Islomning asosiy manbalari - Tarix - Referatlar

Islomning asosiy manbalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

176 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1.Qur`on suralarining nozil bo`lishi. 2.Qur`on suralarining to`planishi va musxaf qilinishi, 3. Qur`on urganish maktablarining vujudga kelishi. 3.Xadis. Xadislarning to`planishi va tartibga solinishi. 4.Mashhur muhaddislar Ismoil al-Buxoriy, Iso at-Termiziy.

www.arxiv.uz 1.Qur`on suralarning nozil bo`lishi. Qur`oni Karim Yer yuzi musulmonlarining muqaddas kitobi, dasturilamali, diniy ahkomlar manbaidir. Xudo o`tgan payg`ambarlarga ham o`z vaqtida ana shunday muqaddas yozuvlar nozil qilgan. Masalan, yahudiylik payg`ambari Musoga Tavrot, Isroil- Yahudiylar podshohi Dovudga Zabur, xristianlar xudosi Isoga Injil, Muhammad alayhissalomga Qur`on nozil bo`lgan. Islom ilohiyotida Qur`ondan boshqa ilohiy yozuvlar bir yo`la, bir daf`a tushgan deb hisoblaydi. Aslida ular ham bir necha yillarda to`plangan. Qur`oni Karim 23 yil mobaynida olloh farishta Jabroil orqali Muhammadga vahiy qilib yuborgan, so`ngra ular to`planib xalifa Usmon hukmronligi davrida musxaf qilingan deb hisoblanadi. Qur`on so`zi arabcha, “qiroat qilish”, ya`ni o`qish fe`lidan olingan bo`lib, “o`quv” yoki “o`qish” ma`nosini bildiradi. Ko`p dinlarda, ular vujudga kelgan davr tushunchasiga xos ravishda bularni “yozuv” yoki “yozuvlar” (masalan: xristian dinida “pisaniye” yoki “svyahennoye pisaniye”) deb atash odat bo`lgan. Bunga o`xshash nomlar islomda ham Qur`onga nisbatan keng qo`llanilgan. Masalan, “Kalomi Alloh” (olloh so`zi), “Kalom ash-sharif” (Muqaddas so`z), “Mushaf ash-sharif” (Muqaddas yozuv-bu yerda “mushaf” yozuv ma`nosida) va h.k. Qur`oni Karimning oyat va suralari Muhammad payg`ambar davrlarida og`zaki qabul qilinib, yoddan talaffuz qilinar edi. Uning Qur`on shaklida matnini to`plash va kitob shakliga keltirish Muhammad payg`ambardan so`ng amalga oshirilgan. Bu jihatdan payg`ambarning Makkaga oxirgi “vidolashuv xaji” deb yuritilgan xajida so`zlagan nutqiga e`tiborni qaratmoqchimiz. Payg`ambarimiz Muhammad nozil bo`lgan oyatlarni kelgusida bir mukammal mushabi sharif sifatiga keltirish uchun sahobai kiromlardan to`rt kishini-Ali ibn Abu Tolib, Muoviya ibn Abu Sufyon, Ubay ibn Ka`ab, Zayd ibn Zobitni o`zlariga kotib qilib olgan ekanlar. Sahifalarni jam qilish va to`liq bir kitob shakliga keltirish harakati janobi payg`ambarimiz alayhissalom vafotla- ridan keyin Abu Bakr Siddiq xalifaligi davridan boshlangan. Bu harakat ikkinchi

www.arxiv.uz xalifa hazrati Umar davrlarida davom etib, hazrati Usmon ibn Affon xalifalik qilgan davrning 650-651 yillarda tugallangan. Qur`on suralari to`planib, to`rt nusxada ko`chirilgan va to`plam shakliga keltirilgandan keyin u “Al-kitob” (“Yozuv”) deb atalgan bo`lsa-da, uning eng qadimgi nomi “Qur`on” (“o`qish”) asosiy atama sifatida saqlanib qolgan. Ilgarilari arablar o`rtasida yozma ijod an`anasi deyarli bo`lmagani, yozuv keng yoyilmagani tufayli xilma-xil ijod namunalari yod olinib saqlanishi va og`izdan- og`izga ko`chib, avloddan-avlodga o`tishi odat bo`lgan. Qur`on matnlari to`plangani-dan keyin ham o`zining folklorga xos xususiyatlarini saqlab qolavergan. Qur`on-islomning asosi, diniy marosimlar dasturi bo`lish bilan birga axloqiy da`vat, huquqiy me`yorlarni, marosim va an`analarni, millionlab inson hayoti va yashash tarzining eng muhim jihatlarini o`zida mujassamlashtirgan yozuvdir. Uning oyatlari ommaviy va xususiy marosimlarda, namoz, davlat va oila bayram-larida, kundalik hayotga aloqador turli anjumanlarda o`qilgan. Bu yozuvdagi juda ko`p so`z va iboralar, tilidan va millatidan qat`i nazar, islomni qabul qilgan xalqlarning adabiy tiliga, kundalik muomala tiliga asrlar davomida singib ketgan. Qur`on jahon adabiyotining o`ziga xos bir yodgorligidir. U Sharq xalqlarining ijtimoiy va ma`naviy rivojiga ulkan ta`sir ko`rsatgan butun bashariyatning madaniy merosi qatoriga kiradi. Qur`on islomning muqaddas kitobi sifatida “ollohning mo`jizali kalomi bo`lib, Muhammadga vahiy orqali tushgan, Tilovoti ibodat hisoblanuvchi kitob” deb tavsiflanadi. Rivoyatlarga ko`ra, uning mazmuni Muhammadga parcha-parcha tarzida vahiy qilib borilgan; bu vahiyning birinchi bayoni “Laylatul qadr” kechasi boshlanib, uning vafotigacha, ya`ni 23 yil davom etgan deb hisoblanadi. Keyinchalik islomda muqaddaslashti-rilgan ana shu kecha diniy an`ana bo`yicha hijradan 12 yil oldin ramazon oyining 27-kuniga o`tar kechasi melodiy hisob bilan 610 yilning 31 iyulidan 1 avgustiga o`tar kechasi deb hisoblanadi. Qur`onni

