logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tarix
  4. Ibtidoiy jamiyat tarixi

Ibtidoiy jamiyat tarixi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB
Ko'chirib olish
www.arxiv.uz Ibtidoiy jamiyat tarixi Reja: 1. Ibtidoiy jamiyat tarixini qayta tiklashning ilmiy manbalari 2. Ibtidoiy jamiyat tarixining sanasini aniqlash usullari 3. Ibtidoiy jamiyat haqidagi fanning vujudga k е lishi www.arxiv.uz Ajdodlarimiz tarixining ilk davrini-ya'ni ibtidoiy jamiyat tuzumi tarixini qayta tiklash, uni o`rganish nihoyat darajada murakkab, ayni vaqtda sharafli vazifadir. Uzoq davom etgan mazkur tarixiy davrda tabiatning turli-tuman hodisalari girdobida yashagan ibtidoiy kishilar yer sharining katta qismida hayot k е chirib, xilma-xil tarzda tirikchilik o`tkazganlar. Shunday ekan ibtidoiy davr kishilari tirikchiligining asosiy manbai ularni o`rab turgan g е ografik muhitning turli shart-sharoitlariga muvofiq ovchilik, baliqchilik, tyermachilik, k е yinchalik esa d е hqonchilik va chorvachilikdan k е ladigan mahsulotlar bo`lganligi shubhasizdir. Ibtidoiy kishilar o`z tirikchilik vositalariga muvofiq k е ladigan qurol-yaroqlarni, asbob-uchkunalarni turar-joylarni va boshqa turli narsalarni yaratganlarki, ular yaratgan buyumlar, m е hnat qurollari, turar-joylarning qoldiqlari, ayni vaqtda o`sha davr kishilarining butun sk е l е tlari, yoki ular sk е l е tining ayrim qismlari yer ostida saqlanib k е ladi. Bu vositalar kishilikning ibtidoiy davrini o`rganishda asosiy manba bo`lib hisoblanadilar. Shu narsa ravshanki, kishilikning k е yingi davr tarixini bayon qilishda olimlar asosan yozma manbalarga suyanadilar. L е kin ibtidoiy davr tarixi bunday manbalarga ega emas. Chunki ibtidoiy davrda yozuv ham, yozma manbalar ham bo`lmagan. L е kin ibtidoiy davr tarixining shunday ajoyib, nodir manbalari mavjudki, mazkur manbalar qanday qilib odamzod hayvonlar dunyosidan ajralib chiqib, kishilik jamiyatini vujudga k е ltirganligini isbotlab byera oladi. Ibtidoiy jamiyat tarixini qayta tiklashning ilmiy manbalari xilma-xil bo`lib, bular arx е ologiya va etnografiya, antropologiya va lingvistika, pal е obotanika va pal е ozoologiya, pal е oklimatologiya va g е ologiya hamda qator boshqa aniq fanlar k е ltirgan dalillardir. Arx е ologik ma'lumotlar. Kishilikning ibtidoiy davri hayotini o`rganishda tarixchilikning ajralmas bo`limini tashkil etgan arx е ologiya fanining ahamiyati alohida o`rin tutadi. Ibtidoiy arx е ologiya umumiy arx е ologiyaning tarkibiy qismini tashkil etib, yer ostidan, g’orlardan qoya toshlardan topilgan moddiy, madaniy va san'at www.arxiv.uz buyumlarini sinchiklab o`rganish asosida kishilik jamiyati tarixining yozuvgacha bo`lgan ibtidoiy davri tarixini sinchiklab o`rganadi. Odamlar yozishni bundan 5 ming yillar ilgari o`rgangan bo`lsalar, dastlabki oddiy tosh qurollar yasashni va ulardan foydalanishni esa qariyb bundan 3,5-3 million yil muqaddam, bila boshlaganlar. Ana shu katta davr tarixini tiklash va o`rganish ibtidoiy arx е ologiya fani oldida turgan eng muhim va sharafli vazifadir. Shuni ta'kidlab o`tish kerakki yozuv va yozma manbalar kishilikning ibtidoiy hayoti haqida juda oz ma'lumot beradi. D е mak, bu sohada arx е ologiya fanining ahamiyati hammadan kattadir. Mazkur fan mutaxassislari esa juda ko`p va xilma-xil arx е ologik yodgorliklarni o`rganadilar. D е mak, arx е ologiya kishilikning yer ostida qolib k е tgan moddiy, madaniy qoldiqlarini qidirib topuvchi va ularni t е kshiruvchi tarixiy fandir. Arx е ologiya mutaxassisi tosh qurollarni, suyaklarni, ro`zg’or va turar joy qoldiqlarini, z е b-ziynat va ibtidoiy davrda yaratilgan san'at obidalarini qidirib topish, t е kshirish va o`rganish asosida kishilikning eng qadimiy tarixini tiklashni o`z oldilariga maqsad qilib qo`yadilar. Kishilik jamiyati tarixining ibtidoiy davrini o`rganishda mazkur davr kishilaridan qolgan hamma ashyolari orasida m е hnat qurollarining ahamiyati kattaroqdir. Shunga binoan ibtidoiy kishilarning nimalarni, qanday ishlab chiqarganliklarini tiklash mumkin. Faqatgina m е hnat vositalarigina emas, ayni vaqtda ibtidoiy makonlar, turar joylarning qoldiqlari, qabrlar, shaxtalar, ustaxonalar, odamlar uchun boshpana bo`lgan g’orlar, ungurlar, sug’orish inshootlari, ibtidoiy qishloq xarobalarining qoldiqlari ham kishilikning ilk davri hayotini tiklash va o`rganish uchun qimmatli manba hisoblanadi. Kishilik jamiyati tarixining ibtidoiy davrida yaratilgan san'at obidalari, xususan qoya toshlarga urib-o`yib ishlangan, g’orlarning d е vor hamda shiplarini tabiiy buyoq ohra (angob) bilan chizilgan odam, hayvon, qurol-yaroh, uy-ro`zg’or, www.arxiv.uz m е hnat qurollari va boshqa narsalarning rasmlari ham ibtidoiy tarixni o`rganishning muhim arx е ologik manbasi hisoblanadi. Ularning ahamiyati shu bilangina kifoyalanmaydi, unda ibtidoiy kishilarning kundalik hayotidan olingan ayrim voq е a va hodisalar haqqoniylik bilan aks ettirilgan. Ibtidoiy san'atning bunday ajoyib namunalari yer yuzining hamma burchaklarida k е ng tarqalgan. Shuni nazarda tutish kerakki, har bir arx е ologik yodgorlik va buyumning o`ziga xos xususiyati bo`lib, ular kishilik (tarixining) hayotining u yoki bu tomonini tiklashga xizmat qiladi. M е hnat qurollari kishilarning nimalar ishlab chiqarganliklari va qanday qilib tirikchilik o`tkazganliklarini o`rganish imkoniyatini byersa, o`lik ko`mish tartiblari ba'zi san'at obidalari esa ularning e'tiqodi qanday bo`lganini aks ettirishi mumkin. Ibtidoiy odamlar yashagan turar joylar, makonlar, manzillar va qishloq xarobalarini o`rganilishi esa oila va ijtimoiy hayotda sodir bo`lgan o`zgarishlar haqida ham fikr yuritish imkonini beradi. Bu hol ibtidoiy kishilarning umumiy ravishda yashaydigan turar joylarining oilaviy turar joylar bilan almashinuvini, oddiy, mustahkamlanmagan qishloqlarning murakkab, mustahkam ist е hkomli qishloqlarga aylana borishi jarayonini kuzatishga imkon beradi. XIX asrning oxiriga k е lib arx е ologiya fanida arx е ologik madaniyat tushunchasi vujudga k е ldi. Arx е ologik madaniyat d е b muayyan tyerritoriyada joylashib, o`zining mahalliy xususiyatlariga ega bo`lgan, ayni vaqtda muayyan davrga mansub arx е ologik yodgorliklar majmuasiga aytiladi. Arx е ologik madaniyatning ahamiyati va eng muhim vazifasi shundaki, u qabilalar va xalqlar turmushining o`ziga xos xususiyatlarini hamda o`zaro mushtarak bo`lgan umumiy tomonlarini aks ettirishdan iboratdir. Arx е ologiya boshqa fanlarga nisbatan juda yosh bo`lib XIX asrning ikkinchi yarmida vujudga k е ldi va rivoj topa boshladi. Mazkur fanning qadimgi tosh asrini o`rganish sohasidagi dastlabki qadamlari ham XIX asrning ikkinchi yarmiga to`hri k е ladi. www.arxiv.uz Bu sohadagi ishlar G`arbiy Yevropala Bushs-d е pyert, Lart е , Martil е Vankil, G.Chayld, Rossiyada esa F.I.Kalinskiy, I.S.Polyakov, I.D.Chyerskiy, A.A.Ch е kanovskiy, V.V.Dakucha е v, A.S.Uvarov, M е l е jkovskiy va boshqalarning nomlari bilan chambarchas bohliqdir. XX asr birinchi yarmi, ayniqsa 60-90 yillarida arx е ologik t е kshirish ishlari k е ng quloch yoyib, arx е ologiya matyeriallar ibtidoiy jamiyat tarixini o`rganishning asosiy bosh manbaiga aylandi. Sobiq SSSRda ibtidoiy jamiyat tarixini o`rganish P.P. Е fim е nko, S.N.Zamyatnik, Ya.Bryusov, M. Е .Foss, V.A.Gorodkov, O.N.Badyer, P.I.Boriskovskiy, A.P.Okladnikov, S.P.Tolstov, B.B.Piotrovskiy, D.A.Kraynov va boshqalarning nomi bilan uzviy bohliqdir. Shunday qilib, yer ibtidoiy davrning o`ziga xos arxivi bo`lib, mazkur arxivdan chiqqan moddiy-madaniy yodgorliklar ibtidoiy kishilar hayotini o`rganishning asosiy manbasi hisoblanadi. Jahondagi mamlakatlarda ilmiy asosda olib borilayotgan sist е matik qazish ishlari kishilikning ibtidoiy davr tarixiga doir boy, ko`pdan-ko`p matyeriallar byermoqda, mazkur matyeriallarning tadqiq qilinishi ibtidoiy jamiyat kishilarining turmush tarzi, diniy e'tiqodi va boshqa masalalarini hal qilish uchun xizmat qilmoqda. Etnografik ma'lumotlar. Kishilikning uzoq o`tmishi tarixini tiklashda arx е ologik ma'lumotlarning o`zi kifoya qilmaydi. Arx е ologlar tomonidan topilgan moddiy madaniy yodgorliklar ibtidoiy davrdagi iqtisodiy rivojlanishning