Мактабгача ёшдаги болалар маънавий-ахлокий тарбияси тизимида ватанпарварлик, - Tarix - Referatlar

Мактабгача ёшдаги болалар маънавий-ахлокий тарбияси тизимида ватанпарварлик,

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

197 KB

Ko'chirib olish

Мактабгача ёшдаги болалар маънавий-аҳлоқий тарбияси тизимида ватанпарварлик, инсонпарварлик ва мехр-мурувват ҳис-туйғуларини шакллантиришнинг шакл ва методлари Режа: 1. Мактабгача ёшдаги болаларда ҳис-туйғуларни ривожланиши 2. Илк ёшдаги болаларга ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини сингдиришнинг шакл ва методлари 3. Боғча ёшидаги болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини шакллантиришнинг шакл ва методлари

Ҳис-туйғулар болаларда уларнинг чақалоқлик даврларидан бошлаб оддий кечинмаларни ифодаловчи эмоциялар замирида ривожлана бошлайди. Чақалоқнинг хаёти қичқириқ садоси билан бошланади, кўпинча бу шартсиз рефлектор хусусиятидан келиб чиқади. Дастлабки қичқириқ товуш чиқариш оралиғи қисилишининг бевосита маҳсули хисобланади. Бу организмнинг табиий эҳтиёжи натижасида вужудга келади. Қисилиш даставвалги нафас олиш рефлексини ҳам бошқаради. Шунга қарамасдан, олимларнинг фикрларича, биринчи қичқириқ – бу нохуш ҳис-туйғунинг намоён бўлишидир. Қисилиш (спазма) – бу танглик (зўриқиш) туйғусини вужудга келишидир. Шунинг учун чақалоқда мускул реакцияси билан эмоционал муносабатни фарқлаш анчагина қийин. Қичқириқ кейинчалик нохуш кечинма ва сезгиларга жавоб тариқасида майдонга келиб, овқатланиш, уйқу, иссиқлик, очлик ва таги намликка қарши ички туғён вазифасини бажаради. Чақалоқни мўътадил тарбиялаш жараёнида қичқириқ эмоционал кечинмаларнинг яна бир тури – йиғи ёки йиғлашга ўсиб ўтади. Йиғлаш — боланинг жисмоний оғриғи, руҳий қайғуси, азоб- изтиробини табиий акс эттириш манбасидир. Ташқи олам билан алоқа ўрнатишнинг энг зарур воситаси сифатида чақалоқнинг ҳаёт фаолиятида йиғлаши алоҳида аҳамият касб этади. Йиғлаш нохуш ҳис-туйғуларнигина ўзида акс эттирмасдан, балки табиий эҳтиёжларни қондириш механизми тариқасида ҳам намоён бўлиши мумкин. Чақалоқ бир ойга тўлганда уни парвариш қилаётган одамга (онаси ёки энагаси ва ҳ.к.ларга) интилиш туйғуси, яъни талпиниш ҳисси пайдо бўлади ва бунинг маҳсули тариқасида кишилар қуршовидан «ўз» кишисини таниш, ажратиш жараёни пайдо бўлади. Мазкур психологик ҳолатни Н.Л.Фигурин ва М.П.Денисовлар «Жонланиш мажмуаси» (комплекси) деб атаганлар 1 . Бу даврда боланинг руҳий дунёсида тетиклик, ҳис-туйғусида эса атроф- 1 Э.Ғозиев, К.Даминов. Болалар психологияси. Тошкент, 1992, 16-бет.

муҳитдан таъсирланиш ўз аксини топади. Уларнинг фикрича, катталарга ўз муносабатини билдириш жараёни боланинг бундан кейинги тараққиётини белгиловчи босқич вазифасини ўтайди 2 . «Жонланиш мажмуаси» боланинг катталар билан ўзига хос равишда муносабатга киришишининг янги шакли сифатида майдонга келади. Лекин ташқи қўзғовчининг таъсирига нисбатан жавоб тариқасида намоён бўлган «Жонланиш табиати» ҳозирча очилган эмас. Эҳтимол, бу ҳолат боланинг катталар билан мулоқот ўрнатишининг махсус кўриниш ва овқатланишнинг мустаҳкамланиши билан боғлиқдир, ёйинки, индивиднинг ижобий ҳис-туйғусини қўзғатувчи сеҳрдир. Бола билан уни парвариш қилувчи шахс ҳис-туйғусининг бир хиллиги, ўхшашлиги, мослиги эмоционал ҳаракатни вужудга келтиради, натижада табассум ва нигоҳларнинг ўзаро алоқага киришиши содир бўлади. Ушбу жараён интилиш, илтижо, талпиниш каби ташқи иродага эга бўлган руҳий ички кечинмаларда ўз ифодасини топади. Психолог Е.К.Каверина боланинг ташқи таъсирларга акс таъсир билдиришини тадқиқ қилиб, кўриш ва эшитиш қўзғатувчилари мўлжал рефлексларида одам билан жисмларга айрича муносабат йўқлигини таъкидлайди. Унинг фикрича, инсон афт-ангорига қараб ижобий ҳис- туйғуларнинг уйғониши ёки туғилиши кейинчароқ вужудга келишини тушуниш мумкин. Таъсирга берилиш ва таъсирланишнинг мазкур шакли бола билан катталар ўртасида алоқа ўрнатишнинг бошланғич кўриниши ҳисобланади. Шахслараро алоқанинг ушбу шакли чақалоқлик даврининг якунланиши ва илк болаликнинг бошланишидан далолат беради. Чақалоқда пайдо бўлаётган ижобий ҳис-туйғуларнинг содда табиий эҳтиёжларни қондирилишлиги билан ҳеч қандай боғлиқлик жойи йўқ эканлигини психолог М.Ю.Кистяковская ўз тадқиқотларида ўрганган 3 . Унинг кўрсатишича, уйқудан қийналаётганлик ва таомга нисбатан 2 Э.Ғозиев, К.Даминов. Болалар психологияси. Тошкент, 1992, 1 7 -бет. 3 Кистаковская М.Ю. Развитие детей младенческое возраста, М., 1980, 31-бет.

очлик уйғотувчи қўзғатувчиларни бартараф қилиш салбий кечинма ва ҳис- туйғуларни пасайтиради. Боланинг катталар билан ижобий муносабатда бўлиши замирида табассум, кулги, илдам ҳаракат, товуш чиқариш ётса-да, аслида табиий (органик) эҳтиёжларни қондириш билан уларнинг ҳеч қандай алоқаси йўқдир. Аксинча, ижобий эмоционал ҳолат янги ижтимоий эҳтиёжнинг кўрсаткичи вазифасини бажариб, боланинг катталар билан мулоқотга киришиш эҳтиёжи ва имконияти вазифасини бажаради. Мазкур ёш даврида бола кўз қарашлари, ихтиёрсиз ҳаракати, шарпага жавоби ва ҳ.к.лари орқали катталар билан алоқа ўрнатади. Булар орқали шартли рефлекс шаклида вужудга келган ҳаракатлар мулоқот жараёнига ўсиб ўтади ва мулоқот вазифасини ўтай бошлайди. Лекин бу мулоқот новербал (сўзсиз) тарзда амалга ошади. Тор маънода ифодаласак, илк шахслараро муносабат элементларини ўзида акс эттиради. Катталарнинг чақалоқ билан мулоқотга киришиши – унга ўйинчоқни кўрсатиши, термулиши, эркалатиши ёрдамида ташқи таъсирларга жавоб рефлексларини фаоллаштиради ва чақалоқда ижобий ҳис-туйғуларни шакллантиради. Ўзаро мулоқот жараёнида болани нарсаларни ушлашга ўргатиш натижасида энди унда «таниш» жисмларга талпиниш, уларни ушлаш учун қўл чўзиш уқувини пайдо қила бошлайди. Бунинг натижасида ранг ва шаклни фарқлаш имкониятининг туғилиши билан боланинг ёш босқичида гўдаклик даври бошланади. Таъсир ўтказишнинг кейинги мураккаблаша борган босқичида (гўдакликда) катталар ёрдамида ўтириш, ўринда думалаш, эмаклаш, тик туришга доир ҳаракатлар бошланади. Бола овқатланиш қуролларидан мақсадга мувофиқ фойдаланишга, узлуксиз ва мазмунли ҳаракатларни амалга оширишга ўргана бошлайди. Буларнинг барчаси катталар раҳбарлигида амалга ошади. Шу боисдан акс эттиришнинг қайси босқичи бўлишидан

қатъий назар бевосита йўл билан рўёбга чиқади 4 . Демак, гўдаклик даврининг дастлабки тараққиёт босқичида оламнинг борлиқ ашёлари, жисмлари тўғрисидаги маълумотлар, тасаввурлар, тимсоллар, образлар, табиий яқоллик (айнан жисмнинг ёки ўйинчоқнинг ўзи) вояга етканлар билан боланинг ҳамкорликдаги (биргаликдаги) фаолияти маҳсули тариқасида маънавий бойликка айланиб, бош ярим шарлари пўстлоғи остида ўз изларини қолдиради. Мазкур даврнинг аксарият тараққиёт босқичларида билим ва тажрибаларни эгаллаш, уқув, кўникма ва малакаларни гўдак томонидан ўзлаштириш мустақил равишда бўлиши кузатилмайди. Гўдакнинг бир ёшгача бўлган давридаги психологик хусусиятларини ўрганишга қаратилган қатор тадқиқотлар мавжуд, улар орасида Н.Л.Фигурин, М.П.Денисова, М.Ю.Кистяковская, А.Валлон, Д.Б.Эльконин, Е.А.Аркин, С.Фаянс, Ф.И.Фридкина, Э.Ғозиев, К.Даминовларнинг тадқиқотлари алоҳида аҳамият касб этади. Француз психологи Анри Валлон гўдакда ижтимоий таъсирланишнинг ортганлиги ҳодисасини атрофлича тадқиқ қилган олимдир. Унинг таъкидлашича, ярим ёшдаги гўдак болада бошқа одамларга нисбатан жавоб реакцияси (таъсири) ўзининг юқори босқичига кўтарилади. 7-8 ойликдан эса, ярим йиллик ёшига нисбатан тўрт марта кўпаяди. Гўдакнинг имо-ишораларининг миқдори шунчалик тез кўпаядики, хатто икки ёшга қадам қўйган болаларникидан уч ҳисса ортиқроқ бўлади. Ана шу тўпланган материаллар таҳлили асосида А.Валлон, бу ҳолатни мулоқотдан ўзини тияолмаслик (киришимлик, ўта дилкашлик) даври деб атайди. Бунга ўхшаш маълумотлар ўзбек психологларидан Э.Ғозиев ва К.Даминов тажрибаларида учраган 5 . М.Ю.Кистяковская бир ёшгача бўлган болаларда катталар билан мулоқотга (муомалага) киришишнинг аста-секинликда мураккаблашиб боришини ўрганиб, болалар психологияси фани учун зарур материаллар 4 Кистаковская М.Ю. Развитие движений у детей первого года жизни. М. 1978, 89-бет. 5 Э.Ғозиев, К.Даминов. Болалар психологияси. Тошкент, 1992, 25-бет.