www.arxiv.uz vahiy qilishning boshlanishi to`g`risidagi tasavvur uning 97-”al-Qadr” (qadr) surasida ifodalangan. “Albatta biz u (qur`on) ni qadr kechasida nozil qildik. (Ey, Muhammad), qadr kechasi nima ekanligini siz qayerdan bilar edingiz? Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir” (97,1-3). Vahiyning boshlanishi to`g`risidagi diniy rivoyatlarda, jumladan ibn Ishoq ibn Hishomning “Sirat-ur-rasul-Alloh” (olloh elchisining hayot yo`li) asarida yozishicha, Muhammadning Makka yaqinida joylashgan Hiro tog`idagi g`orga borib tunab qolish va ibodat qilish odati bo`lgan. Bir kuni kechasi u tushida osmondan kelgan “o`qi!” degan ovozni eshitgan. U “men o`qishni bilmayman!” deb javob bergan; yana “o`qi!” degan ovoz va takroriy qiynoqlardan keyin farishta Jabroil o`rama qog`ozni oochib turgan va Muhammad ana shu surani o`qigan. Islom an`anasi bo`yicha, ana shu kecha birinchi vahiy qilingan kecha deb hisobla-nadi. “Al-Alaq“ (“Lahta qon”) nomli 96-suraning dastlabki beshta oyati hisoblanadi. Unda aytilishicha, “o`qi!” Yaratgan par-vardigoring nomi bilan, Insonni lahta qondan yaratganning nomi bilan, o`qi! Sening tangring oliy himmat, uning o`zi qalamga o`rgatgan. Insonga uning bilmaganini o`rgatgan” (96,1-5). Suraning 4- va 5-oyatlarida qalam va insonni o`rgatish to`g`risidagi ishorani an`anada yozuvni va umuman bilimni insonga Xudo o`rgatgan degan mazmunda talqin qilinadi. Faqat diniy an`analargina emas, balki sharqshunoslar xam bu surani eng birinchi sura deb hisoblaydilar. Diniy rivoyatlar orasida Muhammadning tushida kelgan bu vahiy uyg`oq chog`ida uning qalbiga mustahkamlmnib qolgani, dastlab targ`ibot boshlashga jur`at etmagani, shu sababli olloh unga qaytadan murojaat qilib, uni targ`ibot boshlashga da`vat qilgani to`g`risida rivoyat bor. Bunday rivoyatlar Qur`onning 73-”Al-Muzzammil” (“o`rangan”) va 74 ”Al-Mudassir” (“Burkangan”) nomli suralaridagi dastlabki oyatlarda o`z ifodasini topgan. “Hoy o`rganib olgan! o`rningdan tur, kechaning ozi qolganda, Tun yarmida yoki unga biroz qolganda, Yo undan ham bir oz o`tganda Qur`onni o`qi tilovat bilan; Yuboramiz biz senga vazmin kalom. Kechalar bedor bo`lishning haqiqatda ham, taassuroti kuchli nutq

www.arxiv.uz ham bunda ravon. Kunduzi zimmangda uzoq safaring bor. Egang ismini yod et va unga astoydil intil. Sharqlar va /arblar egasi - undan boshqa iloh yo`q va uni o`zingga panogoh deb bil”. 74-sura ham ollohning Muhammadga yuqoridagidek muroja-ati bilan boshlangan: “Ey (liboslarga) burkanib olgan zot, tu-ring-da, (insonlarni oxirat azobidan) ogohlantiring” (74,1-2). Diniy rivoyatlarga ko`ra, Qur`on mazmuni ollohdan vahiy sifatida Muhammadga ayon bo`lgan; u olloh so`zlarini targ`ib qilgan; ular yozib olinib, keyinchalik Qur`on shaklida to`plamga aylanti-rilgan. Shu sababli islomda Qur`on mazmuni faqat olloh so`zlari-dan iborat, Muhammad faqat olloh so`zlarini insonlarga yetkazib beruvchi elchi deb hisoblangan. Islom manbalarida rivoyat qilinishicha, Muhammad 40 yoshga yetganda, ya`ni 610 yili Makka shahri yaqinidagi Xira nomli g`orda yolg`iz qolib, ibodat bilan mashg`ul paytida, farishta Jabroil unga birinchi bor Qur`on oyatlarini keltirgan. odatda Jabroil Muham-madga oyatlarni o`qib berar, u yodlab olib, o`z izdoshlariga yetkazar, ular ham o`z navbatida shunday qilar edilar. o`sha davrlarda mutlaqo ko`pchilik, shu jumladan Muhammad ham o`qish, yozishni bilma-ganliklari uchun yodlab olish u davrning birdan-bir usuli bo`lgan. Bu vahiy milodiy yil hisobida 22 yil, hijriyda esa 23 yil davom etgan. oyatlarda odamlarning savollariga javob berib, ularni to`g`ri yo`lga yetaklagan, yuz bergan hodisalarni talqin qilib berilgan. Biror hukmning to`g`ri yoki noto`g`ri ekani bayon qilinabergan. Muhammad vafot etganida uning safdoshlari Qur`onni yod bilganlar. o`sha paytda oz sonli kishilargina o`qish-yozishni bilganlar. Savodli musulmonlar yozish imkoni bo`lgan narsalarga Qur`on oyatlarini aniqlik bilan yozib borganlar. Demak, islom diniy an`anasi bo`yicha, Muhammadni oxirgi payg`ambar, olloh elchisi, Qur`on mazmuni olloh so`zlaridan iborat, bunga e`tiqod qilish esa dinning asosiy talablaridan biri bo`lgan, degan g`oyalar islomning asosiy aqidalaridan biri bo`lgan, degan g`oyalar islomning asosiy aqidalaridan hisoblanadi.

www.arxiv.uz 2.Qur`oni Karim suralarining to`planishi va mushaf qilinishi, uning ichki tuzulishi. Qur`on matnlarining to`planishi, tahrir qilinishi va muqaddas yozuv sifatida e`tirof etilishi Muhammad vafotidan keyin 20-25 yil davomida, dastlabki choriyorlar davrida amalga oshirilgan. Muhammad suralarni yoddan o`qigan, targ`ibot vaqtida musulmon-lar ham uni yod olgan. Boshqa xalqlardagidek arablar o`rtasida ham folklorga xos she`rlar, rivoyatlar faqat yod olish va og`izdan-og`izga ko`chirish yo`li bilan avloddan-avlodga o`tib saqlangan. Faqat ayrim savodli kishilargina ba`zi suralarni pergament, yog`och taxtakach, kurak suyaklarga yozib olganlar. Suralarni to`la yodlab olgan musulmonlar anchagina bo`lgan. Abu Bakr xalifaligi davrida barcha suralarni to`la yod bilgan odamlar kam qolayotgan edi. Muhammad umrining oxirlarida 5 yil davomida unga kotiblik qilgan. Zayd ibn Sobit bitta suraning oxirinigina bilmagan, qolgan barcha suralarni yod olgan. Ko`pchilik musulmonlar ayrim sura yoki parchalarni yod bilganlar, xolos. Binobarin, yana bir necha janglardan so`ng suralarni yod bilgan odamlar qolmasligi va Qur`on matnini tiklash mumkin bo`lmay qolish xavfi paydo bo`lgan. Shuni hisobga olib, Abu Bakr eng yaqin safdoshi Umar maslahati bilan 633 yilda Qur`on suralarini to`plab, musxaf qildirishga qaror bergan va bu vazifani bajarishni Zaydga topshirgan. Rivoyatlar bo`yicha, u masjidga o`tkazib qo`yilgan, sahobalardan har biri o`zi bilgan suralarni o`qigan, Zayd yozib borgan. Har bir sura, parcha yoki oyatlar qismini avval bir kishi o`qib, so`ngra ikkinchi kishi o`qiganda aynan mos kelsa, o`shandagina yozib borilgan. Bu to`plam dastavval Suhuf (sahifalar) deb nom olgan. Binobarin, u alohida pergament sahifalariga yozilgan bo`lishi kerak. Lekin bu nusxa saqlanib qolmagan. U haqidagi ma`lumotlarni biz faqat ilk manbalardangina bilamiz. Qur`onning hozirgi nusxasidagi 114 ta sura bilan taqqoslab ko`rilsa, Suhufda hammasi 109 ta sura bo`lganligi va 1,34, 41, 45 va 96-suralar