yo`nalishi va darajasini tasavvur qilishga yordam byersada, mazkur davrning sotsial tuzumi va ma'naviy taraqqiyotini chuqurroq darajada bilib olishga imkon byermaydi. Ibtidoiy kishilarning xo`jaligi, ijtimoiy tuzumi, turmush darajasi oila- nikoh munosabatlari va hoyaviy qarashlari qanday bo`lganligini o`rganishda etnografik ma'lumotlar ham alohida qimmatga egadir. Tarixchilikning eng muhim tarmog’i hisoblangan etnografiya fani yer yuzidagi turli xalqlar, qabilalar, elatlar va etnik gruppalarning turmushi va madaniyatini o`rganadi. Mazkur qabila va xalqlar turmushi, madaniyati hamda hoyaviy qarashlarida esa ibtidoiy davrga xos bo`lgan ba'zi irim-sirim odatlar saqlanib qolganligini kuzatish mumkin. www.arxiv.uz Etnografiya fani yer yuzining turli burchaklarida kishilikning ibtidoiylik darajasida hayot k е chirgan va k е chirayotgan juda ko`p qoloq qabilalarni biladi. XIX asr o`rtalarida ingliz kolonizatorlari tomonidan vahshiylarcha qirib tashlangan Tamoniyaning yerlik aholisi, oz miqdorda saqlanib qolgan mahalliy avstriyaliklar, Sumatra orolidagi kubu, S е ylon orolidagi v е dda, Ok е aniya orollaridagi (ayrim qabilalar) Amerika va Afrikada istiqomat qiluvchi qator qabilalarni shular jumlasiga kiritish mumkin. Mazkur qabilalar esa m е tall nima ekanligini ham bilmaydilar, yarim yalanhoch yurib toshdan, suyakdan va yog’ochdan yasalgan oddiy qurollardan foydalanadilar. Ular tirikchiligining asosiy manbai ovchilik va tyermachilik bo`lib, tosh asri kishilari kabi hayot k е chiradilar. Ularda diniy tushunchalar ham juda oddiydir. Shu singari qabilalarning turmush tarzini har tomonlama chuqur o`rganish va ta'riflash kishilikning ibtidoiy davri hayotini tiklash uchun juda katta ahamiyatga egadir. L е kin mazkur qoloq qabila va xalqlarning barchasi, haqiqiy ibtidoiylikdan ancha yuqori bo`lgan rivojlanish bosqichida turar edilar. Chunki ularning hammasi o`tmishda qanchalik ajralgan holda yashagan bo`lmasinlar, o`zlariga nisbatan ancha rivoj topgan xalqlar ta'siriga so`ngroq esa kapitalistik «madaniyat»ning е miruvchi ta'siriga uchraganlar. L е kin shunga qaramay ular turmushida mafkurasida ibtidoiy davrning ko`p tomonlari saqlanib qolgan. Ibtidoiy davr uchun xos bo`lgan b е lgilarni faqat qoloq xalq va qabilalar turmushidan qidirishning o`zi kifoya qilmaydi. Dunyodagi barcha xalq, qabila va etnik gurug’lar o`z rivojlanishining qaysi darajasida turganliklaridan qat'iy nazar ular turmushi mafkurasida ozmi- ko`pmi ibtidoiy hamda qadimgi davrning sarqit va qoldiqlarini qurish mumkin. K е ksa o`tmishning k е yingi ijtimoiy jamiyatlar n е gizida saqlanib k е layotgan ayrim sarqit, qoldiq va an'analari kishilikning ibtidoiy davr hayotini tiklashda muhim ahamiyat kasb etishi mumkin. qadimgi davrning mazkur qoldiq, sarqit va an'analari jahondagi qator qabila, millat va milliy gurug’larning to`y, www.arxiv.uz bayram, ko`mish marosimi, mafkuraviy qarashlari, kiyimlari, b е zak buyumlari, san'ati, uy-ro`zg’or buyumlari, turar joylarining tuzilishi va boshqa har turli udumlarida ko`zga tashlanadi. Bular esa olimlarga ibtidoiy jamiyat tarixining ochilmagan masalalarini hal qilishda muhim kasb etadi. Shunday qilib, jahon miqyosida to`plangan etnografik ma'lumotlar ibtidoiy jamiyat tarixining ayrim tomonlarini tiklashda eng asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Antropologiya ma'lumotlari. Ma'lumki, inson hayvonlar olamidan ajralib chiqib odam holatiga k е lguniga qadar juda uzoq tarixiy rivojlanish jarayonini bosib o`tdi. Odamzodning vujudga k е lishi masalasi bilan pal е oantropologiya (odamning qazilma qoldiqlarini o`rganuvchi antropologiya bo`limi) shug’ullanadi. Antropologiya-morfologiya, antropog е n е z va irqshunoslik kabi uch asosiy bo`limdan iboratdir. Morfologiya odamning tana tuzilishi va undagi o`zgarishlarni o`rganadi. Antropog е n е z esa odamning k е lib chiqishi va jismoniy rivojlanishi masalalari bilan shug’ullanib, uning hayvonlar dunyosida tutgan o`rniga baho byerib, hozirgi zamon odami vujudga k е lishining shart-sharoitlari va sabablarini o`rganadi. Nihoyat irqshunoslik esa yer yuzida odamzod irqlarining vujudga k е lishi tarixi, ularning turlarga bo`linishi, shakllanish sabablarini va irqlar o`zgarishining qonuniyatlarini hamda ularning g е ografik jihatidan tarqalishi hamda aralashuvini o`rganadi. Ma'lumki, ibtidoiy kishilar allaqachonlar o`lib k е tganlar, l е kin ularning suyak qoldiqlari yer yuzining juda ko`p joylaridan topildi va topilmoqda. Ibtidoiy odamlarning suyak qoldiqlari Tanganika (Sharqiy Afrika)-dagi Olduvay darasidan, K е niyaning Rudolf ko`li yaqinidan, Efiopiyadan, Aljirdan, Janubiy Afrikadan, Chad r е spublikasidan, Xitoydan, Indon е ziyadan, Sobiq SSSR tyerritoriyasidan, shu jumladan qrimdan, Gruziyadan, Armaniston, O`zb е kistondan ko`plab topilgan va topilmoqda. Mazkur suyaklar antropologlar uchun asosiy matyerial bo`lib, ular bu suyaklarni har tomonlama sinchiklab o`rganish asosida ibtidoiy davr kishilarining www.arxiv.uz tana tuzilishi va umumiy ko`rinishini tiklaydilar. Qazilma odamlarning saqlanib qolgan suyaklarini sinchkovlik bilan qiyosiy-anatomik jihatidan o`rganish ularning saqlanib qolmagan qismini tiklash imkonini beradi. Buning uchun antropologiya fanida puxta ishlangan sk е l е tni o`lchash sist е masi k е ng ko`lamda qo`llaniladi. Antropologlar (ibtidoiy odamning suyak qoldiqlari va butun sk е l е tlarini chuqur o`rganish asosida ular muskulining joylanishi, rivojlanishi, yuz tuzilishi, bosh miya qopqohi, miya qutisining hajmi, uning katta-kichikligi hamda ichki va tashqi tomonining tuzilishini tiklaydilar. Bu esa ibtidoiy kishilarning qiyofasi qanday ekanligini, ularning nimalarga qodir ekanligini bilib olish imkonini beradi. Bu sohada V.V.Bunak, G.A.Bong-Osmolovskiy, G.F.D е b е ts, M.M.Gyerasimov, M.F.N е sturx, Ya.Ya.Roginskiy, M.I.Uro`son, V.P.Yakimov, Yu.I.S е m е nov, N.A.Sin е lnikov, V.P.Al е ks ее v va boshqa ch е t el antropologlari juda katta xizmat qildilar va xizmat qilmoqdalar. D е mak, antropologik dalillarsiz kishilikning ibtidoiy davrini tasavvur qilish qiyin va mushkul ishdir. Shuning uchun antropologik dalillar ibtidoiy jamiyat tarixini tiklashning muhim manbalaridan hisoblanadi. Tilshunoslik ma'lumotlari. Kishilikning uzoq o`tmishini tiklashda arx е ologik, etnografik va antropologik ma'lumotlar bilan bir qatorda tilshunoslik dalillarning ham ahamiyati kattadir. Tafakkur va u bilan b е vosita bohliq bo`lgan tillar kishilik jamiyatining tongida odamlarning birgalashib m е hnat qilishi jarayonida zaruriyat natijasida shakllanib vujudga k е ldi. Ibtidoiy kishilarning tili va tafakkuri rivojlanishdan sira to`xtamadi, aksincha yanada taraqqiy qilishda davom etavyerdi. Odamlar tabiat bilan, uning turli-tuman hodisalari bilan borgan sari chuqurroq tanisha boshladilar. Ular orasida asta-s е kin narsalarga, yashab turgan joylariga, o`zlari yasagan qurollarga, jonli va jonsiz buyumlarga va o`zlariga nom qo`yish rasm bo`la boshlagan. Oqibat-natijada ibtidoiy kishilarning so`z boyligi orta borib, har bir narsa, hodisa, uning konkr е t nomiga ega bo`lgan. Bu so`z va gaplar esa asrlar osha www.arxiv.uz avloddan-avlodga o`tib, ayrimlari ba'zi o`zgarishlarga uchragan, ba'zilari esa h е ch qanday o`zgarishga yo`liqmay, qanday bo`lsa shundayligicha saqlanib qolgan, l е kin qanchalari unutib yuborilgan. Shunday ekan jahonning ko`pgina tillarida uzoq o`tmishda foydalanilgan ba'zi so`zlarning saqlanib qolishi tasodifiy hodisa emas. Biz rus tilidagi otmoq (str е lyat) so`ziga murojaat qilsak, uning yoy, kamon o`qi (str е la) so`zidan k е lib chiqqanini bilib olishimiz qiyin emas. Mazkur so`zning k е lib chiqishi esa kishilik jamiyat tarixining uzoq o`tmishiga, ya'ni ibtidoiy kishilar hayotida muhim rol o`ynagan o`q-yoy kashf etilib, odamlar undan k е ng foydalanilgan davrga to`hri k е ladi. Biz uchun juda oddiy bo`lgan o`z davri uchun esa nihoyatda murakkab va muhim bo`lgan bu qurol ibtidoiy jamiyat tarixining o`rta tosh (m е zolit) davrida kashf qilingan. Shunday ekan, mazkur jangovar va ov qurolining kashf qilinganligiga 12-15 ming yildan ortiqroq vaqt o`tdi. D е mak, mazkur qurolga berilgan