тўплаган ва уларни кўп қиррали шархлаб берган 6 . Олиманинг фикрича, гўдак ҳаётининг 3 ойдан 6 ойгача бўлган даврида катталар билан танлаб муносабатда бўлиш вужудга келади. Уч ойлик гўдак бегоналар даврасидан ўз онасини ажратиб олади, ярим ёшдан бошлаб эса, ўзгалар орасидан ўзига яқин кишиларини фарқлай билади. Унинг маълумотларига кўра, гўдак 3-4 ойлигида унга юзланган, эркалатган, табассум билан, уни эркалаб мулоқотга киришган ҳар қандай одамга ўз табассумини ҳадя этади ёки эркаланади. 5-6 ойликда эса у муомала ўрнатишга интилган нотаниш шахсга бироз тикилади, кейин ё кулимсирайди, ёки юзини ундан ўгириб олади, ёки қўрқиб йиғлаб юборади (бу маълумотларни СамДЧТИ мактабгача таълим факультетининг 2-курс талабалари билан Самарқанд шаҳрининг 1-сонли “Гўдаклар уйида” «Болалар психологияси» фанидан ўтказган лаборатория машғулотларида тажриба-синовдан ўтказдик. Олиманинг бу фикрларига қўшилмасдан иложимиз йўқ. Чунки бу маълумотлар тўла-тўкис ўзини равшан намоён қилди. Демак, гўдак ҳаётининг бу даврида уни парвариш қилаётган яқин кишига боғланиб қолишлик туйғуси пайдо бўлар экан. Ана шу сабабдан бола онаси ёки энагасини кўриши биланоқ уни қийқириш билан қарши олади, унга талпинади, қўл-оёқларини ихтиёрсиз равишда типирчилатади. Гўдак ҳаётининг 8-9 ойлигидан бошлаб катталар билан дастлабки ўйин фаолияти бошланади. Ўйин фаолиятидаги табассум, жонланиш, қувонч, шодлик туйғулари болада хузурланиш туйғуларини пайдо қилади. Бу туйғулар даставвал катталар иштирокида намоён бўлади, вақт ўтиши билан ўйиннинг ўзи болага қувонч бағишлайди. Бола бир ёшга яқинлашгани сари катта ёшдагилар ҳатти-ҳаракатини изчил кузатишдан ташқари, аста-секинликда уларнинг фаолиятида иштирок этиш туйғуси (истаги) пайдо бўлади. Кейинчалик уларга кўмак бериш 6 М.Ю. Кистаковская. Развитие обучение у детей раннего возраста, М., 1983, 52-бет.

иштиёқи туғилиб такомиллашиб боради. Натижада бола индивидуал фаолият туридан ҳамкорликдаги фаолият моҳиятига кира бошлайди. Маълумки ҳамкорликдаги фаолият боланинг мулоқот кўламини кенгайтиради – бу эса унинг ҳис-туйғуларини ривожланиб боришига туртки бўлади. Тадқиқотчилардан Н.Л.Фигурин ва М.П.Денисовалар боланинг бир ёшгача бўлган даврда руҳий тараққиётини чуқур ўрганганлар 7 . Улар олинган маълумотлари асосида кулги – инсон чеҳраси ва товушидан таъсирланиш туфайли вужудга келишини таъкидлайдилар. Болада қўрқув ҳисси кишиларни таниш ва нотанишга, қариндош (яқин киши) ва бегонага ажратиш, фарқлаш жараёнида ҳам кўринади. Шунинг учун ҳам ижтимоий тажриба ва уқувларни ўзлаштиришда, бирон бир ҳолатни акс эттиришда гўдак фақат инсонга тақлид қилади, холос. Тақлидчанлик болани ижтимоийлашувига кенг имкониятлар яратади ва унинг фаолиятини янада фаоллашувига туртки вазифасини ўтайди. Юқоридаги мулоҳазаларни умумлаштирсак: Биринчидан, мазкур ёш даврида бола билан уни парвариш қилаётган шахс ўртасида нисбатан барқарор, қалин алоқа ўрнатилади. Иккинчидан, гўдак қатнашиш имкониятига эга бўлган ҳар қандай (жумладан фавқулотдаги ҳам) ҳолат ва вазиятда катталар бола учун марказий сиймога айланиб қоладилар. Бу гўдаклик даврида асло сусаймайди, аксинча фаоллашиб, янги маъно, янги шаклга эга бўлиб боради. Учинчидан, гўдаклик даврининг охирига келиб ҳамкорликдаги ўйин фаолияти индивидуал ўйин фаолиятига ўсиб ўтади. Шундай қилиб, гўдаклик даврида катталар билан фаол алоқа киришиш эҳтиёжи туғилади ва нутқ давригача бўлган мулоқотнинг ўзига хос хусусиятини янги шакли (формаси) сифатида бола тараққиёти ва ҳис- туйғуларини ривожланишида муҳим ролни ўйнайди. Бир ёшгача бўлган даврда пайдо бўлаётган янги эҳтиёжлар тобора чуқурлашиб боради. Шунинг учун бу билан мулоқотнинг чекланганлиги ўртасидаги номутаносиблик бир ёшлик инқирозини (кризисни) келтириб 7 Межличностн ы е отношение от рождения до семилет. М.-Воронеж, 2001, 28-бет.

чиқаради. Бунинг натижасида бола ҳис-туйғуларида жазавали (аффект) ҳолатлар пайдо бўлади. Вужудга келган инқироз ўз ечимини нутқ давридаги мулоқот жараёнида топади. Бу бола тараққиётини бир босқичидан иккинчи босқичига ўсиб ўтганлигидан далолат беради. Нутқнинг такомиллашуви гўдак мулоқоти мазмунини янада бойитади, кўламини кенгайтиради. Бунинг натижасида бола ҳаётида ҳақиқий маънодаги шахслараро муносабат вужудга келади. Бу билан инсон индивидининг шахсга айланиши ва ижтимоийлашувига кенг имкониятлар пайдо бўлади. Психологик тадқиқотларнинг кўрсатишича, бола туғилиш даврига келган пайтида мия пўстлоғи фаолият кўрсата бошласада, аслида у на анатомик, на функционал жиҳатдан ривожланган бўлади. Ваҳоланки, боланинг руҳий дунёсида вужудга келадиган эҳтиёжларнинг кучи, давомийлиги, барқарорлиги ана шунга узвий боғлиқда бўлади. Модомики шундай экан, органларнинг тараққиёти гўдакнинг функционал ҳолатига алоқадорлиги сабабли, бош миянинг ривожланиши унга янги қўзғатувчиларнинг таъсир қилишига ва бу таъсирнинг бош мия катта ярим шарлари пўстлоғида фаолият уйғотишига боғлиқ. Бош мия марказлари эса жадаллашган ориентировка (мўлжал) фаолиятининг фаоллиги туфайли функционал жиҳатдан ривожланади 8 . Бу ўринда аввалроқ тилга олганимиз психологлар фикрини келтириш айни муддао бўлади деб ўйлаймиз. Катта ёшдаги одамнинг табассуми, ёқимли овозидан бошқа ҳеч қандай қўзғатувчи болада шунчалик қувонч, шодлик ҳис-туйғуларини вужудга келтира олмайди. Шунинг учун қувонч туйғусини уйғотиш ва уни мустаҳкамлаш учун катталар ва тарбиячилар болалар билан дамба-дам мулоқот ўрнатиши ҳамда улар билан ёқимли оҳангда, самимий суҳбат қуришлари лозим. Шундай қилиб, гўдаклик даврида (бир ёшгача давр) унинг эгаллаган энг қимматбаҳо нарсаси шундан иборатки, мазкур ёш даврида унда 8 Ғозиев Э., Даминов Қ. Болалар психологияси. Тошкент, 1992, 27-бет.

ижтимоий (социал) эҳтиёж пайдо бўлади. Ушбу эҳтиёж катталар билан бола ўртасидаги мулоқот (муомала)да ўз ифодасини топади. Шунинг учун предметлар ва жисмлар билан мақсадга мувофиқ ҳаракатларни биргаликда амалга ошириш, билиш жараёнлари ҳамда шакллари замирида мулоқотга эҳтиёж туғилади. Мулоқот жараёнида гўдак ҳис-туйғулари намоён бўлади. Йирик психолог – олим Д.В.Эльконин фикрича, гўдаклик давридаги болаларда кенг кўламдаги ва кўп миқдордаги предметларни таниш, уларни идрок қилиш, хусусиятларини ўзлаштириш эҳтиёжининг ортиши катта ёшдаги одамлар билан мулоқотга киришиш, муомала қилиш, муносабат ўрнатиш, алоқа боғлаш майли, туйғуси ва истагини кучайтиради. Бу эса ҳали гўдакни катталар мададига, кўмагига ва ёрдамига муҳтож эканлигини кўрсатади. Бу ўз навбатида боланинг катта ёшдаги одамларга боғлиқлиги сабабли улар билан янада кучлироқ мулоқот ўрнатишни тақозо қилади 9 . Гўдаклик ёш босқичини тугатиб илк болалик даврига ўтган – бир ёшлик ёки ундан сал ошган болаларнинг ҳар хил тоифадаги хусусиятлари туфайли кўргазмали ҳаракат ўйини чоғидаги муваффақиятсизликка учраганлари, кўзлаган ишни бажаришдаги нохуш кечинмалар, ҳолатлар ва уларнинг руҳий дунёсида дастлабки жазава (аффект) ҳис-туйғуларни вужудга келтиради. Бундан ташқари бола ўз фаолиятида учрайдиган шунга ўхшаш кўнгилсиз воқеага нисбатан шахсий муносабатини билдириш, яъни акс эттиришнинг янги шакли таъсирланиши (реакцияга киришишни) таркиб топтиради. Аччиқланиш, жаҳл қўзғаш, қаҳру-ғазаб (аффект) туйғулари хусусиятларини тадқиқ қилган психологларнинг материалларига биноан, бир ёшлик болада руҳий безовталаниш, ҳатти-ҳаракатда «портлаш» кўринишидаги қаҳри қаттиқлиқнинг юзага келтиради. Мактабгача ёшдаги болаларда салбий кечинмалар – қўрқув, жаҳл, жирканиш, ижобий кечинмалар – шодлик бола меҳрининг атрофидагиларга товланиб кетиши, ота-онасига қалбан яқинлашиши кўринишларида намоён 9 Эльконин Д.В. Развитие речи в раннем возрасте (изб. психологические труды). М., 1989, 55-бет.

бўлиши мумкин. 10 Боланинг руҳиятида янгитдан пайдо бўлаётган ушбу хулқнинг маҳсули тиришқоқликнинг ўзига хос кўринишидан иборат бўлиб, бу боланинг ўзи ёқтирган нарсасини (предметини) тазкорликда қўлга киргизиш хоҳиши билан узвий боғлиқдир. Одатда аффект ҳолатга (жазавага) берилиш, ёинки аффектив таъсирланишни боланинг катталар билан киришишдаги руҳий жиҳатдан қониқмаслик туйғуси пайдо қилади. Психологларнинг таъкидлашларича, «портлаш», «лов этиш» хусусиятига тегишли жазава (аффект) қуйдаги сабаблар натижасида вужудга келади: 1. Катталарнинг бола хоҳиш-истакларининг тушунмасликлари, унинг имо-ишоралари ва чеҳра ҳаракатлари (мимикасига), пантомимикасига эътиборсизликлари туфайли; 2. Катталарнинг болани ихтиёрсиз ҳатти-ҳаракатларига батамом қаршилик кўрсатиши ва унинг талабларини бажармасликлари; 3. Боладаги ўзгаришларни олдиндан сезиш (прогностик) қобилият ва улар ҳақидаги билимларнинг етишмаслигидир. Жазавага тушиш хусусияти ва унинг даражаси боланинг шахсий турмуш шароити ҳамда унга нисбатан катталарнинг муносабатларида ўз ифодасини топади. Юқорида келтирилган сабаблар ва ундан чиқарган хулосамизни психолог Н.А.Менчинскаянинг «Она кундаликлари» асарида келтирилган далиллар асосида янада аниқроқ кўрсатиш мумкин. Н.А.Мечинская илк ёшдаги ўғли Сашадаги ўжарликни шундай таърифлайди: «Мумкин эмас» деган тақиқлашга жавобан Саша ўжарлик қилар, зўр бериб яна ўз шўхлигини давом эттиришга уринар эди; ўжарона хоҳишни бошқа объектга, нарсаларга тортиш, жалб қилиш йўли билангина уни (қилиғини) барбод қилса, булар эди, халос; кўпинча тақиқлашга жавобан 10 Нишонова З., Алимова Г. Болалар психологияси ва уни ўқитиш методикаси. Тошкент, 2006, 89-бет.