www.arxiv.uz bo`lmaganligi aniqlangan. Shundan ham ma`lum bo`ladiki, Suhuf tarkibi to`la bo`lmagan. oradan 17-18 yil o`tgach, ilgaridan o`z ixtiyori bilan suralarni yozib yurgan va alohida to`plam qilib olgan ayrim kishilar qo`lidagi nusxalarni xalifalikning ayrim shaharlarida o`qish va ibodatlarda ulardan foydalanish kengayib borgan sari ana shu nusxalar orasidagi tafovut sezilib borgan. Bunday nusxalarni ayrim shaxslar o`z ixtiyori bilan to`plab yurgan; shu sababli ularda Suhufga nisbatan ba`zi suralar yo`q, yoki aksincha, suhufda yo`q suralar bor bo`lgan. Ilohiy yozuvda kelajakda yuz berishi mumkin bo`lgan xilma-xilliklarning oldini olish maqsadida Usmon barcha musxaflarni to`plab, taqqoslab chiqish va ular asosida bo`lajak Qur`onning yagona nusxasini tayyorlashga amr bergan va o`zi bu ishga bosh bo`lgan. Ma`lumotlar bo`yicha Muhammadning yaqin sahobalaridan Ubay ibn Ke`b (vafoti 643), Ibn Mas`ud (vafoti 650) va boshqalarning xususiy to`plamlari bo`lgan. Bular Damashq, Kufa, Basra, Homis shaharlarida amalda qo`llanilgan. Usmon amrini bajarish uchun to`rt kishilik guruh belgilangan. Unga Zayd rahbarlik qilgan, uning tarkibiga Qur`onni yaxshi bilgan sahobalardan az-Zubayr, al-os, ibn Hishomlar kiritilgan. Bular barcha nusxalar va topilgan suralarni qaytadan tekshirib, taqqoslash asosida yagona nusxani tayyorlagan. Ilgarigi shaxsiy nusxalarning barchasi yo`qotilgan. Yangidan ko`chirilgan yagona nusxa tarixda “Xalifa Usmon mushafi” deb nom olgan. Lekin ayrim nusxalar saqlanib qolgani ham ma`lum. Masalan, mashhur avstriyalik arabshunos olim Adam Mets o`zining “Musulmanskiy renessans” kitobida o`rta asr arab tarixchisi al-Javziyga asoslanib, bir voqeani keltiradi. 1008 yilda rasmiy Mushafdan farq qiladigan va Ibn Mas`udning qo`lyozma nusxasi degan nom ostida yana bir bor Qur`on dastxati paydo bo`lgan, qozilar hukmi bilan bu nusxa yondirilgan. o`sha kuni yarim kechada dastxatning egasi paydo bo`lib, uni yoqib yuborilganini bilgandan keyin, bu ishni qilganlarni la`natlagan. Bunga javoban uning o`zi ham o`limga hukm qilingan. Har holda XI asr boshida yuz bergan ana shu voqeadan keyin,

www.arxiv.uz rasmiy Mushafdan farq qiladigan Qur`on nusxasining topilgani haqida biror ma`lumot uchramaydi. Usmon buyrug`i bilan yozilgan Mushaf Madina shahrida saqlanadi. 1964 yilda u yerda nashr qilingan Madina shahridagi islom yodgorliklari haqidagi kitobda, bir necha asrlar davomida Mushaf Madinadagi Muhammad masjidida saqlangani, keyinchalik islom mamlakatlari hukmronlari tomonidan masjid yaqinida ana shu Qur`onni va Muhammaddan qolgan muqaddas yodgorliklarni saqlash uchun maxsus qurilgan binoda saqlanayotgani qayd qilingan. Mushaf qo`lyozmasi tayyor bo`lgandan keyin tez orada Usmon buyrug`i bilan undan 2 nusxa (ba`zi ma`lumotlar bo`yicha 4 nusxa) qo`lyozma buqa terisiga kufi alifbosida ko`chirilgan va o`qishda hamda ibodatda barcha yerlarda Qur`onning yagona matnidan foydalanishni amalga kiritish maqsadida, bu nusxalar Kufa, Basra, Damashq va boshqa shaharlarga yuborilgan. Hozirgi kunda Islom olamida 4 ta qadimiy Mushaf nusxalarining borligi ma`lum. Ulardan biri Madinada saqlanayotgan asl nusxa bo`lib, islom manbalarida u “Imom” nomi bilan tilga olinadi. Ikkinchi nusxa Ka`bada, uchinchi nusxa Qohiradagi Misr milliy kutubxonasida saqlanmoqda. To`rtinchisi Toshkentda o`zbekiston xalqlari tarixi muzeyida saqlanib, 1989 yil boshlarida o`zbekiston musulmonlari diniy idorasiga topshirilgan. Mushaflarning bu nusxasining qanday qilib Markaziy osiyoga kelib qolgani haqida bir necha xil tarixiy ma`lumotlar va rivoyatlar saqlangan. Ular qisman ilmiy adabiyotda ham tilga olingan. Mushafning Samarqanddan 1865 yilda Sankt- Peterburgdan olib ketilgani, 1920 yilda musulmonlarga qaytarib berilgani, 1923 yilda Toshkentga olib kelingani yoritib berilgan. Mushaf keyinchalik musulmon olamida tarqalgan va minglab marotaba nashr qilinayotgan Qur`onning asl nusxasi hisoblanadi. Qur`on qayerda nashr qilinmasin, uning birinchi sahifasida Usmon mushafi matniga muvofiq ekani yozib qo`yilgan bo`ladi.