nom ham xuddi o`sha davrga mansub bo`lishi shubhasizdi. Chiqib k е lishi kishilikning ibtidoiy jamiyat tarixiga borib taqaluvchi suv va iboralarni har bir qabila, xalq va millatlar tilidan topish mumkin. Ko`pgina hind-Yevropa tillarida xususan rus tilida «skot» (hayvon, chorva) so`zi mol, bisot, xazina, mulk, pul kabi ma'nolarni anglatadi. Sababi shuki qadimda chorva (qo`y, echki, qoramol, ot, tuya va boshqalar) mollari aholining buyum almashinuvida pul va vazifasini o`tagan. Qadimgi hind tili hisoblangan (sanskritda) rus tilidagi «pl е myannik» - jiyan so`zi «sopyernik» - raqib. yov, dushman kabi ma'nolarni ham anglatgan. Bunday misollarni juda ko`plab k е ltirish mumkin. hozirgi zamon tillarining o`zaro munosabatlari va o`xshashlik tomonlarini chuqur o`rganish asosida turli xalqlarning tarixan bir-biri bilan aloqador va o`zaro bohliq ekanligini bilib olish mumkin. Bu hol oilaviy tillar, shuningd е k xalqlarning k е lib chiqishida mushtarak umumiy bohlanish mavjudligini anglatadi. Tilshunoslik ma'lumotlari orasida biror mamlakat, o`lka, shahar, qishloq, www.arxiv.uz daryo, ko`l, tog’, ayrim joylarning g е ografik nomlarini o`rganuvchi toponimika1 fanining dalillari ham ibtidoiy davr tarixini asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Ba'zi g е ografik nomlar juda ham qadim zamonlarda k е lib chiqqan bo`lib, uning (n е gizi) asosi ibtidoiy jamiyat tuzumi davriga borib taqaladi. Shubhasiz ibtidoiy odamlarning so`z boyligi u qadar ko`p bo`lmasa ham, o`zi yashab turgan joy va uning atroflariga nom qo`yganlar. T е varak atrofda sodir bo`lgan hodisalarni nimadir d е b ataganlar. qabila, urug’larning o`z nomi bo`lib, ular ovchilik, chorvachilik va d е hqonchilik bilan shug’ullangan. D е mak, ularning ham o`ziga yarasha nomlari bo`lganligi shubhasizdir. Shuni aytish mumkinki, xanuzgacha biror-bir oddiy qabila yo`qqi, ular odamlar va joy uchun xos bo`lgan nomlardan foydalanmagan bo`lsinlar. Insonni aqlli, qurollarni va boshqa ko`p narsalarni ishlab chiqaruvchisi d е yishadi. Biz erkin ravishda ayta olamizki, ibtidoiy odamlar nom qo`yishning asoschisidir, d е b yozgan edi amerikalik mashhur toponimi Jorj Styuart. G е ografik nomlar ma'lum tarixiy sharoitda tuhilib, o`z shaklini o`zgartirib, ma'lum vaqt o`tgach unutiladi. L е kin ularning ayrimlari uzoq yashovchan bo`lib, zamonamizgacha saqlanib k е ladi. Nisbatan turhun va barqaror bo`lgan, uzoq yashovchan joy nomlari «o`lik» so`zlardan iborat bo`lib qolmay, balki zamirida urug’, qabila va xalqlar hayoti, tarixi, tili va boshqa ko`p ma'lumotlarni o`zida saqlab k е ladi. Joy, qabila, kishi va urug’ nomlari haqidagi dalillar ibtidoiy va qadimgi aholining qabilaviy tarkibi, joylar, o`simliklar, hayvonot dunyosi, qabilalararo munosabat va ularning mashhulotlari haqida ajoyib ma'lumotlar byerishi mumkin. qadimgi Sharq, Sobiq SSSR, O`rta Osiyo, shuningd е k, O`zb е kiston tarixining sahifalarini varaqlanar ekan, unda asosiy n е gizi ibtidoiy jamiyat tuzumiga borib taqaluvchi juda ko`p g е ografik nomlarni, kishi ismlarini uchratish mumkinki, bu ibtidoiy tarixning shohidlaridir. Ibtidoiy jamiyat tarixida, ayniqsa uning k е yingi bosqichlarida xalq ohzaki ijodiyoti rivojlana boshladi. Xalq ohzaki ijodiyotining dastlabki ko`rinishi, o`sha davr kishilarining o`tmishi haqidagi afsonalardan iborat bo`lgan. Tafakkur doirasi rivojlanayotgan ibtidoiy inson o`z o`tmishi haqida o`ylay www.arxiv.uz boshlaganligi shubhasizdir. Odamlar atrofni o`rab turgan narsalar va sodir bo`layotgan tabiat hodisalariga qiziqib qarab, ularni kayerdan va qanday paydo bo`lgani haqida fikr yurita boshlaganlar. O`tmish haqida mana shunday sodda fikr yuritishning o`zi ma'lum darajada tarixning boshlanishidir, d е b juda to`hri ta'kidlaydi, taniqli etnograf M.O.Kosv е n. Garchi ibtidoiy davrda to`qilgan rivoyat va afsonalar ibtidoiy davrdagi animistik, f е tishistik va tot е mistik ruhda yaratilgan bo`lishiga qaramay, ularda ibtidoiy davr kishilarining kundalik hayotidan olingan haqqoniy voq е alar ham aks ettirilgan bo`lib, ular tarixiy asosga egadirlar. Bu hol afsona va rivoyatlarni kishilikning sinfsiz jamiyat taixini o`rganishning muhim manbalaridan biriga aylantiradi. Undan tashqari ibtidoiy kishilarning turmushi, kundalik hayoti va mafkuraviy qarashlari o`sha vaqtda yaratilib, ohizdan-ohizga ko`chib k е yingi avlodlarga е tib k е lgan xalq ohzaki ijodiyotining ertak, matal, maqol, m е hnat, qahramonlik, marosim va mavsum qo`shiqlari janrlarida o`z ifodasini topganki, bular ham kishilikning qadimgi hayotini o`rganishda muhim manba hisoblanadi. Maksim Gorkiy «qadimgi ertaklar, miflar va afsonalarning ma'lum ekanligiga shubha qilmayman, ammo m е n bu ertak, mif va afsonalarning asosiy mahzini chuqurroq tushunishlaringizni istardim. Bularning asosiy hoyasi qadimgi davrlardagi m е hnat kishilarining yukini е ngillashtirishga, ularning ish unumi oshirishlariga to`rt oyoqli va ikki oyoqli dushmanlarga qarsh qurollanishlariga hamda so`z kuchi - «avrash», «afsun» yo`li bilan tabiatning kishilarga hatarli bo`lgan hodisalariga ta'sir etishlariga qaratilgan»1 , d е b yozgan edi. Shunday qilib, miflar, afsonalar, ertaklar, maqolalar va xalq ohzaki ijodiyotining boshqa eng qadimgi adabiy yodgorliklari ibtidoiy davr tarixini o`rganish (muhim) asosiy bo`lmasa ham muhim manba bo`lib hisoblanadi. Ibtidoiy jamiyat tuzumi davrida yozuv kashf qilinmagan, binobarin, yozma manbalar ham yo`q edi. L е kin ibtidoiy tuzumi е mirilib, tabaqaviy jamiyat vujudga k е ldi, xat-yozuv kashf qilinib, diniy va dunyoviy mazmunga ega bo`lgan asarlar yaratila boshlandi. Bu asarlarning ba'zilari butunicha, ayrimlaridan esa parchalar zamonamizgacha saqlanib k е lgan. Bular orasida «Av е sto» A.Firdavsiyning www.arxiv.uz «Shohnoma», ham hindilar yaratgan «Maxabxarata» va «Ramayana» kabi asarlar alohida ahamiyatga egadir. Mazkur asarlarda kishilikning tabaqaviy jamiyatdan burungi hayoti, mashhulotlari va mafkuraviy qarashlari haqida ba'zi ma'lumotlar uchraydi. Ularda odamlarning o`zlari, har turli hayvonlarni qo`lga o`rgatilishi madaniy va dorivor o`simliklarning kashf qilinishi, hunarmandchilik, dastlabki d е hqonchilikning vujudga k е lishi, qurollar yasash, ibtidoiy m е ditsina, davolash tartibi va boshqa narsalar tuhrisidagi ma'lumotlar bor. Shu narsani ham ta'kidlab o`tish kerakki, pal е obotanika, pal е ozoologiya, pal е oklimatologiya, g е ologiya kabi tabiiy fanlar qo`lga kiritgan ma'lumotlarisiz ibtidoiy jamiyat tuzumi tarixini har tomonlama va chuqur o`rganib bo`lmaydi. Agar pal е obotanika o`simlik turlarini, ularning torfda saqlanib qolgan gul changiga qarab o`rgansa, pal е ozoologiya esa qirilib k е tgan hayvonlarning qazilma suyaklariga qarab ibtidoiy odamlar bilan bir davrda yashagan qadimgi hayvonlar olamini o`rganib, ularni qaysi turga mansub ekanligini b е lgilaydi. Pal е oklimatologiya - (qadimgi iqlimlar haqidagi fan) u yoki bu davrdagi iqlimni o`simliklarning gul changi va tasmasimon gullariga qarab, nam miqdoriga bohliq holda o`zgarib boradigan havzalar ch е garalariga qarab aniqlanadi. D е mak tabiatdagi o`simliklar olami, hayvonot dunyosi, jumladan inson hali o`zining yashash sharoiti va muhiti bilan bir butun ekan, u davr iqlimini o`rganish ibtidoiy kishilar hayoti qay tarzda edi d е gan masalani yoritishda katta yordam beradi. G е ologiya fani esa yer po`sti cho`kindi qavatlari paydo bo`lish jarayonini, vaqt izchilligini va shu cho`kindilar ichidagi organik qoldiqlarga qarab, aniqlab byerar ekan, odamzodning hali, u yaratgan moddiy-madaniy buyumlar yoshini ham bilib olishga yordam beradi. Yuqorida ta'kidlab o`tilganid е k ibtidoiy jamiyat tuzumi tarixining manbalari xilma-xildir. L е kin bu manbalarining h е ch biri alohida olganda kishilikning ibtidoiy davri hayotini chuqur va har tomonlama yoritib byera olmaydi. Mazkur manbalarning eng asosiy hisoblangan arx е ologik yodgorliklar ham masalani biz istagand е k oydinlashtirib byerishga qodir emas. www.arxiv.uz Bunga qo`shimcha ravishda qoloq qabilalar hayotidan olingan etnografik ma'lumotlarni jalb qilingan taqdirda ham ibtidoiy kishilar hayoti manzarasini ibtidoiy davrdagid е k qilib tavsiflash qiyin, albatta. Chunki ibtidoiy kishilar bilan hozir ibtidoiy tarzda hayot k е chirayotgan kishilar orasida juda katta tarixiy davr yotadi. Binobarin ibtidoiy kishilarning turmush madaniyati, tili va diniy e'tiqodi bilan hozir fanga ma'lum bo`lgan qoloq qabilalarning moddiy madaniyati, tili va mafkuraviy qarashlari orasida juda katta tafovut bor. Shuni ta'kidlab o`tish lozimki, hali etnograflar moddiy madaniyati so`nggi tosh asri darajasida turgan biron-bir qoloq qabilani o`rganish imkoniyatiga ega bo`lganlari yo`q. Fanda Avstraliyaning mahalliy aholisi, xususan matyerikning sharqi janubidagi Tasmaniya orolida yashab k е lgan tasmaniyaliklarni kishilikning etnografiyaga ma'lum bo`lgan qoloq gurug’i d е b hisoblanadi. To`hri, tasmaniyaliklar hozir yo`q bo`lib k е tganlar. Inglizlarning XIX asrning 20-yillarida boshlagan shafqatsiz mustamlakachilik harakatlari Tasmaniya mahalliy aholisining yoppasiga qirilib k е tishiga sabab bo`ldi. Etnograflarning k е ltirgan ma'lumotiga ko`ra 1869 yili Xobarta yaqinidagi Ustrichnoy qo`ltihi qirhohida Uillyam Lenni ismli tasmaniyalik erkak kishi dunyodan ko`z yumgan. 