йиғлаб инжиқлик қилар, ҳатто ўзини полга отар, қўл ва оёқларини тапиллатарди. Аммо бундай жазава унинг хулқида жуда кам содир бўлар эди; лекин уни бундай шўхликлардан тез ва енгил чалғитиш мумкин эди 11 . Боланинг илк ёшида ҳис-туйғуларининг ривожланиб, такомиллашиб боришига унинг нутқини ривожланиши ва сўз захирасининг бойиб, ортиб бориши муҳим омил ҳисобланади. Чунки «сўз» боланинг мулоқот кўламини кенгайтириб боради. Шу сабабли илк ёшли болалар ҳиссиётларида анчагина ўзгаришлар рўй беради. Илк ёшли болаларда аввало органик эҳтиёжларини қондириш билан боғлиқ бўлган нохуш ҳислар пайдо бўлади. Боланинг ёши ва ҳаёт тажрибасини ортиши билан ундаги ҳисларнинг кўринишлари ҳам кўпая боради. Илк ёшли болаларда ҳислар ҳамиша яққол ташқи кўринишда ўтади. Улар катталар каби ўз ҳисларини яшириш ва бошқариш имкониятига эга эмаслар. Илк ёшли болаларда ҳислар беқарор ва тез ўтувчанлиги билан алоҳида ўзига хос хусусиятга эга бўлади. Кулиб турган бола, арзимаган таъсирга йиғлаб юборади ва акси бўлиши мумкин. Икки ёшдан бошлаб бола учун шодлик, қувонч, умуман эмоцияларни ифодаловчи реакциялар энг кўп ахборот берувчи бўлиб ҳисобланади. Шу туфайли илк ёш болаларидан бошлабоқ болада ўзининг яқин одамларига нисбатан ҳайриҳоҳлик ҳислари пайдо бўлади (бола ўз яқин одамларининг кайфиятларини тушунадиган бўлади). Илк ёшдаги болалар ҳис-туйғуларининг ривожланишида катталарнинг яхши муносабатлари муҳим аҳамиятга эга. Онаси кулса, бола ҳам кулади, йиғласа – бола ҳам йиғлаб юборади. Мактабгача ёшдаги болаларда эмоция ва ҳиссиётларнинг ривожланиши, барча руҳий жараёнларига нисбатан, нутқнинг ривожланишига боғлиқ бўлади. Нутқ ёрдамида бола ўз ҳиссиёт ва эмоцияларини англайди ва бошқаради. Нутқ орқали болалар нафақат бирор 11 Поливанова К.Н. Психология возрастных кризисов. М., 2000, 83-бет.

нарсага сезаётганларини билдирадилар, балким маълум бир тарзда ўз кечинмаларини ҳам ифодалайдилар. Бола эмоцияларининг ривожланиши муайян ижтимоий вазиятлар билан боғлиқ. Боланинг вазиятни тушуниш, вазият ва ундаги ўзгаришларни бошдан кечириш муайян эмоционал ҳолатни ҳосил қилади. Бола ҳаёт тарзининг ўзгариши, ундаги одатий бўлиб қолган вазиятларни ўзгаришига сабаб бўлади, яъни болада аввал пайдо бўлган ва мустаҳкамланиб қолган динамик стреотип бузулиб, янги стреотиплар пайдо бўлади. Болада янги стреотиплар туфайли ўзгарган ва пайдо бўлган янги вазиятларга кўникиш учун икки ой муддат керак бўлар экан (А.И. мишкис, Л.Г. Голубова). Одатий вазиятнинг бузилиши аффектив реакцияларни шунингдек қўрқувни келтириб чиқариши мумкин. Аффект (қисқа муддатли, жўшқин кечадиган салбий эмоционал реакция) бош мия пўстлоғи бошқарув функциясининг сустлиги натижасида бўлиши мумкин. 12 Болалардаги қўзғалиш тормозланишдан устун эканлиги туфайли бола ўзидаги ижобий эмоцияларни тормозлай ололмайди. Шу сабабдан ижобий эмоция салбий билан ёки унга акс бўлган эмоция пайдо бўлади. Масалан, кулиб турган бола – йиғлаб юбориши мумкин. Илк ёшнинг охирига келиб, болада нутқ ва турмуш тажрибаси ошиши билан болаларда юксак ҳислар – интеллектуал, эстетик ва ўртоқлик ҳислари пайдо бўла бошлайди. Мактабгача ёшдаги болаларда олий ҳислар қўшилиб кетиш хусусиятига эга. Улар ўзларидаги барча олий кечинмаларни (интелектуал, эстетик ва х.к.) уйғатувчи объект ва воситалар битта умумий баҳо билан баҳолайдилар. Икки ёшдан ошган бола чиройли, жозибадор нарсаларни ёқтира бошлайди. Агарда болага чиройлик кийим кийдирилса, у ғоят мамнунликни сезади. 12 Нишонова З., Алимова Г. Болалар психологияси ва уни ўқ итиш методикаси . Тошкент, 2006, 90-бет.

Уч ёшнинг охирларида у шўх, чиройлик, ритмик куйларни ёқтиради. Мусиқага монанд ашулаларни айтабошлайди, рақсга тушишни ёқтиради. Булардан болаларнинг эстетик ҳис-туйғулари намоён бўлаётганлигини пайқаш мумкин. Энди бола ўз атрофидаги нарсаларни билишга қизиқа бошлайди, тўртинчи ёшнинг боши билан «бу нима?» саволини бериш бошланади. Илк ёшдаги болалар ҳикоя ва эртак қаҳрамонларидаги ижобийлик ва салбийлик ҳис-туйғуларини сезабошлайдилар. Улар билан бирга куладилар ва бирга йиғлай бошлайдилар (Бўри эчки болаларини еб қўйиши ёки тулки бўғирсоқни еб қўйиши кабилар). Боғчагача даврдаги болалар ҳис-туйғуларининг келтириб чиқарувчи ва уларни ривожлантирувчи асосий мотив катталар ва болалар ўртасидаги мулоқотдир. Демак, мулоқот болалар ҳис-туйғуларини келтириб чиқарувчи манба экан. Шу боисдан бу ёшдаги болалар ҳис-туйғулари билан мулоқот муаммоларини ажратиб қаралмайди. Боғча ёшидаги болалар ҳис-туйғулари ва уларнинг ўсиши боғчагача ёшдаги (чақалоқ, гўдак ва илк ёш) болаларнинг ҳис-туйғуларига нисбатан анчагина англашилганлиги ва барқарорлиги билан фарқ қилади. Боғча ёшидаги болаларда энди мураккаб ҳислар ривожлана бошлайди ва ёрқин намоён бўлади. Мураккаб ҳислар жумласига кўпроқ аҳлоқ ва билим билан боғлиқ бўлган бурч ҳислари, дўстлик ва ўртоқлик, софлик ва тўғрилик, виждон, номус, уялиш, масъулият, жамоатчилик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳр-мурувват ва ҳ.клар каби ҳислар киради. 5-7 ёшли болаларда юзага кела бошлайдиган маънавий ҳислардан бири бурч ҳиссидир. Бурч ҳиссининг пайдо бўлиши боладаги мавжуд билим, кўникма ва малакалар асосида аҳлоқий онг шакллана бошлайди. Бу эса болалар ўз хулқ-атворларини ўзлари мустақил бошқара бошлаганликларининг белгиси бўлиб ҳисобланади. Боғча ёшидаги болаларнинг бурч ҳислари нима яхши-ю, нима

ёмонлигини англашлари билан, яъни аҳлоқий тасаввурларининг юзага келиши билан боғлиқ бўлади. Мактабгача ёшдаги болаларда фахр ва уят каби аҳлоқий кечинмалар (ҳислар) ҳам пайдо бўлади. Фахр ҳиссининг пайдо бўлиши учун бола онгига аниқ фазилатлар билан боланинг атрофидаги кишиларнинг унга берадиган ижобий баҳоси, рағбатлантириб қўйиши ўртасидаги алоқадорлик тўғрисида шаклланган тасаввурлар ички асос бўлади. Катталар ёки тарбиячилар томонларидан берилган биронта топшириқни бажараётган ёки бажариб бўлган пайтларида болаларда мамнунлик, шодлик, руҳий кўтаринкилик ҳислари пайдо бўлади. Аммо бирор тартибга доир қоидани бузиб қўйган пайтларида хафалик, қандайдир хадиксираш ҳислари туғилади. Мактабгача ёшнинг охирларига келиб, олий ҳислар боланинг хулқ- атвор мотивларига айлана боради. Боғча ёшида ҳар нарсага қизиқиш кучли бўлганлиги туфайли, болаларнинг билиш фаолиятлари билан боғлиқ бўлган ва маълум даражада ақлий зўр беришни талаб этадиган турли дидактик ўйинларда ҳамда нутқ ўстириш, математика ва ҳ.к.лар бўйича ўтказиладиган барча таълимий машғулотларда уларнинг интеллектуал ҳиссиётлари ўсиб, ривожланиб боради. Интеллектуал ҳисларнинг ривожланиши боғча ёшидаги болалар билиш қобилиятларининг ўсишида ғоят катта аҳамиятга эга. Шу сабабли боғча ёшидаги болалар интеллектуал ҳисларини ўстириш ва ривожлантиришга алоҳида эътибор қилиниши керак. Бунинг учун бола атрофидаги катталар ва тарбиячилар болаларга улар ҳаётига боғлиқ турлича саволларни бериш, фан ва техниканинг ажойиб янгиликлари, ҳайвонлар, қушлар ва уларнинг яшаш шароитлари, уя қўйишдаги инстинктли ҳаракатлари, хулқ-атворлари ва ҳ.к.лар ҳақида қизиқарли мисоллар, фактлар асосида улар билан савол-жавобли суҳбатлар ўтказиш, ҳикоя қилиб бериш, сайирлар пайтида уларнинг эътиборларини улар атрофидаги турли воқеа,