www.arxiv.uz Qur`on suralarining to`planishi va dastxat qilinishi ilk islom manbalarida batafsil bayon etilgan va islomda eng keng tarqalgan yo`nalish-sunniylikda e`tirof etilgan. Lekin islomdagi ikkinchi oqim-shialar an`anasida Qur`on suralarini to`plash bilan shug`ullangan Abu Bakr, Umar va Usmon o`z manfaatlarini ko`zlab, uning ayrim qismlarini yo`qottirgan, matnlarga o`zgartishlar kiritgan, deb ayblanadi. Bundan tashqari u ularga “Surat an-Nurayn” (“Ikki nur”) deb atalgan surani Qur`onga kiritmay qasddan tushirib qoldirgan, deb ayb qo`yadilar. Bu surani fransuz olimi de-Tassi va mashhur sharqshunos Kozimbek nashr ettirganlar. Suraning asosiy g`oyasi shuki, unda shialarda birinchi imom hisoblangan xalifa Ali Muhammad bilan barobar darajaga qo`yilgan. Kozimbekning fikricha, bu sura shialar bilan sunniylar ajral-gandan keyin, Qur`on uslubiga taqlid qilib yozilgan qalbaki suralardan iboratdir. Bu soxta sura o`rta asrlarda ayrim shia ilohiyotchilarining kitoblarida biridan-biriga ko`chib yurgan, lekin hech qachon shialar bu surani nashr qilgan Qur`on matniga rasman kiritgan emaslar. G. de- Tassi bu surani shia mualliflaridan Muxsini Foniy yozgan “Debistoni mazohib” (mazhablar maktabi) nomli kitobdan topib olib nashr qilgan. Ayrim tadqiqotlarda Qur`onning oxirgi tahriri Ummaviylar xonadonidan bo`lgan xalifa Abd al-Malik hukmronlik qilgan davrda (685-705) amalga oshirilgan, degan fikr ham uchraydi. Lekin aslida bu tahrir emas. Shu davrgacha Qur`on matnida arab yozuviga xos bo`lgan qisqa unlilarning belgilarigina emas, balki harflarning ustiga va ostiga qo`yiladigan kalta chiziqcha ham amalda bo`lmagan. Bu hol yozuvning o`qilishida qiyinchilik va talaffuzida nomuvofiqlik tug`dirar edi. Shuning uchun bu davrda Iroq hokimi bo`lgan al-Hajjoj Qur`on matnlarining o`qilishidagi chalkashliklarga xotima berish maqsadida shunday nuqtalar va belgilar qo`yib chiqishni buyurgan. Demak, bu aslida faqat unli harf belgilarini qo`yish bilan bog`liq ish bo`lgan va bu vaqtda Qur`on matniga o`zgartirishlar kiritish imkoniyati bo`lmagan.

www.arxiv.uz Qur`onning hozirgi matni xalifa Usmon mushafi matniga to`la mos keladi. Demak, unga 651 yildan keyin xususan al-Hajjoj buyrug`i bilan qandaydir o`zgartishlar va tahrirlar kiritilgan, deb hisoblash uchun hech qanday asos yo`q. Bundan tashqari al-Hajjoj islohlarida Qur`on matniga uni o`qish qoidalari bilan birga uni qiroat qilish usullari ham qonunlashtirilgan. VII asrning 90- yillarida qilingan al-Hajjoj tahriri asosan Qur`on matnini o`qishni osonlashtirish va unda tafovutga yo`l qo`yilmaslik maqsadida unli tovushlar belgilarini, diakratik nuqtalarni, Qur`onni o`qish uslubi bilan bog`liq bo`lgan belgilarni qo`yib chiqish va o`qishning 7 xil uslubini belgilashdan iborat bo`lgan ekan. Demak, al-Hajjoj davridagi tahrirdan keyingi qo`lyozmalarda ana shunday belgilar bo`lishi shart. Lekin Toshkentda va Qohirada saqlanayotgan nusxalarda ana shunday belgilar yo`q. Ular hech qanday nuqta va tovush alomatlariga ega bo`lmagan “Kufa yozuvida” yozilgan. Shunday bo`lgach, bu qo`lyozma al-Hajjoj tahriridan albatta ilgari, Usmon Mushafidan dastxat qilingan bo`lishi shart. Demak, bu qo`lyozmalar Usmon Mushafidan ko`chirilib, bir necha shaharga jo`natilgan nusxalar ekanini ilmiy-tarixiy dalillar tasdiqlaydi. Yuqorida ilk manbalar asosida bayon etilgan Qur`on suralarining o`qilish davrlari, ular bilan bog`liq bo`lgan tarixiy voqealar, Muhammad vafotidan keyin suralarning to`planishi va musxaf qilinib, yagona kitob shakliga keltirilishi tafsilotlari bilan tanishgan har bir kitobxon islomshunoslik va qur`onshunos- likning qanday mashaqqatli yo`llarini bosib o`tganini o`zi tasavvur qilishi va zarur xulosalarni chiqarib olishi mumkin. Qur`onda 114 ta sura, 6226 ta oyat borligi ma`lum. Hozirgi zamon tasavvuri nuqtai nazaridan surani ayrim olimlar bu yozuvdagi boblar bilan taqqoslab “bob” deb ham ataydilar. Lekin bunga qo`shilish mumkin emas, sura bob emas, faqat Qur`onga xos bo`linishini anglatadigan atamadir. Shuning uchun uni boshqa ibora bilan almashtirish tarixiy yodgorlikka nisbatan hurmatsizlik bo`ladi. Arabcha “sura” atamasining Qur`on vujudga kelgan davrdagi lug`aviy ma`nosi devor tiklashda teriladigan g`isht yoki toshning har bir qatorini

www.arxiv.uz anglatgan. Binobarin, uni “tizma” ma`nosida tushunish mumkin. Qur`on matnlarida esa “sura” so`zi muayyan ravishda “oyatlar to`plami” (oyatlar tizmasi) ma`nosini beradigan joylar ko`p uchragani sababli, bu atama asosan “oyatlar yig`indisi” ma`nosida tushuniladi. Suralar Qur`onda o`z mazmuniy izchilligiga yoki o`qilgan vaqtiga, ya`ni xronologik tartibiga qarab emas, balki hajmiga qarab joylashtirilgan. Suralarning hajmi ham har xil: eng katta hajmga ega bo`lgan 2-surada 286 oyat bor, eng kichik suralar faqat 3 oyatdan-gina iborat. Uzun suralar kitobning boshidan, qisqa suralar uning oxiridan o`rin olishi, tadqiqotlarda aniqlanishicha, qadimiy arablarning va umuman old osiyodagi somiy xalqlarining an`anasi bilan bog`liq bo`lgan ekan. Xilma-xil yozuvlar, rivoyatlar yoki adabiy asarlar to`planib kitob qilinganda, katta hajmdagi asarlar birinchi o`rinda, kichiklari keyin joylashtirilar ekan. Zayd Ibn Sobit ham Suhufni to`plab dastxat qilishda ana shu an`anaga amal qilgan bo`lishi kerak. Qur`on-ilk islom g`oyalarini o`zida aks ettirgan yagona yozuv bo`lgani sababli faqat islom tarixi bilan shug`ullangan olimlargina emas, balki islom tarqalgan xalqlar adabiyoti va madaniyati bilan shug`ullanganlarning barchasi ham bu kitobni tahlil qilishga katta e`tibor berganliklari tabiiy bir holdir. Ammo, yuqorida aytib o`tilganidek, uning suralari mavzulari asosida yoki tarixiy- xronologik tartibda joylashmaganligi sababli, bu kitobni o`rganish g`oyat qiyin hisoblanadi. Shuning uchun XIX asr o`rtalaridadan boshlab manbalarda uchraydigan tarixiy voqealar va shaxslarning faoliyati to`g`risidagi ma`lumotlar ishoralarga, shuningdek, ishlatilgan iboralarga qarab suralarning yoki ayrim guruh oyatlarning vujudga kelgan davrini aniqlash, qisqasi, suralarning tarixiy- xronologik tartibini aniqlash bilan ko`p olimlar shug`ullanganlar. Nemis olimlaridan Noldeke va Grimme, rus olimlaridan I.Y.Krachkovskiy va K.S.Kashtalevalarning bu sohadagi xizmatlari-ni alohida tilga olib o`tish kerak. Ular olib borgan tekshirishlar natijasida suralar xronologiyasi faqat umumiy tarzdagina aniqlangan.