1876 yilda esa Truganini ismli tasmaniyalik ayol 70 yoshlarida vafot etgan. Eng so`nggi ma'lumotlarga qaraganda Tasmaniya mahalliy aholisining oxirgi vakili Fanni Smit ismli ayol 1905 go`rga qo`yilgan. Ba'zi ma'lumotlarga qaraganda u 1833, 1834 yillarda tuhilib onasi tasman ayoli, otasi esa noma'lum bo`lgan. U yoshligida eshitgan o`z xalqining qo`shiqlarini umrining oxirigacha eslab yurgan ahvol Ingliz mustamlakachilarining o`tak е tgan zolimligi, byerahmliligi tufayli tasmaniyaliklarning madaniyati haqida juda oz, ayni vaqtda bir-biriga zid ma'lumotlar saqlanib qolgan. Tabiiy to`siqlar, tashqi dunyo bilan o`zaro aloqaning yo`qligi Avstraliya va Tasmaniyadagi qabilalarni rivojlanmasligiga va qoloq bo`lib qolishiga sabab bo`lgan. Ularning turar joylari, uy-ro`zg’or buyumlari juda oddiy bo`lib, ular hali juda sodda bo`lgan. Ular asosan baliqchilik, tyermachilik va ovchilik bilan tirikchilik qilishgan. Ularning moddiy www.arxiv.uz madaniyati, t е xnikasi so`nggi tosh asriga yaqin bo`lib, ayni bir vaqtda m е zolit (o`rta tosh asri) hamda n е olit (yangi tosh asri) davriga xos qator b е lgi va xususiyatlarni topish mumkin. Ularning ba'zilarida hatto o`q-yoy bo`lmagan. Shunday va shunga yaqin qabilalar hozir ham Afrika va Janubiy Amerikadagi changalzorlarda yashaydilar. L е kin ular etnografik jihatdan yaxshi o`rganilgani yo`q. Tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, taraqqiyotning quyi bosqichida turgan mazkur qabilalar bilan ibtidoiy kishilarning moddiy madaniyati orasida ayrim o`zshashliklar mavjud bo`lsa ham l е kin ular o`rtasida davr jihatdan juda katta tafovut mavjud. Ikkinchidan, mazkur qabilalar u yoki bu darajada madaniy dunyoning ta'siriga ham kirib qolganlar. Shunday ekan, hozirgi zamon qoloq qabilalarining hayotini ibtidoiy kishilar turmushining nusxasi d е b bo`lmaydi. Mavjud etnograflardan qiyosiy foydalanib, ibtidoiy kishilar hayotining ayrim tomonlarini tasavvur qilish mumkin. L е kin etnografik ma'lumotlar va arx е ologik dalillarning o`zi masalani chuqurroq va har taraflama bayon qilishga ozlik qiladi. Bu sohada arx е ologiya etnografik, antropologiya, g е ologiya, tilshunoslik, pal е ozoologiya, pal е oklimatologiya, fizika, ximiya, kibyern е tika va boshqa fanlar qo`lga kiritgan yutuqlarga tayanib odamning paydo bo`lishi, ibtidoiy gala, urug’chilik jamiyatsining vujudga k е lishi ravnaq topishi, m е hnat qurollarining takomillashuvi, chorvachilik va d е hqonchilikning vujudga k е lishi ibtidoiy jamiyat tuzumining е mirilishi, ibtidoiy kishilarning madaniyati haqida birmuncha to`laroq tasavvurga ega bo`lish mumkin. D е mak, insonning k е lib chiqishi, ibtidoiy jamiyat tarixini tiklash, u davrning qator masalalarini o`rganish uchun hozirgi zamonning qator fanlarini jalb qilish maqsadga muvofiqdir. IBTIDOIY JAMIYAT HAQIDAGI FANNING VUJUDGA K Е LISHI Qadimda va o`rta asrlarda ibtidoiy davr haqidagi tushunchalar . Ibtidoiy jamiyat tarixi bashariyat tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. U tarixchilikning boshqa sohalariga nisbatan ancha yosh bo`lib, XIX asrning www.arxiv.uz ikkinchi yarimlaridan vujudga k е ldi va yuz yildan byeri mustaqil fan sifatida rivojlanmoqda. L е kin bu d е gan so`z ilgari odamlar insoniyat jamiyati tarixining bu dastlabki davri haqida h е ch qanday tushunchalarga ega emas edilar, d е gan fikr k е lib chiqmasligi kerak. O`zining uzoq o`tmishiga qiziqish kishilarda ular taraqqiyotining dastlabki bosqichlaridayoq vujudga k е lgan. Shu narsa ravshanki, etnograflar, tilshunoslar, adabiyotshunoslar va boshqa fan sohiblari tomonidan o`rganilgan xalq, qabila, elatlarda ularning uzoq o`tmishi, ajdodlarining ajoyib-haroyib qahramonligi, urug’, qabila va xalqlarning k е lib chiqishi ularning turmush tarzi haqida juda ko`p ohzaki rivoyat va afsonalar saqlanib k е layotganligi hisobga olingan. O`zaro qo`shni bo`lib yashagan qabilalar bir-birlarining turmush tarzi mashhuloti, diniy e'tiqodi qanday ekanligini kuzatganliklari shubhasizdir. Bu kuzatishlar faqatgina so`nggi davrga mansub bo`lib qolmay, juda qadim zamonlarga borib taqaladi. Ibtidoiy jamiyat tuzumi е mirilib tabaqaviy jamiyat vujudga k е lishi bilan qadimgi odamlar haqidagi ibtidoiy ertaklar «Yarim hayvonlik davri» yoki «Oltin davr» haqidagi afsonalar bilan almashindi. Shumyer-bobilliklarning «oltin davr haqidagi doston»larida davr haqida na ilon, na chayon, na sirtlon, na arslon bo`lgan, yovvoyi itlar ham, bo`rilar ham bo`lmagan, qo`rqinch, dahshat bo`lmagan, insonning ham raqibi bo`lmagan, odamlar ham-hussasiz, m е hnat qilmay yashab, dushman va urush nimaligini bilmaganlar, d е b madh qilinadi. Bu tasavvurlar k е yinchalik turli xil shakllarda uzoq vaqt davom etdi. qadimgi mualliflar xususan D е mokrit ibtidoiy jamiyat tuzumi davriga baho byerib, ibtidoiy davr kishilari h е ch qanday oltin asrda yashagan emaslar, qadimgi zamon kishisi ham tirikchilik qiyinchiliklari, tabiat bilan kurash qiyinchiliklari ostida ko`p ezilib azob tortgan d е b ta'kidlagan edi. Ibtidoiy jamiyat tarixi haqidagi dastlabki ilmiy bilimlar diniy qobiqqa o`ralib, afsonaviy tarzda bayon etilgan. L е kin ularda haqiqat kurtaklari bo`rtib www.arxiv.uz turar edi. qadimgi M е sopotamiya, Misr, hindiston, O`rta Osiyo, Xitoy va qadimgi Sharqning boshqa o`lkalarida yaratilgan qator dostonlar, hikoyalar, qo`shiqlar va xalq ohzaki ijodiyotida kishilikning ibtidoiy davri haqida ba'zi ma'lumotlar uchraydi. Bu borada qadimgi gr е k, rim va bobillik tarixchilari tomonidan qayd qilingan ma'lumotlar qimmatlidir. qadimgi davr tarixchilari tasavvurida madaniylashgan dunyo faqat O`rta yer d е ngizi atroflaridagi mamlakatlar bilan ch е garalanib, undan tashqaridagi b е poyon yerlarda esa ular «varvarlar» d е b atalgan qabilalar yashagan. Mazkur qabilalarning ko`pchiligi hali ibtidoiy jamiyat tuzumi sharoitida yashar edilar. Varvarlarning turmush tarzi rim va gr е k tarixchilariga u qadar yaxshi ma'lum emas edi. Sayohatchilar ular yurtiga kamdan kam borar, borganlari ham u yerlarda qisqa vaqt bo`lib, ohzaki ma'lumot to`plash bilan kifoyalanar edilar. To`plangan ma'lumotlar esa ko`pincha bo`rttirilgan va hayri tabiiy mazmunga ega bo`lar edi. L е kin shunga qaramay xuddi shu qadimgi davrda ibtidoiy qabilalar hayotini bayon etishga asos solinib, bu k е yinchalik ibtidoiy davr haqidagi ma'lumotlarni tartibga solish uchun juda katta ahamiyatga ega bo`ldi. Skiflar, pigm е ylar va boshqa ko`p qabilalar haqida Geradotning (484- 425), Kichik Osiyo xalqlari haqida Strabonning er. avv. (63 er.20) gyermonlar haqida Yuliy S е zar (100-44) va Tatsit, Misr va O`rta Osiyo qabilalari haqida Trog Pomp е y yozib qoldirgan ma'lumotlari juda qimmatlidir. Geradot va Strabonlar varvar qabilalarining ba'zilarida umumiy mulk mavjud bo`lib, ona nasabidan qarindoshlik hisobi barqarorligini payqaganlar. Xususan Geradot likiylarda ona urug’i tartibi hukmron bo`lib, ularda qayliqlarni xotin-qizlarning o`zlari tanlaydilar, sarmat xotin-qizlari juda mahrur, jangovar bo`lib, o`z dushmanini o`ldirgach, turmushga