ходисаларга йўналтириш болалар билиш жараёнлари билан боғлиқ бўлган мақсадли самараларни беради. Болаларда ҳис-туйғулар мактабгача ёш даврида болаларнинг етакчи фаолиятлари бўлмиш ўйинда жуда жадаллик билан ривожланади. Чунки мактабгача ёшдаги болалар учун нафақат етакчи, балким хилма-хил кечинмаларга бой бўлган фаолиятдир. Боғча ёшидаги болаларда аҳлоқий-маънавий ҳис-туйғулардан ўртоқлик, дўстлик, жамоавийлик ва ҳ.к.лар юзага кела бошлайди. Шубҳасизки, боғча ёшидаги болаларда пайдо бўлувчи дўстлик, ўртоқлик, жамоавийлик ва ҳ.к. ҳис-туйғулари билан катталар ўрталарида учраб турувчи бундай ҳис-туйғулар ўртасида ғоят катта фарқ бўлади. Болалар боғчада ҳар куни бирга ўйнаш, бирга ўтириш, бирга овқатланиш ва ҳ.к.лар орқали бир-бирига ўрганиб, иноқлашиб, ўртоқлашиб қоладилар. Улар бир-бирлари билан кўча-куйда ва турли жойларда кўришиб, учрашиб қолган пайтларида, сабабсиз бўлса ҳам, жилмайишиб, хурсанд бўладилар. Боғчага ўрганиб қолган болада болалар жамоасига интилиш пайдо бўлади. Қиз болалар ҳам, ўғил болалар ҳам жамоа бўлиб ўйнашни ёқтирадилар. Айрим болалар (айниқса боғчанинг кичик гуруҳи болалари) ўзларига тенгдош бўлган бошқа болалар олдига келиб «Кел, ўртоқ бўламиз», - деб таклиф қиладилар. Бир-бирлари билан ўртоқ бўлиб олган болалар ҳамиша биргаликда ўйнайдилар, ўйинчоқларни талашмайдилар. Керак бўлиб қолган пайтда бир-бирларига ёрдам берадилар, ўртоқларини бошқа болалар ранжитган пайтларида ҳимоя қиладилар, ўртоқ бўлган болалардан биронтаси йиқилиб тушса, дарҳол турғизиб қўядилар, уйларидан олиб келган ширинликларини бўлишиб ейдилар, доимо ўша ўртоқ бўлган қиз ёки ўғил бола билан қўл ушлашиб юрадилар. Бироқ шуни ҳам қайд қилиш жоизки, болаларнинг ўртоқлашишлари қанчалик осонлик билан бўлса, шунчалик осонлик билан бузилиб ҳам кетади. Масалан, ўртоқлашган болалардан бирортаси қўлидаги ўйинчоғини бериб

турмаса, иккинчи бола «мен сен билан ўртоқ бўлмайман» деб кетиб ҳам қолади. Боғча ёшидаги болалар маънавий-аҳлоқий ҳислардан ўртоқлик, дўстлик ҳислари заминида ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳр-мурувват ҳис-туйғулари шаклланади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда, бундай юқори даражалик ҳис- туйғуларни ўстириб бориш ва ривожлантириш келажакда бола шахсининг камолати йўлида жуда муҳим аҳамият касб этади. Бу ҳисларни ўстириб, уларнинг туйғуларига айлантиришда ватанимизнинг шон-шуҳрати, халқимизнинг бунёдкорлиги, оламшумул ютуқлари ва ажойиб қаҳрамонлари ва ҳ.к.лар ҳақида болалар ёшига мос, турли қизиқарли суҳбатлар, савол-жавоблар ўтказиш, Ватан ҳақидаги шеърларни ёдлатиш, тантаналик эрталиклар ўтказиш, халқимизнинг турли байрамларига бағишланган бадиий тадбирларни ўтказиш кутилган самараларни беради. Боғча ёшидаги болалар шахсини шакллантириб боришда ва уларда аҳлоқий ҳисларнинг ривожлантиришда, асосан бола атрофидаги катта одамларнинг болалар билан ўзаро муомала ва муносабатлари муҳим ролни ўйнайди. Катта кишилар (биринчи навбатда ота-она ва тарбиячилар) одоб доирасидан четга чиқмайдиган хуш муомала, ёлғон гапларни мутлақо ишлатмайдиган, соф виждонли ва адолатли бўлсалар, болалар ҳам уларга тақлид қилиб худди шундай олийжаноб ҳис-туйғуларга эга бўлиб борадилар. Болалар ҳис-туйғуларнинг тараққиёти ҳақида фикр юргизилганда, шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, уларда меҳр, раҳимдиллик, нафратланиш ва қўрқинч ҳис-туйғуларининг пайдо бўлиши ва ривожланиб бориши асосан болалар ва катталарнинг ўзаро муносабатларига боғлиқ бўлади. Катталар ўз атрофларидаги кишиларга – оила аъзолари, қариндош- уруғ, қўни-қўшни ва уларнинг болаларига, қариялар, маҳалладош, таниш- билишлар, шунинг билан бирга турли жониворларга, уй ҳайвонлар ва

ҳ.к.ларга раҳимдиллик, меҳр-муҳаббат, мурувватлик билан муносабатда бўлсалар, болаларда ҳам меҳр-мурувват, раҳимдиллик ҳис-туйғулари шаклланади. Ота-оналар, тарбиячилар ва ҳ.к. катталар болаларга чумолилар, қушлар, типратикон, тошбақа, қурбақа ва ҳ.к. кабилар ҳақида ҳикоя қилиб берсалар, буларнинг фойдалик томонларини бўрттириб кўрсатиш орқали болаларда меҳрибонлик ҳис-туйғуларини уйғотиш мумкин. Боғча ёшида нафосат ҳислари ҳам анчагина тез ривожлана бошлайди. Кичик боғча ёшидаги болаларда нафосат ҳислари бирон чиройли янги кийим кийган пайтларида яққол намоён бўлади. Бундай пайтларда болалар ғоят кўтаринки руҳда бўлиб, ўзларининг янги кийимларини кўз-кўз қилгилари келиб туради. Баъзи бир гапдонлари эса катталар унинг янги кийимини пайқаш бермасалар «бугун дадамлар янги дўппи олиб бердилар» ёки «дадамлар янги туфли олиб бердилар», - деб кўрсатадилар. Катталар боланинг кийган кийимини мақтасалар, улар жуда хурсанд бўлиб кетадилар. Умуман чиройли кийим, чиройли ўйинчоқ, озода хона ва ҳ.к.лар боғча ёшидаги болаларда кўтаринки руҳ, яхши кайфиятларни юзага келтиради. Боғча ёшидаги болаларнинг нафосат ҳиссиётларини тарбиялаш ва ўстиришда чиройлик ва таъсирчан ҳикояларни айтиб (ўқиб) бериш, сайирлар пайтида табиат манзаралари билан таништириш, расм чизиш ва мусиқа машғулотлари беқиёс аҳамиятга эга. Нафосат тарбиясига доир машғулотлар болаларда завқ уйғотиш билангина чекланиб қолмай, болаларда нафосат баҳоларни беришга ҳам ўргатади, уларда нафосатли одатлар таркиб топа бошлайди. Болаларда ёшликларидан бошлаб нафосат дидларини тарбиялашда уларнинг таклидчанликлари қўл келади. Чунки болалар юриш-туришда турли аҳлоқий ҳаракатларни, муомала, кийиниш ва ҳ.к.ларда катталар тақлид қиладилар ва ўрнак оладилар. Маълумки, қўрқиш ҳисси болаларга туғма равишда (оз бўлсада)

берилган бўлиши (айниқса боғчагача ёшдаги болаларда, айрим ҳолларда боғча ёшидаги болаларда) ҳам мумкин. Болада қўрқув ҳисси кишиларни таниш ва нотанишга, қариндош (яқин киши) ва бегонага ажратиш, фарқлаш жараёнида ҳам кўринади. Кузатишлар кўрсатишича, кўпчилик болалар қаронғидан, ёки хонада, бирор жойда ёлғиз қолишдан қўрқадилар. Шунинг учун болаларни қўрқиш ҳиссидан сақлаш керак. Аммо, баъзи бир ота-оналар бу ҳолатнинг илмий асосини билмасликлари туфайли (бирор мақсадни амалга оширишда) қўрқиш ҳиссини болаларда сунъий асосда яратадилар. Масалан, барча болалар ҳам одатда кундузги ухлашни ёмон кўрадилар (қатъий режим асосида ўсаётган болалар бундан мустасно, улар осонликда ухлаб қоладилар). Баъзи ота-оналар ёш болаларни ухлатишда (1-4 ёш) қўрқитиш усулидан фойдаланадилар. Улар кўпинча «ана, бўжи келяпти» ёки «бобов келяпти, сени еб кетади» кабилар билан болада воҳима уйғотиб, кўзларини юмишга мажбур қиладилар. Айрим ҳолларда эса эшик ёки деразани тақиллатиш, болага кўринмай туриб даҳшатли овоз чиқариш орқали болаларни қўрқитадилар. Бундай услублар ниҳоятда йўл қўйиб бўлмайдиган антипедагогик услублардан бўлиб ҳисобланади. Болаларда бундай услубларни қўллаш сабабли, бола тинч ухлай олмайди. У кечаси билан алаҳлаб чиқади, ёки қўл-оёқлари титрайди ёки йиғлаб чиқади. Бола ҳаддан ташқари қаттиқ қўрқитилса, ёки тутилиб (дудуқланиб) гапирадиган, ёки турли руҳий касаллик билан касалланиб қолиши мумкин. Шунинг учун болаларда қўрқиш ҳиссини сунъий равишда юзага келтириш ўта зарарлидир. Шундай қилиб, боғча ёшидаги болаларнинг ҳис-туйғулари асосан эркин ўйин фаолияти жараёнида, турли машғулотларда, катталарнинг болалар билан муомила-муносабатлари, катталарнинг ўрнак-намунавий аҳлоқий ҳаракатлари ва ҳ.к кабилар орқали ривожланиб, такомиллашиб

боради. Уларнинг ёшлари улғайиб бориши билан ҳис-туйғуларини ўзлари бошқара оладиган бўлиб борадилар. Боланинг интеллектуал тараққиётида эса, барча аҳлоқий-маънавий, эстетик ҳисларининг нормал ривожланиши уларнинг руҳий тараққиётларида бебаҳо аҳамиятга эгадир. 2. Илк ёшдаги болаларга ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳр- мурувват ҳис-туйғуларини сингдиришнинг шакл ва методлари Ҳис-туйғулар болаларда уларнинг илк ёш даврларидан бошлаб ривожлана бошлайди. 13 Бола илк ёшга етганида унинг турмуш тажрибалари ортиб бориши жараёнида ҳис-туйғулари ҳам ортиб боради. Илк ёшдаги болалар ўзидаги ҳиссий ҳолатларни, мутлақо яшира олмайдилар. Улардаги ҳиссий ҳолатларнинг ташқи ифодаси очиқдан-очиқ ташқи қиёфаларида кўриб туради. Бола бир ёш атрофида рангдор нарсаларни, ёқимли мусиқа овозини ёқтирадиган бўлиб қолади. Илк ёшдаги болаларнинг турмуш тажрибалари ортиб бориши жараёнида уларнинг ҳис-туйғулари ҳам ортиб боради. Илк ёшдаги болалар ҳиссиётлари жуда ҳам бевосита бўлади. Бунинг сабаби бош мия пўстлоғи бошқарув функциясининг сустлигининг натижасидир. Шу сабабли болалардаги қўзғалиш тормозланишдан устун бўлади. Бола ижобий эмоцияларнинг жўшқин ифодасини тормозлай олмаслиги 13 Бу ҳақда тадқиқотимизнинг 2.1. бўлимида муфассал материаллар берилган (Ў.О.)