www.arxiv.uz Noldeke (1836-1930) o`z xronologiyasida barcha suralarni umuman 4 asosiy davrga bo`lgan: I. Makka davrida 48 ta sura bo`lib, bular Muhammad faoliyatining dastlabki 4-5 yiliga (610-614), II. Makka davrida 21 sura undan keyingi 2 yilga (615-616), III. Makka davrida 21 sura hijradan oldingi 6 yilga (617-622), Madina davrida 24 sura Muhammadning Madinada targ`ibot olib borgan davriga (622- 632) to`g`ri keladi, degan xulosani chiqargan. Grimme (1864-1942) bo`lsa o`z xronologiyasida Madina davriga oid suralarni ham 4 davrga ajratgan: I Madina davri - Muhammad Madinaga kelgandan Badr jangigacha o`qilgan suralar 4 ta (622-624), II Madina davri - Badr jangidan Uhud jangigacha 3 ta sura (624-625), III Madina davri - Uhud jangidan Makkaning olinishigacha 13 ta sura (625- 630), IV Madina davri - Makkaning olinishidan Muhammad vafotigacha 4 ta sura (630-632) o`qilgan, degan xulosani chiqargan. Lekin bu xronologiyalarning ayrim jihatlari shartli bo`lib, qator suralar va guruh oyatlarning o`qilgan davri va ularning qanday hodisalar bilan bog`liq ekanligi ustida olimlar o`rtasida hali ham umumiy fikrga kelinmagan. Ayrim jiddiy noaniqliklar ham bor. Masalan, ko`pchilik olimlar ma`qullagan Noldeke xronologiyasida 618-622 yillar, ya`ni III Makka davri bilan Muhammadning Madinaga ko`chishigacha o`tgan 4 yillik davrga birorta ham sura kiritilmagan. Aslida esa ilk islom manbalarida bu davrdagi ayrim hodisalar bilan bog`liq bo`lgan suralarning davrlari va yillari ko`rsatilgan. Hatto ayrim suralarning aniq vaqti, masalan, 72 sura 619 yil iyul oyida Toifdan orqaga qaytib kelayotgan vaqtda o`qilgani kabi faktlar ulamolar orasida ham, tadqiqotchilar nazarida ham hech qanday shubha tug`dirmaydi. 106 - “Qarysh” surasining mazmuni ham aniq tarixiy hodisa bilan bog`liq. Unda Makka savdogarlari tez-tez karvon tashkil qilib, shimolga va janubga ilof jo`natib turgani haqida gap boradi.

www.arxiv.uz Qisqasi, Noldeke va Grimmening XIX asr oxirlarida ilgari surgan xronologiyasi endi islom manbalarini keyingi bir asr ichida o`rganish natijasida aniqlangan faktlar va qilingan ilmiy xulosalar talabiga javob bermay qoldi. Lekin, afsuski, Yevropada ham, rus islomshunosligida ham suralar xronologiyasi bobida tadqiqotlar olib borilmadi. Islomshunoslik va Qur`onshunoslikning oxirgi xulosalari asosida, bizningcha, suralarning xronologik tartibini quyidagicha biroz takomillashgan shaklda tasavvur qilish mumkin. I Makka davri (610 yildan 615 yil oxirigacha). Bu davrda yuksak adabiy ijod namunalari bo`lgan saj janridagi suralar o`qilgan. Yevropa olimlari ularga “Nazmiy suralar” deb nom berganlar. II Makka davri (616 yildan 619 yil oxirlarigacha). Muhammad va uning izdoshlari doimiy ta`qib ostida yashagan va ko`pchiligi Habashistonga ko`chib ketgan muhitda o`qilgan. Bu suralarda ollohning “Rahmon” sifati ko`p tilga olinganligi sababli Yevropa olimlari ularni “Rahmon suralari” deb ataganlar. III Makka davri (620 yil boshlaridan 622 yil sentabrigacha). Bu davrda ham Muhammad va uning izdoshlari ta`qib ostida yashaganlar, maxfiy ravishda, ko`pincha shahardan tashqari ibodatga to`planganlar. Bu davr suralarida islomning aqoid ta`limotiga keng o`rin berilganligi sababli, yevropalik olimlar bularga “Payg`ambarlik suralari” deb nom berganlar. Keltirilgan suralarning xronologik tartibida shu hol ko`zga tashlanadiki, Muhammad hayoti va targ`ibotining Makka davrida yuz bergan hodisalar va suralarning o`qilgan yillarini aniqlash masalasi hali juda ko`p tadqiqotlar va niqlashlarga muhtojdir. Bu davr mavjud ilk manbalar asosida chuqur va xolisona tadqiq etilmagan. Xususan rus islomshunosligida bu davrni tadqiq qilish uzoq vaqt tamomila to`xtab qolganligi ayniqsa afsuslanarli holdir. Madina davrida yuz bergan voqea Makka davriga nisbatan ancha aniqroq bo`lib, ular tegishli suralarda ham ma`lum darajada o`z ifodasini topgan. Shu sababli Madina davriga oid suralarning tarixiy xronologiyasi birmuncha aniqroq va tegishli dalillar asosida isbotlangan, deb hisoblash mumkin.