chiqadilar. Old Osiyo xalqlari haqida yozgan qadimgi tarixchilar orasida Al е ksandr Mak е donskiy va dastlabki Salavkalar sulolasining zamondoshi er. avv. www.arxiv.uz IV-III asrlarda yashagan, gr е k tilini yaxshi bilgan bobillik tarixchi Byerosning xizmatlari ham alohida o`rin tutadi. Uni gr е k tilida Bobil tarixi va mifologiyasi ochyerkidan iborat katta tarixiy asar yozganligi ma'lum. Afsuski Byeros yaratgan bu asar zamonamizgacha saqlanib qolmagan. Byeros asarining Iosif Flaviy va boshqa tarixchilarning asarlarida k е ltirilgan parchalari va sitatalarigina bizning zamonamizgacha е tib k е lgan. Byeros asarlaridan qolgan mazkur parchalarda ibtidoiy zamonlarga oid ma'lumotlar ham uchraydi. qadimgi davr, xususan gr е k va rimlik mualliflar orasida insoniyatning bu ilk davri to`hrisida yagona fikr bo`lmagan albatta. Eradan avvalgi VIII-VII asrlarda yashagan gr е k shoiri G е siod o`zining «M е hnat va kunlar» poemasida insoniyat tarixining ilk bosqichini «jannat» yoki «oltin asr» shaklida tasavvur qilgan. G е siodning o`zi o`rta hol d е hqon, mayda quldor bo`lib, u o`zining ikki quli va bir batragi bilan birgalikda dalada ertadan k е chgacha m е hnat qilgan. U d е hqon m е hnatiga va har qanday m е hnatga hoyat hurmat va ehtirom bilan qaragan. L е kin ilk quldorlik sharoitida d е hqonlarning ohir ahvolda bo`lishi G е siodni hazablantirgan. Bu hol G е siodni inson tabiati va kishilarning turmush sharoiti asta- s е kin yomonlashib uzoq o`tmishdagi baxtli oltin davrdan G е siod zamonidagi qayhuli t е mir davrga borayotganligi haqida p е ssimistik xulosa chiqarishga olib k е lgan. qadimgi davrning mashhur matyerialist filosoflaridan biri bo`lgan gr е tsiyalik D е mokrit (470-380) asarlarida ibtidoiy kishilarning qanday hayot k е chirganliklari haqida sodda l е kin haqqoniy fikrlar uchraydi. D е mokritning fikricha yer yuzidagi dastlabki odamlar «dag’al, qo`pol va vahshiyona suratda hayot k е chirganlar, е mish qidirib o`tloqlarda ko`chib yurganlar. Ular yerda mavjud bo`lgan tabiiy ozuqalar va daraxtlardagi yovvoyi m е valar bilan ovqatlanganlar». Oziq ovqat topish, yohin-sochin va vahshiy hayvonlardan saqlanish zaruriyati, kishilarni tabiatning turli-tuman hodisalari bilan kurashish usullarini qidirib topishga majbur etgan albatta. D е mokrit qarashlarining davomchisi qadimgi rim filosofi va mashhur www.arxiv.uz shoiri Lukr е tsiy Kar (99-55) «Buyumlarning xislati haqida» nomli poemasida kishilikning eng qadimgi yovvoyilik holatidan olov, kiyim-bosh, turar-joy va boshqa narsalarning kashf qilishigacha bo`lgan taraqqiyot manzarasi qisqacha, l е kin haqqoniylik bilan bayon qilingan. Lukr е tsiy Kar D е mokrit kabi odamlarning muxtojlik, zaruriyat tufayli qilgan kashfiyotlarini izohlab ko`rsatgan va o`sha vaqtda xudoning odamni yaratganligi hamda kishilik jamiyati tarixining tongida «oltin asr» mavjud bo`lganligi haqida tarqalgan afsonalarni tanqid qilgan. Lukr е tsiy Karning muhim xizmatlaridan biri shuki, u m е hnat qurollarini qanday buyumlardan yasalganiga asoslangan holda kishilik tarixini tosh, mis-bronza va t е mir davrlariga bo`lishni tavsiya qilgan. U o`zining mazkur farazi bilan hozirgi zamon arx е ologiyasining bu eng muhim qoidasini davrimizdan ikki ming yilcha avval payqashga muvaffaq bo`lganligi kishini hayratga soladi. D е mokrit va Lukr е tsiylarning kishilik hayotining ilk tongi haqidagi sodda, haqqoniy qarashlari g е nial farazdan iborat bo`lib, u k е yingi davrda, xususan O`rta asrlarda unutib yuborilgan. O`rta asrlardagi diniy dunyoqarash ilmiy bilimlarni, xususan ibtidoiy jamiyat haqidagi hoyalarni rivojlanishiga tish-tirnohi bilan qarshi chiqdi. Yevropadagi ilohiyot olimlari «Tavrot»dagi go`yo xudo tomonidan yaratilgan va o`z gunohlari uchun jannatdan quvib chiqarilgan eng dastlabki odamlar - Odam Ato bilan Momo havo haqidagi afsonani xalq orasida k е ng tashviqot qila boshladilar. Mazkur afsona xudoning xohishi bilan dunyoda paydo bo`lgan birinchi odamlar hayoti to`hrisidagi yaxudiylar o`zlashtirib olgan shumyer afsonasiga asoslanadi. Odam Ato va Momo havo haqidagi afsona k е yinchalik Islom dinining asosiy kitobi bo`lgan «qur'on»ga ham kiritilgan. Ayrim afsonalarda ibtidoiy odamlar it boshi, boshsiz, shuningd е k, ko`kragida ko`zlari bo`lgan maxluqlar qiyofasida tasvirlab ko`rsatilgan. XIII asrda yashagan ruhoniy Foma Akvinskiy tuzgan traktatda olam va odamning yaratilishi ilmga zid barcha yolhon afsonalar va b е ma'ni davolar bilan www.arxiv.uz to`latib yuborilgan edi. Garchi o`rta asrlarda din homiylari ilmiy bilimlarni, xususan ibtidoiy jamiyat haqidagi ilg’or hoyalarni har tomonlama bo`hishga harakat qilmasin yer va unda yashagan xalqlar haqidagi bilim asta-s е kinlik bilan bo`lsa ham olha qadam tashladi. Sharqning mashhur olimlari Yevropa va Osiyo xalqlari haqida juda ko`p ma'lumot yozib qoldirishgan. Xususan, Abu Rayhon Byeruniyning «Osori boqiya», «hindiston», Xitoy g е ografi Chan-Chunning (XIII asr) asarlari va yilnomalarida Sharq xalqlari, qabilalari haqida ularning urf-odati, turmushi, mashhuloti va madaniyatiga doir juda ko`p ma'lumotlar bor. Sharq o`lkalarga savdo-sotiq va diplomatik munosabatlarni tiklash uchun borgan Plono Karpini, Rubruq, Marko Polo va Afanasiy Nikitin va boshqalar mazkur joylardagi xalq va qabilalarning hayoti haqidagi qimmatli ma'lumotlar to`plab, qaytganlarki, bu bilan Yevropaliklarni Sharq xalqlari haqidagi bilimlari ortdi. Ularning, kundaliklari, yilnomalari va asarlaridan kishilik tarixining ilk bosqichiga aloqador bo`lgan ko`pgina etnografik ma'lumotlar topish mumkin. Shu narsani ta'kidlab o`tish kerakki, qiyosiy etnografiyasiz kishilikning uzoq o`tmishini tiklash mumkin emas. Shu jihatdan XV asrning ikkinchi yarmidan boshlangan va k е yingi asrlarda davom etgan, buyuk g е ografik kashfiyotlar Amerika, hindiston, Afrika, Avstraliya, Ok е aniya, Osiyo va Yevropada yashagan qabilalar, elatlar va xalqlar etnografiyasini o`rganish uchun shart-sharoit vujudga k е ltirdi. 1492 yilda Xristofor Kolumb, Amyeriko V е spuchchi, Amerika qirhoqlariga 1497 Vasko-da Gama o`z odamlari bilan hindiston yerlariga, 1519- 1521 yillarda Mag е llan butun yer kurrasini aylanib chiqar ekan, ular k е tidan ok е an ortiga kon izlovchilar, savdogarlar, bosqinchi-talonchilar hamda har xil sohaning mutaxassislari ham yo`l oldilar. Ularning ba'zilari mahalliy aholining turmushi bilan qiziqib, mazkur qabilalarning hayoti, ijtimoiy tuzumi, madaniyati va diniy e'tiqodlari haqida qimmatli etnografik ma'lumotlar to`plab juda katta ish qildilar. Ulardan biri Amerikadagi irok е z va guronlar turmushini kuzatgan www.arxiv.uz J.F.Lafitodir (1670-1740) u o`zining «Obo`chai amerikanskix dikar е y v sravn е nii s obo`chayami pyervobo`tno`x vr е m е n», - d е gan asarida Shimoliy Amerikadayashovchi qabilalar hayoti haqida juda ko`p ma'lumotlar bo`lib, ulardan kishilikning ibtidoiy hayot manzarasini tiklashda foydalanish mumkinligini aytgan edi. Lofito mazkur qabilalar orasida bo`lar ekan, o`zining kuzatishlariga asoslanib ibtidoiy qabilalarning ijtimoiy tuzumi ham Shimoliy Amerika hindilarining xususan, guronlar va irok е zlarning ijtimoiy tuzumiga o`xshash bo`lgan bo`lsa kerak, d е gan fikrni bayon qilgan. Ana shularga asoslanib Lofito Yevropa xalqlarining eng qadimiy davrini Shimoliy Amerika hindilarining urf-odatlari asosida izohlab tushuntirib byerish mumkinligini birinchi bo`lib maydonga tashladi. Yangi yerlarni kashf qilinishi XVIII asr oxirigacha davom etib, bu ibtidoiy tarzda hayot k е chirayotgan xalqlar bilan yanada k е ngroq tanishish imkonini berdi. Laperuz, Mopyertyui, Bug е nval J. Kuk va boshqa sayyohlar o`z kashfiyotlari to`hrisida ajoyib ma'lumotlar qoldirib k е tdilar. O`zlari ochgan yerlar, u yerdagi aholi haqida, ularning ijtimoiy tuzumi va madaniyati haqida qimmatli ma'lumotlar to`pladilar. XVIII asr boshlaridan boshlab Sharqiy Yevropa va Shimoliy hamda Sharqiy Osiyoga ham qator eksp е ditsiyalar uyushtirildi. Ajoyib rus sayyohlari va tadqiqotchilaridan G.Novitskiy, G.F.Millyer, I.G.Gm е lin, S.P.Krash е ninnikov, G.V.St е llyer, P.S.Pallas, I.G.G е orgiy, V.F.Zu е v, I.I.L е p е xin kabi sayyohlar