туфайли қарама-қарши (салбий) эмоциялар пайдо бўлиши мумкин. Агарда бола онасинниг ёлғондан йиғисини кўрса, ўзи ҳам қўшилиб йиғлай бошлайди. Онаси кулиб юборса, бола ҳам кулади. Икки ёшга тўлиб, учинчи ёшга яқинлашиб қолган болаларда оддий аҳлоқий ҳиссиётларининг дастлабки аломатлари пайдо бўлади. Агарда бола ўзига топширилган топшириқни бажарганидан сўнг уни ижобий қўллаб (мақтаб) қўйилса, у мамнун бўлиб қувонади. Иккинчи марта у ана шундай мақтовга сазоввор бўлишга интиладиган бўлади. Уч ёшли бола турли-туман туйғуларга бой, ички кечинмаларини сезабошлайди. Боланинг учинчи ёшидан бошлаб унинг ҳис-туйғулари ҳам (бошқа руҳий жараёнлари каби) тез ўса бошлайди. Илк ёшли болалар ҳиссиётлари бошқа ёшдагиларга нисбатан кескин фарқ қилади ва ўзига хос хусусиятларга эга бўлади. Бола ёш жиҳатидан қанча ёш бўлса, унинг ҳиссиётлари бола устидан шунчалик ҳукмронлик қилади, лекин тез ўзгариб туради. Бунинг асосий сабабларидан бири, илк ёшдаги болалар ҳиссиётлари ҳалича дифференцировка қилинмаган (бир-биридан кескин ажралмаган) бўлади. Шунинг учун улардаги ҳислар бир-бирига қўшилиб кетади (кулиб турган бола, бирданига йиғлаб юбориши ёки аксинча бўлиши мумкин). Юқоридагиларга биноан илк ёшли болалар ҳиссиётларини ўстириб боришнинг ўзига хос шакл ва методлари бор. Тубанда биз ўзбек эли оилаларида бола тарбиясига (бизнинг миллий оилаларимизда) азал-азалдан сингиб кетган, ҳозирги вақ т да илмий жиҳатдан асосланган ҳислатлар яъни, болада атроф-муҳитга меҳр уйғотиш, улар асосида Ватан ва инсониятга нисбатан ижобий ҳис-туйғуларни шакллантиришнинг шакл ва методларини очиб бериш ва уларни назарий- илмий асосларни таҳлил қилишга, ўз имкониятимиз даражасида, ҳаракат қилдик. Халқимизнинг – Ватан остонадан бошланади, - дейиши бежиз эмас.

Чунки Ватан туғилган уй, кўча, таълим олган боғчаю-мактаб, қолаверса бола яшаб, ўсган маҳалласи, ота-она, қариндош-уруғ, танишлари ва ҳ.кларга бўлган меҳрдан бошланади. Ўзбек халқида бола меҳрини шакллантириш, унинг ҳис-туйғуларини тўғри йўллантириш ўз ватанига, туғилиб ўсган юртига, унда яшовчи одамларга меҳрини ўстиришдан бошланади. Боланинг илк ёшлик пайти бошларида энг аввало унга Оймомога меҳрини қўйдирилади. Ой меҳробида юлдузлар жилва уруб турса-да, бирорта юлдуз Оймома ўрнини боса олмайди. Гўдакча ўзини эндигина тутиб олиши биланоқ ҳис-туйғуларини ифодалай бошлайди, тета-поя ҳаракати ва тили чиқа бошлаши билан, унинг атрофидаги катталар уни даст кўтариб, «Оймома кулча ташланг»ни ўргатадилар. Бола бу сўзларни қайта-қайта такрорлаб, Оймомага жажжи қўлларини узатиб, Оймомадан кулча сўрай бошлайди. Шу сабабли ҳам ўзбек элида ўсган болаларнинг биринчи меҳрлари “Оймомаларига” бағишланган бўлади. Шунинг учун юртимизда Оймомани билмайдиган бола бўлмаса керак. Инсон ҳаёти буюк бир туйғу билан устуворки, уни меҳр тафти деб айтишади. Бу жумланинг маъносида «Олтин олма дуо ол, дуо олтин эмасми» каби ҳикмат ётади. «Дуо ол» дейилганда, кўнгил назарда тутилади. Сабаби кўнгил исиса, меҳр уйғонади. Меҳр тушган жой – муқаддас ҳисобланади. Бу муқаддас жойга нисбатан ёвуз ният, ёмон сўз айтилмайди. Ватан – бу муқаддас гўша бўлганлиги учун ҳам болаларимизни илк ёшидан бошлабоқ ўз ватанига меҳр ҳис-туйғуларини шакллатиришга интиламиз. Ҳаётда ота-она бағрида камол топган бола, бу имкониятдан маҳрум бўлган боладан кўп жиҳатдан фарқ қилишлигини исботланган. Меҳрнинг кўп жиҳатлари ва қирралари бор. Ота-она билан яшаб ўсган бола меърос-мулк бўлиб ҳисобланган ҳовли-жойдан нафас олади, ғурурни

туяди, оға-инилари, опа-сингиллари, қариндош-уруғларидан ўтган меҳр ҳислари ҳаракати, феъл-атвори, кундалик ташвиш-қувонч, эзгу ўй ва мақсадлари унда инсоний фазилатларни шаклланишига самарали таъсир кўрсатади. Оиладаги ўнгай шарт-шароитларда она-Ватанга эътиқод туйғуси камол топади. Бу эса меҳр тарбиясининг энг муҳим жиҳатларидандир. Шуравий мустабид тузум даврида халқимиз онгига асосан ғайри тушунчаларни сингдириш пайида бўлинди. Бу билан минг-минг йиллик анъаналаримиз илдизига эскилик сарқити деб болта урилди. Ҳар қандай миллий ва диний қарашлар иллат сифатида баҳоланди. Бундай ёндошув ошкора ёки мажбурий тарзда эмас, балки аста-секинлик билан, кўз илғамас даражада, ўта узоқни кўзлаб, пинҳоний бажарилди. Масалан, туғриқхоналарда чақалоққа ўз онаси эмас, балким ҳар хил оналар сутини омухталаб беришди. Шундай қилинса, гўё болалар бардам ва ақлли ўткир бўлармиш, деган сохта фикрлар билан оналарни ишонтирдилар. Иккинчи томондан, ҳали она сутига тўйиб улгурмаган чақалоқни бирданига сунъий овқатлар билан боқишни тарғиб қилишди ва жорий этишди. Бу хил муносабатлар ирсият талабларига, динимиз ва қадриятларимиз моҳиятига мутлақо тўғри келмасди. Айниқса, янги туғилган чақалоқни онадан ажратиб сақлашлик янада ачинарли ҳол бўлиб, бола ва она меҳрларини шаклланишига халақит бўлиб келди 14 . Мустақиллик билан бирга ўзбек тиббиётида бу ҳолни тузатишга ҳаракат қилинди ва бундай ҳолга барҳам берилди. Ҳозирги, замонавий туғриқхоналаримизда янги туғилган чақалоқ билан она бир хонада ёнма-ён жойлаштирилади. Бунда она ва болада ўзаро меҳр ришталари боланинг чақалоқлигидан мустаҳкамланиши таъминланади. Шунинг учун боланинг илк ёшлигидан бошлабоқ ўз қадриятларимизга суянган ҳолда, ота-онага меҳр туйғуларини шакллантириш орқали ўз Ватани 14 Иномова М. Оилада болаларни маънавий-аҳлоқий тарбиялашда миллий қадриятлардан фойдаланиш. Тошкент, 1995, 155-бет

ва халқига ижобий ҳис-туйғуларни шакллантирилади. Ўзбекистонда боланинг илк ёшидан, овқатни «Бисмиллахир раҳмонир роҳийм» сўзини айтиб еябошлашга, еб бўлгач «Омин» қилишга ўргатилади. Болаларга ватанга ва катта кишиларга меҳрибонлик ҳисларини шакллантиришда «Болагинам, олтин олма, дуо ол, дуо бу олтиндир» каби халқимизнинг доно гаплари ва урф-одатлари ҳамда миллий қадриятларимиздан фойдаланилади. Қадриятларимиз ва анъана, расм-русумларимизни болаларга сингдириш орқали, уларда меҳр туйғулари уйғотилади. Меҳр тушган жой эса Муқаддас ҳисобланади. Илк ёшли болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр- мурувват туйғуларини шакллантиришда халқимизнинг миллий анъаналари, расм-русумлари ва қадриятларидан фойдаланиш асосий методларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бола эндигина дунёга келган кундан бошлаб, онанинг ардоғини, ёқимли алласини эшитади. Болалар учун махсус яратилган халқимизнинг бу қўшиғи бола онгига она сути билан сингади. “Алла” қўшиғини бола шахсида ота-она, Ватан, миллатга муҳаббат ҳис-туйғусини энг дастлабки куртакларини шакллантира бошловчи восита деб ҳисоблаш мумкин. Бола секин-асталикда ўса бошлашидан бошлаб “Алла” қўшиғи воситасида миллий тил ва миллий мусиқа оҳангларига ўрганиб бориши орқали унда миллий руҳ ва миллий руҳияти қарор топа бошлайди. Шунинг учун халқимизга хос миллий қадриятларимиз таркибида фарзанд туғилиши, чақалоқнинг бешик даври, улғайиши, жисмоний ва нутқий баркамоллиги, ёш ва суннат тўйлари улғайиш эҳтирослари билан боғлиқ бўлган – олқиш, эркалама, овутмачоқ, чорлама, санама, айтишмалар, тегишма ва ҳ.к.лардан иборат бўлмиш болаларга тегишли бир бутун халқ қўшиқлари тизими яратилган. Булар боланинг кичиклигидан бошлаб ҳис- туйғуларини ўсишига ёрдам беради.

Оилавий шарт-шароитларда онага, ватанга эътиқод туйғуси шаклланади. Халқимизнинг кўзга илинмас, лекин болада меҳр ҳисларини шакллантиришга восита бўлувчи яна бир урф-одати борки, унинг замирида ботмон-ботмон маъно ётади. Шундай урф-одатлардан бири, оиладаги катта бўлиб ўсиб чиққан болалар кийимини кичкинтойларга кийдириш расмга айланиб қолган. Бу нафақат оила, қариндош-уруғлар орасида, балким яқин қўшнилар , айрим жамоаларда яқин ҳам касб дан орасида ҳам фаҳр ҳисобланади. Одатда ота ва онанинг кийимини ўғиллари ва қизлари, яқинлари ҳавас билан, қўмсаб кийиб юришлари, улардан меҳр тафти ва ҳароратини туйишлари эзгу қадриятларимиздан ҳисобланади. Оддий буюмлар, эски кийимлар бу хилдаги нарсаларнинг ҳар бирининг ўз тарихи бор. Кўп ҳолларда, уларга умуман эътибор қилинмайди. Қиймати баланд мулк устида эса катта машмашалар рўй беради. Моддий бойликлар билан бирга маънавий бойликлар – кўнгил гавҳари ҳисобланган иймон-эътиқод, меъда тўқлиги, холислик, камтарлик, кечиримли бўлиш, ўтганлар хотирасини эслаш, эъзозлаш каби ҳислатлар бебаҳо қадр ва хурриятга лойиқ. Булар замирида ватанпарварлик ва инсонпарварлик ва меҳр ҳис-туйғуларининг негизи ётади. Ватан, юрт, миллат тушунчалари улуғвор тушунчалар бўлиб, ҳамиша меҳр-муҳаббатдан қувват олади. Шу жиҳатдан қаралганда, бу туйғулар экизак, қондошу-жондошдир. Илк ёшдаги болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр мурувват ҳис туйғулари шакллантириш методларидан яна бири, болада унинг атрофини ўраб турувчи табиатга меҳрли бўлишни ўргатиш орқали шакллантириш одат тусига кириб қолган. Халқимизда ёши улуғлар боланинг энди тета-поя бўлиб юрабошлаган вақтиданоқ: «Болажоним, сувга тупурма, худонинг юзини беркитасан, ерни қаттиқ тепма, у ҳам ўкинади, ҳавони ифлослама – ҳаёсиз бўлиб қоласан», -