www.arxiv.uz Tarixiy voqealar aniqroq ko`zda tutilgan holda Madina davriga oid 24 ta surani Grimme taklif etgan 4 davrga emas, balki, bizning fikrimizcha, 5 davrga ajratish ma`qulroqdir. I Madina davri (622 yil oktabrdan 624 yil martigacha), Muhammad Madinaga ko`chib kelganidan makkaliklar bilan birinchi yirik to`qnashuv - Badr jangigacha o`qilgan 4 sura (2, 98, 64, 62) bu davrga kiradi. Bu suralarning o`qilgan davriga mos tartibda joy olganligi shubha uyg`otmaydi. II Madina davri (624 yil martidan 625 yil martigacha), Badr jangidan keyin Uhud jangigacha o`tgan bir yil ichida o`qilgan 3 ta surani (8, 47, 3) o`z ichiga oladi. III Madina davri (625 yil martidan 627 yil martigacha). Uhud jangidagi mag`lubiyatdan keyin Handaq jangigacha o`tgan 2 yil ichida beshta sura (61, 57, 4, 65, 59) o`qilgan. IV Madina davri (627 yil aprelidan 630 yil yanvarigacha). Handaq jangidan so`ng Makkaning olinishigacha o`tgan salkam uch yil ichida o`qilgan 8 ta sura (33, 24, 63, 58, 22, 48, 66, 60) shu davrga kiradi. V Madina davri (630 yil fevralidan 632 yil mayigacha). Makka olingandan keyin Muhammad payg`ambarning vafotigacha o`tgan 2 yildan ortiqroq davr ichida o`qilgan 4 ta sura (110, 49, 9, 5) shu davrga kiradi. Biz bu o`rinda Qur`on suralarining xronologik tartibi masalasiga umumiy tarzdagina to`xtalib o`tdik. Bu g`oyat murakkab ilmiy masalani faqat maxsus tadqiqotdagina mufassal yoritish mumkin. Qur`on tuzilishi haqidagi gapni davom ettirsak, undagi har bir sura oyatlar yig`indisidan iborat. “oyat” so`zi faqat Qur`onning o`ziga xos ibora bo`lib, “mo`jiza”, “hikmat”, “ilohiy belgi” ma`nolarini anglatadi. Qur`on matnlarida juda ko`p uchraydigan bu ibora hamma yerda ham bir xil ma`noda ishlatilgan emas. Lekin ko`p yerda “mo`jiza” mazmunini beradi: “Mar`yam o`g`li Iso dedi: “E, olloh, parvardigorimiz! Bizga osmondan oziq-ovqatlar yuborgin! U bizga bayram bo`ladi, birinchimiz uchun ham, oxirgimiz uchun ham sendan kelgan oyat bo`ladi...! (5), (114). “Xudo asalarilarga amr qildi. “Tog`larda, daraxtlarda va ular

www.arxiv.uz (insonlar) tiklayotgan binolarda uya qur: so`ngra har xil mevalar bilan ovqatlan va Egang yo`lidan itoat bilan bor”. Ular (asalarilar) ning ichidan odamlar uchun davo bo`ladigan har xil rangdagi suyuqlik chiqadi. Haqiqatda bu - o`ylab ko`rgan odamlar uchun oyatdir” (16, 70-71) va h. k. oyatlarning hajmi ham har xil: ayrim oyatlar bir necha tugal fikrni bildiradigan katta bir jumladan (masalan, 2,256-oyat-al-Kursiy) iborat bo`lgani holda, ayrim oyatlar faqat ikki so`zdan (gapning bir qismidan) gina iborat. Masalan: 1. osmon yorilganda. 2. Yulduzlar (har tomonga) sochilganda. 3. Daryo-dengizlar (o`rtasidagi to`siq-to`g`onlar) ochilganda. 4. Qabrlar to`nkarilib qo`yilganda. 5. (Ana o`sha kunda har bir) jon o`zi (hayoti dunyodalik chog`ida) qisib o`tgan va (o`zidan keyin) qoldirgan (barcha) narsalarni (ya`ni yaxshi-yomon amallarini) bilur! (82, 1-5). Qur`on 23 yil davomida o`qilgani sababli davr va sharoitga mos ravishda ayrim ko`rsatmalar ham o`zgarib borgan. Shuning uchun nasx va mansuh nazariyasi bo`yicha keyingi davrdagi oyatlar undan ilgarigi oyatlarni bekor qilishi mumkin. Buni quyidagi oyatlar isbotlaydi: “Qachonki, biz (biror) oyatni bekor qilsak, yoki uni unutishni buyursak, Biz undan yaxshisini yoki o`shanga tengini keltiramiz”. “Biz oyatni Biz ikkinchisi bilan almashtirganimizda, - axir olloh nimani yuborayotganini o`zi yaxshiroq biladi, - ular: “Sen o`ylab chiqaruvchisan!” deydilar. Ha, ularning ko`pchiligi bilmaydi”. Ana shu tufayli islom ilohiyotida “nasx” (bekor qilish) nazariyasi vujudga kelgan. Bu nazariya bo`yicha Qur`onda “nasix” (bekor qiluvchi) va “mansux” (bekor qilinuvchi) oyatlar bor. Demak, mazmunan bir-biriga mos kelmaydigan, biri ikkinchisini inkor qiladigan oyatlarning mavjudligi tarixiy davr taqozosi bilan bog`liq deb hisoblanadi. Qur`oni Karim islomda muqaddas kitob, barcha bilimlar manbai, qonunlar to`plami, mazmuni osmondan xudo vahiy qilgan kitob deb e`tiqod qilinadi.