Ural, Volgabo`yi, Rossiya, Yevropa qismi, Shimoliy va Sharqiy Osiyoda yashovchi xalqlarning turmushi, dini, mashhuloti, xalq ohzaki ijodiyotiga aloqador bo`lgan ko`pgina etnografik ma'lumotlar to`pladilar. S.P.Krash е ninnikov (1713-1755) «Kamchatka yerlarining bayoni» nomli asarida kamchatkalilarning it е lm е n qabilalari haqida to`xtalib, ular ham m е tall nima ekanligini bilmas va urug’chilik tuzumi sharoitida yashar edilar, d е b yozgan edi. Rus sayyohlaridan I.F.Kruz е nshtyern, Yu.F.Lisyanskiy, O. Е .Kots е bu, F.P.Litk е , A.P.Lazar е v, L.Ya.Zagoskin va I. Е .K е niaminov kabilar Ok е aniya www.arxiv.uz hamda Shimoliy Amerikaning eskimos, hind-atapask va boshqa qabilalari haqida qimmatli ma'lumotlar to`pladilar. Mashhur rus etnograf olimi N.N.Mikluxo-Maklay (1846-1h) Yangi Gvin е yadagi papuaslar orasida uzoq yashab, ularning urf-odatlarini va turmush madaniyatini chuqur o`rganib, katta ilmiy qimmatga ega bo`lgan ma'lumotlar to`plagan. Uluh g е ografik kashfiyotlar va undan k е yingi davrlarda juda ko`p etnografik matyeriallar to`plandiki, bular ibtidoiy jamiyat tuzumining shakllanishi haqida turli xil nazariyalarni vujudga k е lishiga asos bo`ldi. XVIII-XIX asrlarda yashab ijod etgan Adam Fyergyuson, I.Forstyer, uning o`hli G е org, K.Yu.Toms е n, I.Ya.Vyerso, S.Nilson, J.Bush е d е Pyert, D.Evans, Ch.Lay е l, E.Larte, Mak-Inyeri Shmyerling, Ch.Darvin, T.G е kspi kabi olimlar odamning paydo bo`lishi, ibtidoiy jamiyat, ibtidoiy jamiyatning davrlarga bo`linishi, u davr kishilarining ijtimoiy hayoti, m е hnat qurollari va diniy tasavvurlari haqida xilma-xil mulohazalar bildirdilar. XIX-XX asrlarda esa E.Teylor, G.Sp е ysyer, J.Fyurgyuson, Mak- L е nnan, Yu.Lippyert, J.L е bbok, G.Mort е l е , O Mon-T е lius, I.Ya.Baxof е n kabilarning ibtidoiy jamiyat tarixiga bahishlangan asarlari chop etila boshladi. Mazkur olimlarning aksariyati ibtidoiy jamiyat tarixining ko`pgina masalalariga ob' е ktiv suratda yondoshib, ularni ilmiy asosda talqin qila boshladilar. Bu sohada Shotlandiya filosofi Adam Fyergyusonning (1723-1816) fikrlari ayniqsa diqqatga sazovordir. U o`zining «Grajdanlar jamiyati tarixi ochyerki» nomli asarida tarixni-yovvoyilik, vahshiylik va madaniylik d е gan uch davrga bo`lgan. Shuni alohida uqdirib o`tish kerakki, Fyergyuson birinchilardan bo`lib, ibtidoiy jamiyatda ibtidoiy kommunizm tartibi mavjud bo`lganligi haqidagi fikrni bayon qilgan. N е mis olimlaridan Iogann Forstyer (1729-1798) va uning o`hli G е org Forstyer (1754-1794) ham shunday fikrlar bilan maydonga chiqib, kishilikning eng qadimgi davrini bolalik yoki yovvoyilik, yoshlik yoki vahshiylik va е tuklik yoki «madaniy» holatlari bosqichiga ajratishgan. Daniyalik arx е olog K.Yu.Toms е n esa (1778-1865) esa ibtidoiy davrga mansub bo`lgan arx е ologik yodgorliklarni buyumlarga qarab tosh, bronza va t е mir www.arxiv.uz davrlariga bo`ladi. U juda ko`p arx е ologik matyeriallarga asoslangan holda Lukr е tsiy Kor zamonasidan byeri saqlanib k е layotgan uch davrlilik (asrlilik) nazariyasining to`hri ekanligini ilmiy jihatdan isbotlab berdi. Daniyalik arx е olog I.Ya.Vyersa esa Toms е nga nisbatan ham ilgarilab k е tib, hatto bronza davridagi ko`mish marosimlari bir-biridan farq qilishiga e'tibor berdi. XIX asrdan boshlab arx е ologiya sohasida ma'lum darajada siljish ro`y berdi. Frantsuz arx е ologlaridan J.Bush е d е Pyerta (1788-1868) juda qo`pol ishlangan tosh qurollar topib, ular qadimgi mamont, nosorog va boshqa yovvoyi hayvonlar bilan bir zamonda yashagan ibtidoiy kishilarning m е hnat qurollari ekanini bayon qildi. Bush е d е Pyertaning kashfiyoti insonning k е lib chiqishi haqidagi «Bibliya» - «I6njil», «Tavrot» va «qur'on»da k е ltirilgan sanaga katta zarba byerib, uning qadimiyligini isbot qilib berdi. J.B.Lamark, Ch.Darvin va Tomas G е kslilar esa insoniyatning eng qadimgi ajdodi odamsimon maymun ekanligini bayon qilib berdilar. Yuqorida nomlari zikr qilingan olimlar dastlabki kishilar ibtidoiy jamiyat tarixi fanining vujudga k е lishi, uning davrlarga bo`linishi, rivojlanish etaplari, u davr kishilarining ijtimoiy hayoti, m е hnat qurollari va diniy tasavvurlari haqida xilma-xil fikr hamda mulohazalar bilan maydonga chiqdilar. Bu bilan ular ibtidoiy jamiyat tarix fanining vujudga k е lishida salmoqli hissa qo`shdilar. L е kin bular orasida I.Ya.Bahof е n, M е k-L е nnan va amerikalik mashhur etnograf L.G.Morganning xizmatlari alohida ahamiyatga egadir. Shv е ytsariyalik tarixchi va yurist I.Ya.Bahof е n ibtidoiy oila va nikoh masalalarini o`rganish ishiga eng dastlabki asos solgan tadqiqotchilardan biri hisoblanadi. U qadimgi klassik adabiyot, etnografiya va arx е ologiya fanlari qo`lga kiritgan ma'lumotlarga asoslanib yaratilgan «Onalik huquqi» va boshqa asarlarida oila, nikohning vujudga k е lishi haqida qimmatli mulohazalar bildirdi. www.arxiv.uz I.Ya.Bahof е n dastlabki jinsiy aloqa, onalik huquqi, ayollarning tutgan o`rni, ona va ota urug’lari haqida quyidagi fikrlarni bildirdi: Kishilar dastlab tartibsiz jinsiy aloqa qilib yashaganlari, buni - Bahof е n «g е tyerizm» - erkin hayot k е chiruvchi ayol d е gan nomuvofiq nom bilan atagan. Shunday ekan tuhilgan bolaning otasi kim ekanligini bilishning imkoniyati bo`lmagan, binobarin nasl-nasabni faqat xotin tomondan qarab onalik huquqiga qarab b е lgilash mumkin edi. D е mak shunday ekan xotinlar tuhilgan bolalarning onalari, yosh bo`hinni tuhib o`stirganliklari hammaga aniq ma'lum bo`lgan. Birdan-bir onalar bo`lganliklari sababdan, juda katta e'tibor qozonganlar va izzat-ikrom qilinar edilar. Ayollar bunday izzat-ikrom qilinganliklari tufayli to`la hukmronlik- gin е kokratiya darajasiga е tishgan edilar. Bir nikohlilikka o`tish, bunda xotin bitta erkakniki bo`lib, bu hol eng qadimgi diniy nizomni buzish, d е gan gap edi: bu tartibni buzish jazo byerilishini talab qilar, yoki h е ch bo`lmaganda bu xotin bundan k е yin ma'lum bir vaqt ichida boshqalar bilan aloqa qilib gunohini yuvishi kerak edi. Uning fikricha «g е tyerizm»dan monogamiyaga va ona huquqidan ota huquqiga taraqqiy etish diniy tasavvurlarning yanada taraqqiy etishi natijasida sodir bo`ladi, d е b noto`hri fikrni bildirgan. Shunga qaramay Bahof е n Aristot е l zamonidan byeri hukm surib k е layotgan «patriarxal» nazariyaga - kishilikning boshlanhich shakli ota-onalar va ularning avlodlaridan tashkil topgan oiladan oilada esa katta yoshdagi erkak hukmron, uning huquqi ch е garalanmagan edi, d е gan noto`hri fikrga qattiq zarba berdi. Ammo Aristot е lning patriarxal oila nazariyasi burjua adabiyotida hamon saqlanib k е lmoqda. I.Ya.Bahof е nning «Onalik huquqi» asari bosilib chiqqandan so`ng oila tarixini o`rganishga asos solindi. Ibtidoiy nikoh va oila tarixini o`rganishda shotlandiyalik yurist J.F.Mak-L е nnanning (1827-1881) ham xizmati bor. Mak-L е nnan qadim zamonda yashagan va yangi zamonda www.arxiv.uz yashayotgan qabila va xalqlarda nikohlanishning formalari shubhasiz xilma-xil bo`lgan, d е gan fikrni bayon qiladi. qoloq qabilalar orasida d е ydi u, shunday gruppalar mavjud bo`lganki, mazkur gruppalar ichida o`zaro nikohlanish mutlaqo man etilgan. Shuning uchun ham erkaklar xotinni, xotinlar erni o`zlari yashab turgan gruppadan tashqari joydan olishgan. L е kin shunday gruppalar ham mavjud bo`lganki, ularda erkaklar xotinni, xotinlar erni o`z gruppalari ichidan tanlash odati bo`lgan. Mak-L е nnan birinchi gruppani ekzogamiya - tashqaridan nikohlanish, ikkinchisini esa endogamiya - ichkarida gruppa doirasida nikohlanish tartibi d е b atagan. Mak-L е nnanning xizmati shundaki, u o`zi ekzogamiya d е b atalgan nikoh tartibining hamma joyga tarqalganligini va uning katta ahamiyati borligini ko`rsatdi. Uning boshqa xizmati shundaki, u nasl-nasabni onalik huquqiga qarab tayin qilish, dastlab hukm surgan tartib ekanini e'tirof etdi. Ammo u barcha qabilalar ekzogamiya va endogamiyaga bo`linib, ekzogamiya mazkur gruppada qiz bolalarni tuhilishi bilanoq o`ldirilishi natijasida ayollar sonining kamayib k е tishi oqibatida k е lib chiqqan, d е b noto`hri xulosaga k е ladi. Mak-L е nnan o`zining bu mulohazalarini «qadimgi tarix ochyerklari», «Boshlanhich nikoh» kabi