деб уқтирилган. «Мушукчани қийнама, гулларни узма – улар сени яхши кўрадилар, улар чиройлик...» - деб айтишарди бобо ва момоларимиз. Бу билан боланинг илк ёшиданоқ, унинг қалбида Миллий туйғуларни шакллантирилади. Миллий туйғулар наслдан-наслга она тушунчаси орқали ўтадиган туйғулардир. Набобат ва ҳайвонот дунёсидан узоқлашиб бориш, бу яхшилик аломати ҳисобланмасдан, сеҳр ришталарнинг жонсизланиши ҳисобланади. Илк ёшдан бошлабоқ болада табиатга меҳр уйғотиш замирида кўп ажойиб ҳислатларни шакллантириш мумкин. Илк ёшдаги болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр- мурувват ҳис-туйғуларини табиат, набобат ва ҳайвонот дунёсига меҳр уйғотиш орқали шакллантириш ижобий самараларни беради. Меҳр ва яхши ҳис-туйғулар – буюм эмас, улар сотилмайди. Шунинг учун халқимизнинг: «Кўнгил – кўнгилдан сув ичади»,—деган ҳикматига риоя қилиш лозим бўлади. Демак, боғчагача ёшдаги болалар қалбига илк меҳр сабоқлари, ватанпарварлик ва инсонпарварлик туйғуларини аввало оилада, сўнгра таълим-тарбия масканларида сингдириш керак экан. Бу ёшдаги болаларга ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр туйғуларини сингдиришнинг ўзига хос қатор шакл ва методлари бўлиб, улар оилавий тарбияда Оймома, ота-оналарга меҳр туйғуси, миллий расм- русумлар, миллатимизга хос қадриятларимиз, урф-одатларимиз, атрофдаги табиат ва набобатга меҳр уйғотишдан бошлаб, мактабгача таълим муассасаларида махсус дастур асосида – халқ ўйинлари, халқимиз оғзаки ижодидан фойдаланиш, халқ қўшиқларини ўргатиш ва ҳ.к.ларни ўз ичига олади. Илк ёшдаги болаларда Ватан ва инсонга бўлган ҳис-туйғуларни шакллантиришда «Учинчи минг йилликнинг боласи» (ўқув қўлланма)дан

фойдаланиш кутилган самараларни беради. 15 Бу дастурда илк ёшли (1-3) болалар учун алоҳида «Харакатли халқ ўйинлари», «Таъмимий машғулотлар жадвали», «Овутма-чоқлар», «Атроф- муҳит билан таништириш дастури», турли «Дидактик материаллар», «Нутқ ўстириш», «Предмет-асбоблар билан қилинадиган материаллар», «Мусиқа», «Бадиий адабиёт» ва ҳ.к. бўлимлар билан болалар таълим-тарбиясини ривожлантириш ва юқорида келтирилган оила тарбиясини давом эттириш орқали болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр тушунчаларини сингдириш мумкин. 3. Боғча ёшидаги болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини шакллантиришнинг шакл ва методлари Ҳис-туйғулар бу инсоннинг оламдаги нарса ва ҳодисаларга нисбатан бўлган муносабатлари ва шу муносабатлар туфайли пайдо бўладиган ички кечирмаларнинг онгимизда акс этиши бўлиб, ташқи олам таъсирлари билан боғлиқ бўлади. Инсонда ҳиссиёт одатда жуфт-жуфт бўлиб учрайди (ёқимли-ёқимсиз, хуш-нохуш, хурсандчилик-хафачилик, шодлик-ғазаб, муҳаббат-нафрат ва ҳ.к.). Шунинг учун инсон ҳислари субъектив характерга эга бўлади. Ҳиссиётлар ўзининг юзага келиш нуқтаи назаридан одамнинг эҳтиёжлари, қизиқишлари ва интилишлари билан боғлиқ бўлади. Катта одамлар ўзларида пайдо бўлган турли-туман ҳисларни, айрим ҳолларда (керак бўлиб қолса) яшира оладилар. Аммо болалар, кўпинча, унинг уддасидан чиқаолмайдилар. Инсон ҳаётида ҳиссиётнинг аҳамияти жуда катта. Ҳар бир жамиятнинг аъзоси шу жамият аҳлоқий нормаларини қандай бажаришига қараб, унда 15 Учинчи минг йилликнинг боласи (ўқув қўлланма). – Т., 2001, 22, 118-бетлар

аҳлоқий ҳисларнинг турлича кўринишлари пайдо бўлади. Аҳлоқий ҳислар жумласига бурч ва виждон, дўстлик ва ўртоқлик, софлик ва тўғрилик, номус, масъулият, жамоатчилик, ватанпарварлик, инсонпарварлик, меҳр-мурувват ва ҳ.к. ҳисларни киргизиш мумкин. Ватанпарварлик ва инсонпарварлик ҳислари – аҳлоқий ҳисларнинг энг юксаги ҳисобланади. Ватанпарварлик ва инсонпарварлик – бу ўз ватани, ўз юрти ва халқига нисбатан содиқ бўлиш, меҳр қўйиш демакдир. Ватанпарварлик ва инсонпарварлик ҳислари барча мамлакатлар халқларида ва болаларида бўлади. Лекин булар ўзаро ўша мамлакат ва юртнинг шарт-шароитлари, турмуш тарзи, таълим-тарбияси, сиёсат ва иқтисоди, миллат маънавияти ва қадриятлари, ўша миллат психологияси ва менталитети, оилавий уклади ва ҳ.к ларига қараб фарқ қилади. Ватанпарварлик ва инсонпарварлик ҳисларини шакллантиришнинг шакл ва методлари ҳам турли мамлакатлар таълим-тарбияси ва оилавий ҳаётида турлича бўлади Ўзбекистон Республикасининг ватанпарварлиги ва инсонпарварлиги бошқа халқлар ва миллатларнинг ўзаро ҳурматлаш, эъзозлашга қаратилган. Ватанпарварлик туйғуларининг манбаси авлод-аждодларимиз туғилиб ўсган, яшаб ўтган ерларимиз, шаҳар ва қишлоқларимиз, бепоён далаларимиз, тоғу-ўрмонларимиз, аждодларимиз сувини татиган кўлу-дарёларимиз, боғу- роғларимиздир. Ҳар бир халқ, ҳар бир миллат халқи ўзининг фахрланса арзийдиган тарихига эга. Ўзбек халқи ҳам ўзининг ўтмиш маданияти билан фахрланади. Ўзбек халқининг Афросиёб, Самарқанд, Бухоро, Хива каби жуда кўҳна шаҳарларини; Абу Али ибн Сино ва ҳ.к.лар каби мутафаккир олимлар, ажойиб меъморчилик санъатини бугун бутун дунё билади. Ниҳоят бизнинг истиқболимиз, келажакка қаратилган режаларимиз, Ҳуқуқий Демократик жамиятни қуриш ғояларимиз ҳам ватанпарварлик ва

инсонпарварлик ҳис-туйғуларини туғдирувчи манбалардир. Бундан аввалги бўлимда. (2.1.) ҳиссиётнинг болаларнинг илк ёшлик даврларидан бошлаб то боғча ёшининг охиригача ривожланиши ҳақида тўхтаб ўтган эдик. Бола боғча ёшида айниқса тез ўсиб, ривожланиб боради. Боғча ёшидаги болаларда ҳис-туйғулар ўзининг ёрқин намоён бўлиши ва анчагина англашилган ва барқарор характерга эга бўла бошлайди. Уларда мураккаб маънавий-аҳлоқий ҳислардан уялиш, виждон, бурч, ватанпарварлик ва инсонпарварлик, меҳр-мурувват ва ўртоқлик, жамоатчилик, софлик, тўғрилик, масъулият ҳислари пайдо бўлади ва намоён бўлади. Бурч ҳиссининг юзага келиши уларнинг хулқ-атворини ўзларини мустақил идора қила бошлаганликларининг далолатидир. Уларда бурч ҳисси нима яхшию, нима ёмонлиги фарқини англашлари билан, яъни аҳлоқий тасаввурларни юзага келиши билан боғлиқ бўлади. Катталар томонидан берилган топшириқни бажаришда уларда шодлик, мамнунлик ҳислари пайдо бўлади, бирор тартиб-қоидани бузиб қўйганларида, қандайдир хафалик хадиксираш ҳислари пайдо бўлади. Мактабгача ёшдаги болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр ҳисларининг юзага келиши орқали болаларда ўз ватани билан фахрланишни пайдо қилади. Боғча ёшидаги болаларда ватанпарварлик-инсонпарварлик, меҳр- мурувват ҳис-туйғуларини ўстириш ва шакллантиришнинг қатор шакл ва методларини кўрсатиш мумкин: Элимизнинг шон-шухрати, жанговар техникамиз, армиямиз ҳақида болаларга сўзлаб бериш, уларда ватанпарварлик туйғуларини ривожланишига ёрдам беради. Мактабгача таълим ёшидаги болаларда айниқса, ҳарбий- ватанпарварлик туйғуларини шакллантиришда Миллий армиямиз, Ўзбекистондек юртимиз қаҳрамонларига бағишлаб ўтказиладиган тантанали

эрталиклар ва бу эрталикларга Зобит ва солдатларни таклиф қилиш жуда яхши самара беради. Болаларнинг Она ватанга бўлган меҳр-муҳаббатини, уларда ватанпарварлик туйғуларини шакллантириш учун Ўзбекистон мадҳияси, герби, байроғи ҳақида тушунча бериш, ўзбек миллий буюмларига муҳаббатларини уйғотиш, Ўзбекистон бойликлари ҳақида сўзлаб бериш, Ўзбекистон истиқлолининг муқаддас рамзи бўлмиш мустақиллик ва хотира майдонига сайирлар уюштириш ва болаларни бу майдон билан таништириш шулар жумласидандир. Мустақиллик майдони Ўзбекистоннинг гўзал бир парчаси. Нафақат парчаси, унинг ифтихори, ғурури, юрагидан айтар сўзи, қадриятини жамлаган жойдир. Бу майдонга қадам қўйган ҳар бир киши кўнглида пайдо бўлган алла нечук ҳисдан сергаклана бошлайди. Майдон узра гўзаллик ва осудаликнинг хукмронлиги дилга ҳузур ва хотиржамлик бағишлайди. Дарҳақиқат, бу майдон халқимиз озодлигининг, аждодларимиз асрлар давомида орзиқиб кутган, интилиб яшаган, ҳозирги бахтиёр авлодимизга насиб этган энг улуғ, энг азиз неъмат бўлмиш мустақиллигимизнинг муқаддас рамзидир. Мустақиллик майдонининг ижтимоий-сиёсий ҳаётимизда тутган ўрни ва аҳамиятини инобатга олиб, ёш авлод қалби ва онгига истиқлол ғояларини, миллий ифтихор, ғурур, ватанпарварлик, инсонпарварлик, ўз халқига меҳр ҳис-туйғуларини янада чуқурроқ сингдириш мақсадида бу майдон тарбиявий сайилгоҳга айланган. Мактабгача ёшдаги катта болалар (5-7 ёш)ни бу майдонга сайир қилдириш, истиқлолимиз ва майдон тўғрисида, айниқса «Мустақиллик ва эзгулик монументи» ҳақида уларга ҳикоя қилиб бериш ва таништириш уларда шукроналик ва меҳр ҳис-туйғуларини уйғотади. Болалар Она боласини қучиб, унга меҳр қўшаётганлигини кўриб, ўз оналарига бўлган меҳрлари янада қуюлади. Онага бўлган меҳр секин- асталикда бола ўсиб, улғайгани сари ўз ватани, халқи ва ўтмиш аждодларига