www.arxiv.uz Qur`ondagi har bir suraning nomi bor, bu nom sura boshlanishida sarlavha qilib berilgan. olimlarning fikricha, sura bashorat nomlari ham Qur`onni tahrir qilish davrida kiritilgan bo`lishi kerak. Ko`pchilik hollarda suraning nomi uning mazmuniga mos kelmaydi, biror oyatda tilga olingan biror ismga, so`zga yoki rivoyatga asoslanib suralarga nom berilgan. olimlarning fikricha, suralarning nomlari dastlabki vaqtda bir necha so`zdan tuzilgan jumlalardan iborat bo`lgan, keyinchalik qisqara borib, o`sha jumladan birorta so`z saqlanib qolgan bo`lishi mumkin. Shuning uchun 2-sura al- Baqara (Sigir), 16-sura an-Nahl (Asalarilar), 27-sura an-Naml (Chumolilar) deb nomlangan bo`lsa, bunga hech ham ajablanish kerak emas. o`sha suralarda tegishli rivoyatlar keltirilgan. Dastlabki shaklida “Ana shunday rivoyatlar haqida sura” tipidagi uzunroq nom bo`lgan va keyinchalik qisqargan bo`lsa, o`z-o`zidan tushunarli holdir. Bundan tashqari islom an`anasida ayrim muhim oyatlarning o`ziga xos nomlari ham paydo bo`lgan, ular ana shu oyatlarning mazmuni va ahamiyatiga qarab berilgan. Masalan: 2,256-”oyat-al-kursiy” (Taxt oyati), 4,3-”oyat-al- ta`addud az-zavjot” (Ko`pxotinlik oyati), 4-102 “oyat-al-xavf” (xavf oyati) va h.k. oyat nomlari diniy adabiyotda keyinchalik berilgan, Qur`on matnida hech qanday oyatga nom berilgan emas. Qur`ondagi 29 ta suraning boshlanishida bir yoki bir necha alohida harflar bor. Ilohiyot kitoblarida va tafsirlarida bu harflar “xuruf al-maqatt`a” (alohida, bir-biridan uziq harflar) deb ataladi. Masalan, 2, 3, 29, 30, 31, 32-suralarning boshlanishida - “alif”, “lom”, “mim”, 10, 11, 12, 14, 15-suralar boshida “alif”, “lom”, “ro”, 19-surada - “kaf”, “ho” (hoyi havvaz), “yo”, “ayn”, “sod” va h. k. Bu harflar haqida diniy adabiyotda asosan “bu harflarning mazmuni sir, uni faqat Muhammad o`zi bilgan”, ular “Qur`onning siri” degan fikr aytilgan. Faqat ba`zi yirik mufassirlarning bu harflardan ba`zilarini ollohning sifatlari deb ta`riflagan hollari uchraydi. Qur`on matni sura va oyatlardan tashqari yana 30 ta “juz” (o`zbekcha “pora”) larga bo`lingan. Shuni aytish kerakki, pora sura va oyatlarga o`xshab

www.arxiv.uz Qur`onning ilk tuzilishi bilan bog`liq emas, balki o`qishda qulaylik tug`dirish uchun keyinchalik Qur`on matnini hajm jihatdan teng bo`laklarga bo`lishdan iborat bo`lgan. Shu sababli eng uzun 2-sura poradan ko`proq bo`lgani holda, oxirgi qisqa suralardan 37 tasi bir porani tashkil etadi. Qur`on yirik tarixiy va madaniy yodgorlik sifatida VII asrdagi arablar hayoti va qarashlarining ko`p sohalarini o`zida aks ettirgan. Unda diniy-falsafiy tasavvurlar va rivoyatlar, qabila-urug`chilik hayot tarziga xos an`ana, urf-odat va marosimlar, ijtimoiy va iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy va axloqiy qonun va qoidalar, jumladan, oila-nikoh, ajdodlar va avlodlarga munosabat, mulkchilik va vorislik, savdo-sotiq, qarz muomalalariga xos ko`rsatmalar va boshqalar o`z ifodasini topgan. Ana shu jumladan Qur`onning axloq, insof, vijdon, halollik kabi sohalardagi umumbashariy ahamiyatga molik yo`l-yo`riqlar, qoidala-ri hozirda ham g`oyat zarur ekanligini alohida ta`kidlash kerak. Yuqorida aytib o`tilganidek, Qur`on mazmunida hayotning ko`p sohalariga taalluqli masalalar o`z ifodasini topgan. Bu o`rinda Qur`on qadimiy arab tili, adabiyotining g`oyat muhim, ilk yodgorligi ekanligini alohida ta`kidlab o`tish lozim. Arablar tarixida Qur`ongacha biror yirik yozma asar bo`lgan emas. Qur`ondan ilgari ma`lum bo`lgan yodgorliklardan ikkitasinigina tilga olish mumkin. Bulardan biri Janubiy Arabistonda-Yamanda vujudga kelgan Sabo` yozuvlari bo`lib, ular faqat toshlarga o`yib yozilgan lavhalar shaklida saqlanib qolgan. Keyingi bir yarim asr davomida Yevropa olimlari ana shu tosh lavhalardan 700 dan ortiqrog`ini topib, tadqiq qilganlar. Ular asosan arab hukmronlari va qabila boshliqlari yozib qoldirgan jang, harbiy yurish, sulolalar haqidagi qisqa ma`lumotlar, chegara belgisi sifatida qo`yilgan lavhalardan iborat. Ikkinchi xil yodgorliklar islomdan ilgarigi qabilalar hayotiga, qahramonlik, jang, mardlik mavzulariga bag`ishlangan qasidalardir. Bu ijod namunalari arab xalifaligi vujudga kelgandan so`ng, Abbosiylar hukmronligi davrlaridagina to`plab, kitob qilingan.

www.arxiv.uz Shuning uchun ham Qur`on arab xalqlarining adabiy ijodi tarixida birinchi yirik nasriy asar sifatida arab tilining o`sha davrlarga xos xususiyatlarini, so`z boyligi, iboralari va atamalari-ni, grammatik tuzilishi va boshqa xususiyatlarini o`zida ifoda etgan. Qur`on matni tahlil qilish jarayonida arab tili grammati-kasi (sarf va nahv) batafsil ishlab chiqilgan, arab yozuvi g`oyat mukammal shaklga kelgan. Shuningdek, Qur`on tili har bir arab mamlakati va elatlarining o`ziga xos lahjalari saqlangan holda, barcha arablar uchun yagona bo`lgan adabiy tilning shakllanishiga asos bo`lgan. Hozir ham arab mamlakatlarida nashr etilayotgan kitoblar va vaqtli matbuot yagona arab adabiy tilida bosiladi va u barcha arablar uchun tushunarlidir. Qur`onning uslubi ham keyingi adabiyotga katta ta`sir o`tkazgan, undagi rivoyat va tasvirlar, o`xshatish, nasihat va maslahatlar faqat diniygina emas, balki butun badiiy adabiyotga, nazm va nasrga, tarixiy, axloqiy, falsafiy va boshqa adabiyotga singib ketgan. Shuning uchun Qur`onni yaxshi bilmasdan arab xalqlari va umuman musulmon xalqlar madaniyati va adabiyotini chuqur o`rganish, tushunish ancha mushkuldir. Ma`lumki, hozirgi paytda ko`pchilik o`quvchilarning fikr-mulohazalari e`tiborga olinib, o`zbekiston musulmonlari Diniy idorasi tashabbusi bilan Qur`on o`zbek tiliga tarjima qilinib, nashr etildi. Qur`on jahondagi juda ko`p tillarga tarjima qilingan. Uni /arbiy Yevropa tillariga tarjima qilish XI asrdan, rus tiliga ag`darish XVIII asrdagi Pyotr I ning tashabbusi bilan boshlangan. 1790 yilda nashr etilgan M.N.Verovkin tarjimasi e`tiborli rus olimlarining fikriga ko`ra, A.S.Pushkinning mashhur “Podrajaniya Koranu” (Qur`onga tatabbu`lar) asariga manba bo`lgan. G.S.Sablu-kovning arabchadan dastlabki ruscha tarjimasi Qozonda uch marta (1878, 1894, 1907) nashr qilingan. Qur`onning akademik I.Y.Krach-kovskiy rus tiliga qilgan tarjima nusxasi uning vafotidan keyin (1963, 1986 yillarda) nashr qilingan. Qur`on turkiy tarjimalarining qo`lyozma nusxalari ham ko`p. 3. Hadis. Hadislarni to`plash va tartibga solinishi.