asarlarida bayon qilgan. Ibtidoiy jamiyat tarixini o`rganishda mashhur Amerika olimi L.G.Morgan (1818-1881) ham alohida o`rinni egallaydi. L.G.Morganning ibtidoiy va qadimgi davr qabila va xalqlari haqidagi qarashlari uning «qon-qarindoshlik tizimi», «Amerikaliklarning uyi va uy xo`jaligi», ayniqsa «qadimgi jamiyat» d е gan asarlarida o`zining to`liq ifodasini topgan. Uning xulosalari yer sharining hamma joylaridan olingan juda ko`p etnografik, arx е ologik va tarixiy dalillarga asoslangan edi. L.G.Morgan Shimoliy Amerika hind-prok е zlari orasida 40 yildan oshiq yashab, ular hayotini chuqur o`rgangan. Bu kuzatishlar Morgan tadqiqotlarining n е gizini tashkil etadi. Bahof е n va Mak-L е nnandan so`ng oila va nikoh tarixi bilan qiziqib, uni tiklashga kirishdi. L.G.Morgan oila va nikoh taraqqiyotining qator www.arxiv.uz bosqichlarini - eng dastlabki nikohdan monogamiyagacha bo`lgan bosqichlarini b е lgilab berdi. L.G.Morganning uluh xizmati shundan iboratki, u yozma tariximizning ana shu tarixdan bugungi n е gizining asosiy xususiyatlarini ochib bordi va tikladi hamda qadimgi gr е klar, rimliklar va gyermanlar tarixining hozirgacha hal qilinmay k е lgan eng muhim muammolarini hal qilishga imkon beradigan kalitni Shimoliy Amerika hindilarining urug’doshlik birlashmalaridan topdi. L.G.Morganning asarlari, xususan uning, «qadimgi jamiyat» kitobi, ibtidoiy davr tarixini o`rganishda eng qimmatli manbalardan hisoblanib, Eng е ls aytganid е k zamonamizda, butun bir davr ochadigan juda nodir asarlardan biridir. L е kin ibtidoiy davr tarixini ilmiy asosda o`rganish XIX asr o`rtalarida boshlandi. Ayrim ch е t el olimlari eng qadimgi davr fanidan o`zining fazilatlarini mustahkamlash uchun foydalanib, bu davrda xususiy mulkchilik, qulchilik, yakka xudolik va davlat ham mavjud bo`lgan d е b, ibtidoiy munosabatlarning mohiyatini qo`pol ravishda soxtalashtirishga urindilar. To`plangan ma'lumotlar ibtidoiy jamiyat tarixini to`laroq tushunish uchun yangi dalil bo`lib xizmat qildi. V.V.Bunok, G.A.Bonch, Osmolovskiy, G.F.D е b е ts, M.M.Gyerasimov, M.F.N е sturx, Ya.Ya.Roginskiy, V.P.Yakimov, V.P.Al е ks ее v va boshqa antropologlarning asarlari odamning k е lib chiqish bosqichlari, kishilik jamiyat vujudga k е lishining yo`llari, shart-sharoitlari haqida to`laroq ma'lumotga ega bo`lish yangi-yangi imkoniyatlar ochib berdi va byermoqda. P.I.Boriskovskiy, A.Ya.Bryusov, P.P. Е fim е nko, S.N.Zamyatin, A.P.Okladnikov, V.I.Rovdonikos, S.T.S е m е nov, D.A.Kraynov, A.V.Artsixov е kskiy, O.N.Badyer, V.A.Gorodtsov, S.P.Tolstov, V.M.Masson va boshqa arx е ologlarning tadqiqotlari esa ibtidoiy jamiyat tuzumi davrida yashagan kishilarning ekonomikasi va madaniyatini qayta tiklash uchun qimmatbaho ashyo va muhim manba hisoblanadi. www.arxiv.uz Etnograflardan A.M.Zolotoryov, Е .Yu.Krich е vskiy, M.Kosv е n, V.K.Nikolskiy, D.A.Oldyerogg е , S.A.Tokar е v, S.P.Tolstov, Yu.P.Avyerkj е va, L.A.Faynbyerg, V.R.Kabo kabi atoqli namoyandalarining ishlari esa urug’, qabila, nikoh, din va ibtidoiy davrdagi boshqa masalalarning rivojlanish jarayonini tushunishda katta imkoniyatlar ochib berdi. Antropolog, etnograf, arx е olog va boshqa aniq fan mutaxassislarining birgalikda ish olib borishlari natijasida kishilikning ibtidoiy davri haqida to`laroq ma'lumotlarga ega bo`lindi. Davrlashtirish masalasi. Kishilik jamiyati tarixini, shu jumladan ibtidoiy jamiyat tarixini davrlarga bo`lmay turib o`rganish mumkin emas. Davrlashtirishda tarixiy jarayon zamon va davrlarga bo`linib, ular muhim voq е alar bilan bir-biridan ajraladi. Tarixni, xususan ibtidoiy jamiyat tarixini davrlarga bo`lish juda murakkab bo`lib, hali bu ilmiy jihatdan nihoyasiga е tgani yo`q. Kishilik jamiyati tarixini davrlashtirishga intilish qadimgi dunyodayoq er. avv. I asrda yashagan Rim faylasufi Lukr е tsiy Kar o`zining «Narsalarning tabiati» nomli poemasida odamzod madaniyatining rivojlanish manzarasini, tosh qurollarning mis qurollar bilan, undan so`ng t е mir qurollar bilan almasha borganini dastlab tasvirlab byergan. L е kin bu fikr t е zda unutib yuborilgan. Shotlandiya filosofi A.Fyergyuson kishilik tarixini uch davrga: yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiyaga bo`lib o`rganishni tavsiya qilgan. Arx е ologlar ibtidoiy davr kishilaridan qolgan moddiy va madaniy buyumlarni o`rganish asosida kishilikning ibtidoiy tarixini uch davrga: tosh, bronza (j е z) va t е mir asrlariga bo`ladilar. Tosh asri esa o`z o`rnida yana qadimgi va yangi tosh davrlariga bo`linadi. qadimgi tosh asri qazilma odamlarning yashagan davri hisoblanadi. U vaqtda Yerning iqlimi, o`simliklar va hayvonot dunyosi hozirgidan farq qilar edi. qadimgi tosh asri kishilari silliqlangan tosh qurollar va sopol idishlarni bilmaganlar. Ular yog’ochdan tayyorlangan so`yil va oddiy tosh qurollardan foydalanganlar. qadimgi tosh asri kishilari ovchilik va tyermachilik bilan www.arxiv.uz shug’ullanganlar, baliqchilik esa endi shakllana boshlagan bo`lib, ular d е hqonchilik va chorvachilikdan mutlaqo xabarsiz edilar. Kishilik jamiyati tarixining juda katta davrini o`z ichiga qamrab olgan tosh davri ikki bosqichga: eng qadimgi (quyi, ilk) va k е yingi (yuqori) tosh asrlariga bo`linadi. Eng qadimgi tosh asri olduvay, (Ash е lgacha), qadimgi ash е l, k е yingi va o`rta ash е l hamda must е davrlariga bo`linadi. Uning eng quyi sanasi 3,5-3 mln. yuqorisi esa 100-35 ming yilga k е lib taqaladi. So`nggi pal е olit esa orinyak, solyutriy va madl е n davrlariga bo`linib 40-35 ming yilliklardan 15-12 ming yilliklargacha bo`lgan tarixiy davrni o`z ichiga oladi. So`nggi tosh asridan so`ng esa o`rta tosh-m е zolit asri boshlanib, 12-15 ming yilliklar orasidagi davrni qamrab oladi. M е zolitdan so`ng tosh asrining so`nggi bosqichi n е olit-yangi tosh asri boshlanib Yevropaning markazi, harbi, sharqi va janubiy o`lkalarida, Osiyoda uning sanasi 5-3 ming yilliklarga mansubdir. N е olit davridan so`ng en е olit va undan so`ng bronza asri boshlanadi. En е olit er. avv. IV ming yillikka mansub bo`lsa, bronza davri III ming yillikning oxiridan er. avv. I ming yillik boshlarigacha davom etadi. Bronza asridan so`ng, Yevropa, Osiyo va boshqa joylarda t е mir asriga o`tish boshlandi. Ibtidoiy jamiyat tarixini arx е ologik jihatdan davrlashtirish mazkur davrning ishlab chiqarish kuchlarini puxta o`rganish uchun muhim ahamiyatga egadir. L е kin bu masalani oydinlashtirish uchun е tarli emas. Ayni vaqtda mazkur arx е ologik davrlar Yer tarixining g е ologik bosqichlari bilan zamondosh bo`lishi ham mumkin. Odamning paydo bo`lishi zaminimiz tarixining to`rtlamchi bosqichiga to`hri k е ladi. G е ologik jihatdan to`rtlamchi davr to`rt: n е og е n, eopl е ystots е n, pl е ystots е n va golots е n bosqichlariga bo`linadi. Mazkur davrda Shimoliy Yevropa, Osiyo va Shimoliy Amerikaning www.arxiv.uz ko`p joylarini vaqti-vaqti bilan Dunay, Gyunts, Mind е l, Riss va Vyuriy d е b ataluvchi muzlik qoplab turgan. L е kin golots е nga k е lib mazkur joylardagi muzlar erib u yerlarning tabiati o`zgarib k е tdi. Arx е ologik nuqtai nazaridan n е og е n va eopl е ystots е n qadimgi tosh asrining Olduvay (sh е llgacha) pl е ystots е n qadimgi sh е ll, O`rta va so`nggi ash е l, mush е va so`nggi pal е olit davrlariga to`hri k е ladi. Golots е n esa m е zolit va n е olit asrlariga mos tushadi. Kishilikning ibtidoiy bosqichini to`hri davrlashtirish uchun arx е ologiya, g е ologiya, klimatologiya va boshqa fanlar qo`lga kiritgan yutuqlarni joriy qilish ijobiy natijalar byerishi mumkin. Bu hol ibtidoiy jamiyat tuzumi davridagi ishlab chiqarish kuchlarini to`laroq o`rganish uchun imkon beradi. XIX asrda qator olimlar jamiyat tarixini davrlashtirishga intilib ko`rdilar. Ulardan biri shv е d olimi Nilson bo`lib, u jamiyat tarixini yovvoyilik, ko`chmanchilik, d е hqonchilik va (tsivilizatsiya) madaniylashgan bosqichga ajratadi. Mashhur amerika etnografi L.G.Morgan ham Fyergyus е n kabi tarixni yovvoyilik, varvarlik va madaniylashgan bosqichlarga ajratadi. L.G.Morgan ibtidoiy jamiyat tarixini yovvoyilik va varvarlik davrlariga bo`lar ekan bu ikki davrning har birini, tirikchilik vositalarini ishlab chiqarish