бўлган туйғуларни шаклланишига асос солади. Ўзбек диёрида унинг пойтахт шаҳри гўзал Тошкентимиз ва ҳар бир вилоятнинг, марказий шаҳарлари, туман марказларида қурулган ўтганларни хотирлаш, қадриятларимизни эъзозлаш ёдгорликларига сайирлар уюштириш ҳам кичкинтойларимизда ўз ватанига, кексалар ва қарияларга, ўтган аждодларимизга насбатан инсонпарварлик ва меҳр ҳис-туйғуларини шакллантиришда бебаҳо восита бўлиб хизмат қилади. Мактабгача ёшдаги болаларга Хотира – бу ўтганларни ёдлаш, уларга ҳурмат-эҳтиром билдириш, ватанимиз учун жонини фидо қилганларни хотирлаш авлодларимиз учун ҳам қарз, ҳам фарз эканлигини уларнинг онгларига етказиш ҳар бир тарбиячининг ва тарбия масканининг асосий вазифаларидан бири ҳисобланади. Мактабгача ёшдаги болалар онгида ҳам ана шу бурчга садоқат уйғотишнинг ҳикмати улуғдир. Қариялар панд-насиҳатлари ва ўгитларини болалар эшитиб, ибрат олиши ушбу туйғуларнинг шаклланишида самарали восита бўлади. Шуларни инобатга олган ҳолда, мактабгача таълим муассасаларида «Хотирлаш ва қадрлаш» куни муносабати билан бу жойларга сайирлар (экскурсиялар) уюштириш мумкин. Айни шу ўринда «Хотирамиз ҳамроҳимиз, қадр эса қоматимиз» номли машғулотни келтирдик. 16 Машғулот мақсади: Болаларни ватанпарварлик руҳида тарбиялаш, ота-боболаримизни ёд этиш, зиёрат қилиб, уларга таъзим бажо айлашни намуна қилиб кўрасатиш. Тарбиячи: Болалар, биз Хотира майдонидамиз. Хотира майдони муқаддас қадамжоҳ ҳисобланади. Ушбу маскан ватан озодлиги йўлида жон фидо қилганлар хотирасини абадийлаштириш мақсадида бунёд этилган. Хотира деганда нимани тушунамиз? (Болалар турли хил жавобларни 16 “Маърифат” газетаси, 2004 йил, 8-апрел сони. Мактабгача таълим муассасалари раҳбар ходимларини қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш бўйича республика ўқув-мотодика маркази. Машғулот “Хотира” майдонларига сайр (экскурсия) уюштириш орқали ўтказилади.

беришади.) Хотира – бу ўтганларни ёдлаш, уларга ҳурмат-эҳтиром билдириш. Ватанимиз учун жонини фидо қилганларни хотирлаш биз учун ҳам қарз, ҳам фарз. Иккинчи жаҳон уруши юртимизга кўп оғир кулфатлар келтирганлигини биламиз. Бу урушда ўзбек ўғлонлари ҳам қўлига қурол олиб жанггоҳларга отланганлар. Кўплари она-юрт тупроғидан узоқларда жон бердилар. Урушда ҳалок бўлганлар, бедарак йўқолганларнинг исм- шарифлари мана бу махсус айвонлардаги лавҳаларда ёзиб қўйилган. Бу майдонга келган зиёратчилар ўзларининг қариндош-уруғларини, ҳамюртларининг номларини ана шу ердан ўқийдилар. Болажонлар, сизнинг ҳам боболарингизнинг ёки қариндошларингизнинг исм-шарифлари ёзилгандир. Билсангиз айтинг, биргалашиб қидириб топамиз. (Болалар билан буваларининг исм-шарифлари топилади. Бу майдоннннг марказида Мотамсаро она ҳайкали бор. Мотамсаро она – Ватан тимсоли. Болалар мен Мотамсаро она деяпман. Эътибор берингчи, нима учун шундай деб номлаяпман. Сиз нима деб ўйлайсиз? (Болалар жавоблари.). Тарбиячи: - Бу ерда она гўёки фидойи фарзандларини бағрида ардоқлаб тургандек. Фарзанд учун онанинг қайноқ бағридан яхшироқ ором жой йўқ-ку. Қаранг-а, Хотира майдони кун бўйи одамлар билан гавжум. Ота- боболаримиз хотирасига ҳурмат бажо этиш умидида бўлган зиёратчиларнинг қадами узилмайди. Уруш қатнашчилари, меҳнат фаҳрийлари майдонда ўз хотираларини дард билан, армон ва кўзда ёш билан эслашади. Ёдгорлик пойига гулчамбар қўйишади. Бундай Хотира майдонлари ҳар бир вилоят ва туманларда бор. Зиёратгоҳларга борган кишилар ота-боболаримизнинг жасоратлари қадрига етиш, халққа муҳаббат, юртга муносиб фарзанд бўлишдек эзгу туйғуларни қалбга жо қилиб қайтадилар. Биз-чи? Бу ердан қандай мақсад ва ният билан кетаяпмиз? (Болалар жавоблари.). Тарбиячи: - Тўғри, болалар биз бу ердан катта бўлганимизда Ватанимизнинг тинчлигини асраш учун ўз ҳиссамизни албатта қўшамиз, деган мақсад билан кетаяпмиз. Энди келинглар, Мотамсаро она ҳайкали

пойига гуллар қўямиз. (Болалар сайрдан қайтгач, суҳбат ўтказилади. Хусусан, тарбиячи нутқ ўстириш машғулотида болаларнинг сайрдан олган таассуротлари асосидаги билимлари аниқланади. Тасвирий фаолият машғулотида эса таассуротлар бўйича расм чиздирилиши мумкин). Мактабгача ёшдаги (боғча ёшдаги) болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини шакллантириш, бу туйғуларни ўстириш, ва ривожлантиришда янада Ватанга меҳр ҳисларини уйғотувчи қатор мавзулардан фойдаланиш мумкин, яъни: «Ўзбекистон жонажон диёр», «муборак мен туғилиб ўсган юрт», «Мутафаккирларимиз ҳакида нималарни биласиз?», «Алишер Навоий ва янги авлод», «Хўжа Аҳмад Яссавий сиймоси», «Маънавият давраси», «Бобомиз Амир Темур ҳақида суҳбат», «Самарқанд – шаҳрим менинг», А.Беруний, М.Улуғбек, К.Беҳзод, Ибн Сино, З.Бобур, Ж.Мангубердиларининг суратлари ва ҳ.клар каби мавзулардаги машғулотлар ва эртакларни ўтказиш катта самара беради. Ўзбек халқ ижоди – миллий эртаклар, ҳикоялар билан биргаликда, замонавий шоир ва ёзувчиларимизнинг болалар учун ёзган шеър ва ҳикояларидан фойдаланиш мумкин. Бунда ёзувчи Дурдонанинг «Боғчалар учун адабиёт хрестоматияси» 17 , «Одобнома» (дастур) 18 , «Учинчи мингйилликнинг боласи» ўқув қўлланма 19 ва дастурида келтирилган материаллардан фойдаланиш кутилган мақсадга олиб келади. Мактабгача боғча ёшидаги болаларда ватанпарварлик, инсонпарварлик ва меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини шакллантиришда миллий қадриятларимиз, миллий урф-одатлар, анъанавий миллий байрам эрталикларини ўтказиш, ҳар бир оиланинг ўзига хос тантанали маросимлари, анъаналарини ўтказиш, ижтимоий ҳаётидаги диний, умуминсоний ва миллий саналарга бағишланган байрамлар ва айрим тақвим кунларни оила 17 Дурдона. Боғчалар учун адабиёт хрестоматияси. Тошкент, 1997. 18 Одобнома. Болалар боғчалари учун дастур. Тузувчилар. О.Эшонхўжаева ва бошқалар. Тошкент, 2001. 19 Учинчи минг йилликнинг боласи (ўқув қўлланма). Тошкент, 2001.

шароитида нишонлаш ва ҳ.к.лар шулар жумласидандир. Ўзбек халқ анъаналарининг мазмуни жуда бой ва кенг бўлиб, уларнинг мазмуни, методлари, йўналишлари ва мақсади жиҳатидан фарқ қиладиган турли йўналишлари мавжуд. Миллий урф-одатлар ва анчагина анъаналар болалар таълим- тарбиясининг муҳим манбаларидандир. Бу анъаналарни айниқса оилада болалар онгига сингдириш орқали, уларда маънавий-аҳлоқий сифатларни, яъни ўзи яшаб турган ватани ва халқига, миллатига, атрофидаги одамларга, энг аввало ота-она, қариндош-уруғлари, уларнинг таниш-билишлари, яқин ўртоқлари, ёр-биродарлари ва бошқалар билан бўладиган муносабатини белгилаб беради. Бу хил анъаналарда очиқ кўнгиллик, хуш-муомалалик, бошқаларнинг иззат-икромини жойига қўйиш, назокат, одоб, катталар хурматини сақлаш, суҳбатда, муомалада, кўпчилик орасида беодоблик қилмаслик, кишиларга меҳрибон, ғамхўр, илтифотли бўлиш, катталар талаби ва истакларига бўйсуниш ва итоат қилиш, уларнинг иззат-икромини ўрнига қўйиш, кексаларга ва муҳтожларга ёрдам беришда тайёр туриш, кичикларга ғамхўрлик, йўловчиларга ҳайрихоҳлик, меҳмондўстлик ва бошқа фазилатларга хос ҳис-туйғулар шаклланади. Ўзбек халқининг урф-одатига кўра оилада болалар эрталаб барвақт уйғониб, юз-қўлларини ювадилар. Ота-онага ва оиланинг барча аъзоларига «ассалому-алайкум» деб салом берадилар. Боғчага кетишда ҳам улар барча билан ҳайрлашиб, келганларида яна саломлашадилар. Бу билан улар катталарнинг иззат-ҳурматини жойига қўйиб, ота-онанинг меҳру- муҳаббатига сазовор бўладилар. Ўзбек оилаларида болаларга ота-онаси томонидан буюрилган барча ишларни бажонидил бажариш ва якуний натижасини айтиш миллий анъаналарга хос хусусият ҳисобланади. Агарда бирор жойга бориш керак бўлиб қолса, болалар албатта ота-онанинг рухсатини олиб, кейин боришади. Айниқса, кеч бўлганда болаларнинг уйда ота-она ёнида бўлишлари,

белгиланган вақтда ётиб ухлашлари ўзбек оиласига хос бўлган миллий тарбиянинг муҳим хусусиятлардандир. Албатта, болаларнинг ётиш олдидан ота-оналарга, ўз навбатида ота-оналарнинг фарзандларига «яхши ётинглар», «яхши туш кўринглар» деб яхши кайфиятлар тилаши ҳам катта тарбиявий аҳамиятга молик. 20 Меҳр-мурувват ҳисларини шакллантиришида болалар ўйинлари ва оиланинг роли беқиёсдир. Мактабгача ёшдаги болаларда меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини шакллантиришда болаларнинг ўйин фаолиятлари бебаҳо ўринни эгаллайди. Ўйин фаолияти жараёнида пайдо бўлувчи меҳр ҳислари бола ҳаётида, унинг бутун руҳий жараёнларининг ривожланиши ва айниқса тафаккур ва хотирасида бир умрга мустаҳкамланиб, кейинчалик бола катта ёшга етганида, хотира тасаввурларига айланиб қолади. Болаларда меҳр ҳисларининг шаклланишида, айниқса сюжетли-ролли ўйинлар муҳим ва биринчи даражалик ролни ўйнайди. Сюжетли-ролли ўйинлар болаларни кузатиш, уларни ҳар жиҳатдан ўрганиш, уларниг ички дунёсига кириб боришга к атта тарбиявий имконият яратади. Болаларнинг айниқса қўғирчоқлари билан ўйнашларини кузатиш, уларнинг ички дунёсини ўрганиш, қизиқишлари йўналишини аниқлаш учун жуда қимматли ҳисобланади. Кўпгина болаларнинг қўғирчоқларга муносабати унинг ташқи кўринишида намоён бўлади. Чиройли кийимлар бўлган янги қўғирчоқларга эҳтиёткорлик, ғамхўрлик билан қарайдилар. Эски қўғирчоқлар эса қўғирчоқ бурчагида унутилганича тураверади. Шундай ҳам бўладики, тўрт-беш ёшли болалар уларни бепарво ташлаб ҳам юборадилар. Танбеҳ берилганда эса: «У барибир эски», «У ёмон» дейдилар. Бундай ҳолларда болаларда эски қўғирчоқларга нисбатан раҳм-шавқат уйғотиш, ю зи тирналганига, кўйлаги эскирганлигига у айбдор эмаслигини тушунтириш зарур бўлади. Болалар боғчаси тарбиячиси болаларга узоқ вақт ва кўп 20 Иномова М, Оилада болаларни маънавий-аҳлоқий тарбиялашда миллий қадриятлардан фойдаланиш. Тошкент, 1995, 201- бет.

