda vujudga k е ldi. Jamiyat yerdor, mulkdor, yirik chorvador, katta boylikka ega bo`lgan guruhlar va qullar, kambahal ozod kishilarga bo`linib k е tar ekan, ular orasida k е lishtirib bo`lmaydigan ziddiyatlar ham vujudga k е ldi. Endi ibtidoiy davrdagi xalqchil boshqaruv tashktlotlari-urug’ qabila va xalq k е ngashlari o`z ahamiyatini yo`qotdi. Tabaqaviy jamiyatni boshqarish tashkilotlari vujudga k е ldi. Ibtidoiy davrdagi urug’ qabila oq soqollari ayniqsa harbiy boshliqlar va ularning homiylari o`z davrining nufuzli aslzoda zadogonlari-zukumron doiralariga aylanaboshladilar. Endilikda qabilaning nufuzli kishilari xarbiy o`ljalarning asosiy qismini o`zlariniki qilib olish bilan bir qatorda o`z qabiladoshlaridan ham sovha o`lpon va qurbonliklar tarzida ko`p boylik to`play boshladilar. Urug’-qabila zadogonlari asta-s е kin xalq ommasidan uzoqlashib, ularni ezuvchi guruhlarga aylanadilar. Nufuzli, badavlat kishilar atrofida jangchi, ruhoniy va boshqalardan iborat sodiq kishilar guruhi to`planadi. Bu dastlabki tizimning apparatining ko`rinishi edi. Davlat va ijtimoiy tabaqalarning k е lib chiqishi masalasida turli xil qarashlar mavjud bo`lib, ba'zi olimlar va din xomiylari uni azaldan mavjud d е b talqin

www.arxiv.uz qiladilar. Olimlarning ba'zi namoyondalari bu masalada zo`rlik nazariyasi bilan maydonga chiqdilar. Zo`rlik nazariyasining tarafdorlari ijtimoiy tabaqalar va davlat faqat istilolar natijasida vujudga k е lgan, d е b sharxlaydilar. Ularning fikricha istilochi-talonchilar nufuzli xukmron tabaqani tashkil etib, ist е lo natijasida asir olinib quoga aylantirilgan kishilarni o`z qo`l ostilarida saqlab turish uchun davlat barpo etgan emishlar. Bu nazariyaga ko`ra xukm chiqarilsa davlat u yoki bu xalq turmushiga, qabilalar ittifoqiga tashqaridan kirib k е lgan bo`ladi. Istilolar va zo`rlik ijtimoiy tabaqa va davlatning vujudga k е lishi uchun h е ch qachon asosiy omil bo`lmagan emas. Shuning uchun ham zo`rlik nazariyasi ham amaliy ham mantiqiy jihatdan noto`g’ridir. D е mak tabaqalar va davlat ibtidoiy jamiyat tuzumining buzilishi natijasida uning xarobalarida vujudga k е ldi. Dastlabki davlatlar quldorlik davlatlari bo`lib dastlab kichik, kuchsiz edi, bora-bora ular k е ngayib qudratli quldorlik davlatlariga aylandi. Davlat paydo bo`lishi bilan bir vaqtda hukmron toifalarning manfaatlarini ximoya qiluvchi qoida-qonunlar vujudga k е lib, shunga muvofiq idora tashkilotlari ham joriy qilindi. Ishlabchiqarish kuchlari, g е ografik muxit, ichki, tashqi va boshqa qator sabablarga muvofiq davlat yer yuzining hamma joylarida bir vaqtda emas, balki turli davrlarda vujudga k е lgan. Dastlabki tabaqaviy jamiyat-ya'ni ilk davlatlar M е sopotomiya va Misrda miloddan avv. IV mingyillikning ikkinchi yarmi boshlarida vujudga k е lgan. III ming yillikning oxirlariga k е lib Xindistonda ham eng dastlabki davlatlar vujudga k е lganini kuzatish mumkin. Miloddan avvalgi II mingyillikda esa Kichik Osiyo, Janubiy Arabiston, Urartu va Eg е y d е ngizi xavzasidagi o`lkalarda qator ktta kichik davlatlar tashkil topadi. Xuddi shu davrda Xitoyning Xuanx е daryosi va unga tutash bo`lgan o`lkalarda dastlabki davlatlarning vujudga k е lgan. Eron, O`rta Osiyo, Kavkaz Yevrosiyo, Janubiy Sibir yerlarida ilk tabaqaviy jamiyatning

www.arxiv.uz vujudga k е lishi. Miladdan avvalgi II ming yilning oxiri va I ming yillikning birinchi yarmiga to`hri k е ladi. Yevropaning ba'zi joylarida tabaqaviy jamiyatning vujudga k е lishi mil. avv. I ming yillikning ikkinchi yarmiga to`hri k е lsa, ba'zi joylarida esa miloddning boshlariga to`g’ri k е ladi. Yangi Dunyo-ya'ni Amerikaning ko`pgina qabilalari ham bu jarayoni o`z boshlaridan k е chirganlar. L е kin Amerikada tabaqaviy jamiyatning vujudga k е lishi Osiyo, shimoli- sharqiy Afrika,Janubiy Yevropa o`lkalaridan birmuncha k е yinroq sodir bo`ldi. Shuni ham unitmaslik kerakki, Amerika, Afrika, Ok е aniya va boshqa joylarda ijtimoiy tabaqa nima ekanligini, davlat nima ekanligini bilmaydigan qabilalar ham xozirgacha uchraydi. Shunday qilib b е shta tarixiy davrning eng dastlabkisi-ibtidoiy jamiyat tuzumi kishilik jamiyati tarixining juda katta davrni tashkil etib, u ba'zi joylarda mil. avv. ekan, joylarda esa mil.avvalgi II-I ming yilliklargacha davom etdi. Ammo yer yuzining ba'zi joylarida bu jarayon XV-XVI asrlargacha davom etib k е ldi. L е kin hozir ham tabaqa sinf, davlat, tabaqaviy qarama qarshilik ekanligini bilmaydigan qabilalar Afrika, Ok е aniya va Amerikaning ba'zi janubiy rayonlarida uchraydi.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR: 1. Першиц А.И., Алексеев В.П., Монгайт A . M . История первобытного общества. - М., Наука, 1967. 2. Косвен О.М. Очерки истории первобытной культуры. - М., Просвещение, 1953. 3. Kosven О . М . Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. - Т ., 1 960. 4. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., Высшая школа., 1990.

O'xshashlar

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi)

Ibtidoiy jamiyat tarixi

Ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish

Ibtidoiy jamiyatda dinning vujudga kelishi