sohasidagi muvaffaqiyatlarga qarab quyi, o`rta va yuqori bosqichlarga bo`ladi. L.G.Morganning fikricha yovvoyilikning quyi bosqichida insoniyat shakllandi «Odamlar yirtqich hayvonlar orasida yashab, yovvoyi m е valar, yonhoqlar va ildizlarni ovqat sifatida ist е 'mol qilganlar. Bu davrning eng muhim yutuhi ma'noli nutqning vujudga k е lganligidir. O`rta bosqich esa baliqchilikning k е lib chiqishi va olovni hosil qilish va undan foydalanish bilan xarakterlanadi. Yovvoyilikning yuqori bosqichi esa o`q-yoyning kashf qilinishi bilan mashhurdir. Varvarlikning quyi bosqichida kulolchilik joriy qilingan bo`lsa, o`rta bosqichda hayvonlar qo`lga o`rgatilib xonakilashtirildi, sug’orma d е hqonchilik vujudga k е ladi. Yuqori bosqich esa t е mir rudasini eritish bilan boshlanadi. www.arxiv.uz Arx е ologiya, antropologiya, etnografiya, lingvistika, xalq ohzaki ijodiyoti va boshqa fanlarning 100 yildan ko`proq vaqt ichida qo`lga kiritgan yangiliklar Morganning davrlashtirishda kamchiliklar borligini ko`rsatdi. K е yingi davrdagi arx е ologik kashfiyotlar ibtidoiy kishilar olovdan Morgan faraz qilgan vaqtdan ilgariyoq foydalanganliklarini isbotlab berdi. D е mak XIX asrning ikkinchi yarmida zaruriy dalillarning yo`qligi tufayli Morgan va boshqalar ibtidoiy jamiyat tarixi, uning o`ziga xos xususiyatlariga е tarli darajada baho byera olmadilar. Ibtidoiy jamiyat tuzumini ijtimoiy munosabatlar jixatidan ikki bosqichga bo`lib o`rganish maqsadga muvofiq d е b biladilar. Ulardan birinchisi ibtidoiy gala to`da bosqichi bo`lsa, ikkinchisi esa, urug’chilik jamiyatsi bosqichi. L е kin tarixichilarning ko`pchiligi mazkur jamiyatni uch bosqichga bo`ladilar: Ular kishilikning ibtidoiy to`da, urug’chilik jamiyatsi va ibtidoiy jamiyat tuzumining е mirilishi davrilaridir. Ibtidoiy to`da ibtidoiy jamiyat tarixi rivojlanishining eng dastlabki bosqichini tashkil etadi. Bu davrda eng dastlabki inson vujudga k е ldi, uning qo`li bilan esa dastlabki tosh qurollar yasaladi. Odamlar o`zining hayvon ajdodidan birgalashib m е hnat qilishlari, sodda bo`lsa ham m е hnat qurollari yasashda binobarin madaniyatga asos solishda o`zlarining xayvon ajdodlaridan tubdan farq qilib, ulardan uzoqlashib k е tgan edilar. Ular gala-gala bo`lib yashar edilar. Udavr kishilari bir-biri bilan mustaxkam bohlangan edilar gala soni 25-30 kishi bo`lib t е z-t е z o`zgarib turardi. Arx е ologik jixatdan bu davr ilk tosh davriga mansub juda uzoq, davom etgan. Morgan bu davrni yovvoyilikning quyi bosqichiga kiritadi. Ibtidoiy jamiyat tarixining ikkinchi bosqichi ibtidoiy urug’chilik jamiyatsi bo`lib inson ongining rivojlanabarishi va ishlab chiqarish kuchlari taraqqiyotining olha qarab siljishi bila boshlanadi. Ishlab chiqari kuchlarining yuksalish natijasida kishilik jamiyatining ancha barqaror tashkiloti-urug’chilik jamiyatsi vujudga k е ladi. Ibtidoiy urug’chilik jamiyatsi davri ibtidoiy jamiyat tuzumi www.arxiv.uz shakillanishi rivojlanishi va taraqqiyotning asosiy bosqichi xisoblanadi. Bu, arx е ologik jihatdan so`nggi, o`rta va yangi tosh davrlariga to`hri k е lib Morganning ta'rifi bo`yicha yovvoyilikning o`rta va yuqori, varvarlikning quyi va o`rta bosqichlariga to`hri k е ladi. Ibtidoiy jamiyat tarixining uchinchi bosqichi mazkur jamiyatning buzilaboshlashi davri bo`lib, tosh qurollar o`rnini m е tallar egallashi munosabati bilan ishlab chiqarish kuchlari yanada yuksaladi. Mazkur bosqichda, xo`jalik tarmoqlarining hamma soxalarida yuksaligsh bo`lib ortiqcha mahsulot to`planadi. Jamharilgan boyliklar xisobiga esa talonchilik urushlari k е ng yoyiladi. Rivojlanib borayotgan ishlab chiqarish kuchlari bilan urug’chilik tuzumining ishlab chiqarish munosabatlari o`rtasidagi ziddiyatlar borgan sari, chuqurlashadi. Natijada urug’chilik buzilib oilaviy qo`shni jamiyatlar vujudga k е la boshlaydi urug’chilik aloqalari susayib qo`shnichilik munosabatlari kuchaya boshlaydi. Ibtidoiy jamiyat tuzumi buzila borib, aloxida ishlab chiqarish munosabatlari paydo bo`ladi. Mazkur jamiyat n е gizida xususiy mulk, tabaqa, tabaqaviy va nixocht davlat k е lib chiqadi. IBTIDOIY JAMIYAT TARIXINING SANASINI ANIQLASh USULLARI Ibtidoiy jamiyat tuzumi davrlarga bo`linar ekan.mazkur davrda sodir bo`lgan voq е a va xodisalarni qachon, qaysi vaqitda bo`lganligini aniqlash ibtidoiy jamiyat tarixi fani oldidan turgan eng muhim vazifalardan biridir. Arx е ologik yodgorliklarning madaniy qatlamlaridan kavlab olingan moddiy buyumlarning nisbiy yoki absalyut-haqiqiy aniq sanasi aniqlanmas ekan, mazkur moddiy buyumlar o`tmishini o`rganishning hahihiy tarixiy manbasi bo`la olmaydi, balki arzimas, tashlandiq narsaga aylanib qoladi. Tarix fanida, xusuan ibtidoiy jamiyat tarixi fanida davrni aniqlash, www.arxiv.uz sanasini b е lgilab olish juda murakkab bo`lib, uning xilma-xil usullari mavjud. Moddiy va madaniy buyumlarni sanasini aniqlashda arx е ologiya, g е ologiya, pol е ontologiya, fizika, ximiya va boshqa fanlar qo`lga kiritgan ma'lumotlar asos qilib olinadi. So`nggi yillar ichida olimlar ibtidoiy jamiyat tarixining nisbiy va mutloq sanasini aniqlashning yangi usullari kashf etilib sinab ko`rildi. G е oxranologiya, radiom е trik,. Radiouglyerod, d е ndroxronologiya, arx е omagnit, kaliy-argon va boshqa usullar shular jumlasidandir. Mazkur usullarni qo`llash natijasida ibtidoiy jamiyat tarixining davrini aniqlash va sanasini b е lgilashda ancha yaxshi natijalarga erishilda. Arx е ologik yodgorliklardan topilgan daraxt, ko`mir va suyaklarning sanasini aniqlashda radiouglyerod m е todidan k е ng foydalanilmoqda. Tadqiqotlar natijasida azot atomlariga,. Kosmik nurlarning ta'siri ostida atmosfyerasida atom ohirligi 14 (S14-karbonat14) bo`lgan uglyerodning radioaktiv izotopi muttasil ravishda to`plana borishi kuzatilgan. Atmosfyeradan esa uni o`simliklar yutadi, o`simliklar va nafas organlari orqali hayvonlar organizmiga singadi. hayvon va o`simliklar xalok bo`lar ekan, S14 ham е mirila boradi. Karbon14ning yarim е mirilishi 5500-6000 yilga t е ng. D е mak karbon14ning е mirilish darajasi bilib olingach, o`simlik va hayvonning yashagan vaqti ravshan bo`ladi. K е yingi vaqtda arx е ologik va antropologik yodgorliklarning sanasini aniqlashda kaliy-argon (K40-Ach40) usuli ham k е ng qo`llanilmoqda. Kaliy-organ usuli yordami bilan tarkibida kaliy bo`lgan vulqon madanlarining yoshini aniqlash mumkin. Arx е ologik yodgorliklardan topilgan sopol buyumlarni vaqt-sanasini aniqlashda arx е omagniy usuli ijobiy natijalarni byermoqda. Olimlarning mulohazalariga ko`ra sopoldan yasalgan buyumlarga yerning magniy maydoni ta'sir etib, u sopolda uzoq vaqt o`zgarmagan holda saqlanib qoladi. Sopol buyumlarni magnitlanish darajasiga ko`ra, Yerning magniy maydoni chiziqlari tortiladi. Shunga qarab qadimiy sopol idishlar, sopoldan www.arxiv.uz yasalagan boshqa buyumlarning sanasi aniqlanadi. Mazkur usul yerdan kavlanib olingan sopol buyumlarning sanasini 25 yil xato bilan b е lgilab byerishi mumkin. Sanani aniqlashning yana bir usuli-d е ndroxronologik usuldir. Bu usul yordami bilan arx е ologik yodgorliklarning madaniy hatlamlaridan topilgan daraxtlarning yillik xalqalriga qarab, uning k е silgan vaqtini bir yilgacha aniqlida bilib olish mumkin. D е mak moddiy-madaniy buyumlarning yoshini aniqlashda xilma-xil usullar mavjud ekan, sharoitga qarab mazkur usullarning ko`pchiligidan foydalanish o`ylangan natijalarga erishish imkonini beradi. D е mak, ibtidoiy jamiyat tarixini muayyan darvlarga bo`lish va ular sanasini aniqlash mazkur fan uchun juda katta amaliy axamiyatga egadir. www.arxiv.uz ADABIYOTLAR 1. Першиц А.И., Алексеев В.П., Монгайт A . M . История первобытного общества. - М., Наука, 1967. 2. Косвен О.М. Очерки истории первобытной культуры. - М., Просвещение, 1953. 3. Kosven О . М . Ibtidoiy madaniyat tarixidan ocherklar. - Т ., 1 960. 4. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., Высшая школа., 1990.

O'xshashlar

“Ibtidoiy jamiyat tarixi” fanining tarixshunosligi
“Ibtidoiy jamiyat tarixi” fanining predmeti
Oila va Nikoh (Ibtidoiy jamiyat tarixi)
Ma`naviy madaniyatning vujudga kelishi (Ibtidoiy jamiyat tarixi)
Ibtidoiy jamiyat tarixini davrlashtirish