ўйналгани учун эски қўғирчоқни яхши кўришини, болаларнинг бу қўғирчоққа ёмон муносабатда бўлганларидан жуда афсусланаётганини айтса , болалар эски қўғирчоққа ҳам эътибор қиладилар. У болаларга «оила» ўйинини ўйнаётганларида қўғирчоқни «она» қилишни ёки «касалхона» ўйинида «медицина хамшираси» қилишни, уни мувофиқ тарзда кийинтириш тўғрисида ғамхўрлик кўрсатишни таклиф этиши керак. Бундай усуллар болалар ҳис-туйғусига таъсир кўрсатиб, болаларни эски қўғирчоққа ўз муносабатларининг адолатли ёки адолатсизлиги тўғрисида пухта ўйлашга мажбур қилади. Ўйинларни аҳлоқий тарбия воситасига айлантиришда ёрдам берадиган энг муҳим шарт уларга шундай раҳбарлик ҳисобланадики, бунда ўйинлар мазмуни болаларни жалб этади ва болаларнинг ўзаро муносабатлари аҳлоқий йўналиш характерида бўлади. «Оила» ўйинида она болаларига ғамхўрлик қилади, улар касал бўлганларида ташвишланади. «Капитан» ўйинида у мардлик кўрсатади. Бўронли денгизда балиқчиларни қутқаради. «Учувчи» ўйинида ёмғир ёғиб чақмоқ чақаётган бир пайтда, баланд тоғлар орасидан бемор кишини қутқаришга «учиб» боради ва ҳ.к.лар каби ўйинлар болаларда меҳр ҳисларини, бошқаларга ёрдам бериш, бошқалар ҳақида қайғуришга ўргатади. Ўрта гуруҳларда қўғирчоқлар бурчагидаги ҳар бир қўғирчоқ ўз номига, ўз характерига эга бўлгани учун иноқ қўғирчоқлар оиласининг аъзоси бўлиб қолиши лозим. Шундагина қўғирчоқлар билан ўйналадиган ўйинлар меҳр-мурувват туйғуларини тарбиялаш воситаси бўлиб қолади. Тарбиячи ўз зиммасига она ролини олар экан, бу ўйинларда катталар ва болалар ўртасидаги муносабатлар услубини ва яхши оила учун хос бўлган анъаналарни мужассамлаштиришга ёрдам бериши керак. Ўйин вақтида болалар ғоят хилма-хил ҳ аракатларни бажарадилар: ўз

«қизчаларини» овқатлантиришади, ухлатишади, кийинтиришади, сайрга отлантиришади, шифокорга олиб боришади ва ҳ.к. Бирор мақсадга қаратилган бундай ҳаракатлар садоқат, ғамхўрлик, меҳр-мурувватни шакллантиришга ёрдам беради. Болаларнинг маънавий-ахлоқий тарбиясида меҳр-мурувват ҳис- туйғуларининг шакллантиршни муваффақиятли ҳал этишда оила ҳаёти ҳам муҳим ролни ўйнайди. Оиланинг маиший ҳаёти болалар учун тақлид намунаси бўлиб хизмат қилади. Шунинг учун маиший турмушни шундай ташкил қилиш керакки, бунда катталар уюшган ҳолда аниқ ҳаракатлар қилишлари лозим. Болалар боғчасида эса кўтаринки кайфият хушмуомила оҳанг йўлига қўйилиши, талабчанлик, болага ёрдамга келишга тайёргарлик билан қўшиб олиб борилиши лозим. Тарбиячи одамларга меҳрибонлик билан муносабатда бўлиш намуналарини кўрсатиб, болаларда инсоний туйғуларни тарбиялаш и лозим. Тарбиячининг болаларга вазмин, бир текис муносабати, сайрга чиқиш учун кийинишида, ўрнини йиғиштиришида, навбатчилик вазифаларини бажаришида қийинчиликларга дуч келаётган болаларга ёрдамга келишга таййёр эканлигини кўриш болаларда ўз кучига ишончни туғдиради. Қийинчиликларни муваффақиятлироқ бартараф эти ш га кўмаклашади, бир- бирига ёрдам беришга, меҳрибонлик қилишга даъват этади. Болаларда меҳрибонлик ҳисларини шакллантиришда бошқа одамларга, жумладан бева-бечораларга , қарияларга нисбатан, ҳам ижобий муносабатни тарбиялайди ва шакллантиради. Бола мунқилаган қариялар ҳаётидан хабардор эмас, лекин у бу каби қийинчиликлар д а умр кечираётган кишилар ёнидан тез-тез ўтиб туради. Бу каби ҳолатларни ота-оналар вақти-вақти билан болага изоҳлаб беришлари болада меҳрибонлик ҳис-туйғуларини шакллантиришида муҳим аҳамиятга эга бўлади . Болаларга меҳр-мурувват ҳисларини сингдиришда энг аввало оиланинг, ота-онанинг ўрни беқиёсдир. Оилада ҳамма нарса, хатто энг оддий бўлиб кўринган муносабатлар

ҳам болага қаттиқ таъсир қилади. Кузатишларнинг кўрсатишига, болалар уларнинг севган, эркалаган ва қадрлаган кишини ҳурмат қиладилар. Меҳр-мурувват туйғулари энг гўзал туйғулардан бўлиб, айниқса қадриятларни ҳис қилишга ёрдам беради. Шарқ мутаффакирларидан Насриддин Тусий ўзининг «Аҳлоқий Насрий» асарида яхши тарбиянинг муҳимлигига кўп тўхталган. У ота- оналарнинг ҳуқуқ ва бурчлари, саҳоватлик, бахт, инсоннинг олийжаноб ҳислатлари, қадр-қиммат, садоқат ва самимийлик, саломатлик тўғрисида жуда қимматли фикрларни берганки, орадан етти аср ўтиб ҳам улар ўз аҳамиятини йўқотмаган 21 . Бола тарбиясида ота-онанинг вазифаси ва ролини кўплаб халқ мақол ва маталларида ҳам учратиш мумкин. Масалан, «Дарахт»дан мева оламан десанг, нихоллигидан бошлаб парвариш қил ёки «сув билан экин ўсар, тарбия билан одам» каби халқ мақолларидан фойдаланиш, тарбияда ижобий самаралар беради. Оилада катталарга ҳурмат, кичикларни авайлаш каби қоидалар кундалик одатга айланиб бориши керак. Бола ҳар куни оилада ва яқинлар даврасида муомила қандай бўлишини кўриши ва одамийлик алифбосини ўрганиб бориши зарур. Бунинг учун оилада бир-бирига ўзаро ёрдам бериш, кекса, ёши ўтинган кишилар, ота-она, бобо ва бувиларга меҳрибонларча ғамхўрлик билан муносабатда бўлиш, болалар қатнашаётган давраларда одамлар ҳақида ғийбат, ёмон гапларни гапирмаслик лозим. Болалар кўнглида меҳрибонлик ҳис-туйғуларни уйғотувчи махсус муомилали вазиятлар яратиш орқали уларга эзгулик йўл - йўриқларини ўргатилади. Бунинг учун болаларни ўйлашга мажбур қилувчи саволларни бериш мумкин. Бугун кайфиятинг аъло даражада. Сабабини айтчи? Беш дақиқа ичида қандай яхши ишларни амалга оширса бўлади? 21 Насриддин Тусий. Аҳлоқий Насрий. Тошкент , 1994

Айиқчанинг йиртилган панжасини тикиб қўя оласанми? Бувинга чой қайнатиб бера оласанми? Касал укангни кулдира оласанми? Учта йўл кесилган жойда бир устун ва устунда учта ёзув бор: Чапга борсанг – чиройли ўйинчоқ топасан , Ўнгга боқсанг – ўртоғинг билан бир умрга ажраласан, Тўғри кетсанг ўртоғинга бир яхшилик қиласан. Қани, айтчи: қайси йўлни танлайсан? Нима учун? Ўртоғинг учун қандай яхши иш қилишинг мумкин? Каби саволлардан фойдаланиш бола қалбида меҳр-мурувват ҳис-туйғуларини уйғотишда муҳим самаралар беради. Халқ ўйинлари, ролли ўйинлар ва ўйинчоқлар оилада болалар маънавий-аҳлоқий, инсоний ҳисларни шакллантиришда муҳим рол ўйнайди. Масалан, «Хола-хола» ўйини ўз навбатида қизларга, қариндош-уруғлар билан борди-келди қилиш лозимлигини, меҳрибонлик кўрсатиш кераклигини, уйга келган қариндош-уруғларни қучоқ очиб кутиб олиш, улуғ кунларда йўқлаб туриш, хабар олиш лозим эканлиги каби тушунчаларни ўрганишга ёрдам беради. Натижада бундай қизлар келажакда яхши, меҳрли, инсонпарвар келин бўла оладилар. Миллий халқ ўйинлардан, айниқса, жангчиларни тайёрлашда, уларнинг доимий жанговарлигини таъминлашда кенг фойдаланиш мумкин. Масалан, бундай ўйинлар жумласига «қувлашмачоқ», «бекинмачоқ», «етти тош», «Подачи», «соққа», «чавандоз», «чаққонлар ва мерганлар», «чиллак» на бошқа шунга ўхшаш кўпгина ўйинларни киргизиш мумкин. Боғча ёшидаги болаларда айниқса боғчанинг катта ва тайёрлов гуруҳларида Ватан ва ватанпарварлик туйғуларини шакллантиришда мустақиллигимиз рамзини ифодаловчи юртимиз Байроғи, Герби, Мадҳияси ва боболаримиз А.Темур, А.Навоий ва ҳ.к. аждод-авлодларимиз билан

таништириш (суратлари билан), улар ҳақида ҳикоя қилиб, гапириб бериш ва ҳ.к.лар беқиёс натижаларни беради. Лекин юқорида зикр қилинган материалларни машғулотларда қандай ўтказиш методларини топишда айрим мураббиялар анчагина қийналадилар. Тубанда шундай материаллардан бир нечасини келтирамиз. 1. Ватан ҳимоячилари кунига бағишлаб «Ўзбекистон, байроғингиз» номли эрталикни қуйидагича ўтказиш мумкин. АДАБИЁТЛАР

1. Каримов И.А. Биздан озод ва обод Ватан қолсин. Тошкент, 1994. 2. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз. Тошкент, 1997. 3. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. Тошкент, 1996. 4. Каримов И.А. Баркамол авлод – Ўзбекистон тараққиётининг пойдеворидир. Тошкент, 1997. 5. Каримов И.А. Амир Темур – фаҳримиз, ғуруримиз. Тошкент, 1996. 6. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. Тошкент, 1994. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Таълим тўғрисидаги Қонун ва Кадрлар тайёрлаш миллий дастури. Жисмоний тарбия ва спорт

Маънавий қадриятларнинг тикланиши

Ватанпарварлик, инсонпарварлик ўз миллатига садоқат шахс маънавияти муҳим мезонлари

Узбекистоннинг маънавий, маданий тараккиёти

Мустакиллик йилларида Узбекистоннинг иктисодий, маънавий, маданий тараккиёти