www.arxiv.uz Dastlab islom jamoasida faqat Qur`on dinshunoslikning, shu bilan birga huquqning asosi va manbai deb tan olingan. Lekin arab istilosi davrlarida (632- 751 yillar atrofida) bu manbaning o`zi talabni qondira olmagach, asta-sekin uning yoniga boshqa manba-Sunna qo`shilgan. Arabcha Sunna (as-sunna, ko`plikda sunan)-yo`l, yo`nalish, ko`chma ma`nosi-“ajdodlardan qolgan urf-odatlar”, ya`ni “rivoyat”, “naql”, “xotira”, “odat”, “an`ana”, “xatti-harakat” ma`nolarini anglatadi. Sunna islomda Qur`ondan keyingi, uni to`ldiruvchi manba, islom ilohiyoti va shariatining ikkinchi asosi sifatida e`tirof etilgan. U VII o`rtalaridan e`tiboran yig`ila boshlagan. Unda arab xalifaligidagi sinfiy munosabat, ijtimoiy ziddiyatlar, islom mafkurasi doirasidagi ichki kurashlar o`z ifodasini topgan. Islomgacha davrdagi Arabistonda bu nom bilan odat tusini olgan axloqiy-huquqiy yo`l- yo`riqlar majmuasi-Shimoliy Arabiston-dagi eski jamoaning oddiy huquqlari atalgan. Sinfiy jamiyat va islom vujudga kelgandan so`ng bu eski arab majusiy sunnasi rad etilib, asta-sekin yangisi, musulmon sunnasi bilan almashtirila boshlangan. Eskisidan yangisiga o`tgan, qismlar esa payg`ambar ko`rsatmasi sifatida talqin qilingan. Musulmon sunnalari ko`plab hadislardan tashkil topgan. Hadis so`zining dastlabki ma`nosi (ar. ko`plikda “ahadis” so`zidan)-“xabar”, “hikoya”, “bildirish”, tor ma`noda-“parcha” (sitata). Rasmiy ma`noda hadis-Muhammad so`zlari va amaliy ishlari haqidagi rivoyatlardir. Bu ma`noda hadis faqat Muhammad so`zlariga nisbatangina ishlatiladi. Ba`zi ulamolar esa, hadis deganda faqat Payg`ambarninggina emas, balki sahoba va tobelarning ham bergan xabarlarini tushunadilar. Ba`zi hadisshunoslar faqat Payg`ambar so`zlarinigina hadis deb, boshqalarnikini esa xabar deb ataganlar. Shu boisdan ham Payg`ambar hadislarini to`plovchilar muhaddis, boshqa tarix, qissa kabilarni naql qiluvchilar axboriy deyilgan. Qandayligidan qat`i nazar, hozir musulmon olamida hadis deyilganda Payg`ambarning so`zlari, fe`l va atvorlari tushuniladi.

www.arxiv.uz Hadis-islomda Qur`ondan keyingi muqaddas manba hisoblan-gan. Bunda Muhammadning hayoti, faoliyati va ko`rsatmalari, uning diniy, axloqiy dasturlari ham o`z ifodasini topgan. Muhammad biror gap aytgan yoki ma`lum ishni qilib ko`rsatgan bo`lsa, yoxud boshqalarning qilayotgan ishini ko`rib, uni man etmagan bo`lsa, shu uch holatning har biri hadis deb atalavergan. Ma`lumki, hadislarda islom ahkomlari, ya`ni farz, vojib, sunnat, mustahab, halol. harom, makruh, muboh kabi amal turlaridan tashqari, axloq-odobga doir dasturlar talqin etiladi. Unda xalq orasida keng tarqalgan axloq-odobga oid maqol, qimmatli hikmatli gaplar ham qamrab olingan. Hadislarda ibodatning tartib-qoidalari va ularni astoydil bajarishga da`vat etish bilan birga insoniy fazilatlar keng tashviq qilingan, insoniylik sha`niga dog` tushradigan razil xatti-harakatlar keskin qoralangan. Shuning uchun ham islomning ilk tarqalish davridanoq musulmonlar orasida hadislarga juda katta ahamiyat berilgan. Eshitgan har bir hadisni yanglishmay, asl holicha boshqalarga yetkazishga qat`iy rioya qilingan. Bu to`g`rida Muhammadning o`zi musulmonlarni tez-tez ogohlantirib turgan. Hadis mazmuni va iborasini buzib yoki o`zicha yangi hadis to`qib tarqatuvchilar qattiq qoralangan. Bunday talabchanlik payg`ambar vafotidan ancha keyingacha ham hadislarning sof holda saqlanib turishiga imkon bergan. Muayyan bir hadis asosida huquqiy va urf-odat bo`lgan yo`l-yo`riqlar, diniy marosimlar sofligi, noz-ne`matlar haqidagi ko`rsatmalar, maishiy turmushdagi axloq va odob tartib-qoidalari keltirib chiqarilgan. Qur`onning ayrim ko`rsatmalariga amal qilish ham ko`pincha uning ma`lum matni bilan bog`liq bo`lgan hadis orqali belgilanar edi. Shu bilan birga tarixiy xarakterga ega bo`lgan hadislar bo`lgan; ular Muhammad yoki sahobalar tarjimai holidagi ayrim tafsilotlarni aks ettirar edi. Shu hadislar asosida VIII-IX asrlarda Muhammad va uning yaqinlari, harbiy yurishlari haqida “Yurishlar kitobi” yozilgan. Bu arab tilidagi ilk tarixiy asar va Muhammad tarjimai holi edi. Shu tariqa, hadislarning muayyan qismi-ilk islom tarixi bo`yicha bir manba bo`lib xizmat qilgan.

www.arxiv.uz Ma`lumki, hadislar asosan Muhammad vafotidan keyin yozila boshlagan. Islomda Muhammadga payg`ambarlik uning qirq yoshida nasib bo`lgan, deb hisoblanadi. Shunga ko`ra, Qur`on oyatlari payg`ambar umrining oxirigacha, ya`ni 23 yil davomida turli munosabatlar bilan nozil bo`lib turgan. Payg`ambar sfdoshlari-sahobalar bu oyatlarni maxsus sahifalarga yozib borganlar, Ularning ba`zilari payg`ambarning aytgan so`zi va xatti-harakatlarini ham yoza boshlaganda payg`ambar bu ishni davom ettirishni ta`qiqlagan va bunga ular Qur`on bilan Sunnani ajratolmay qolishlaridan cho`chishligini sabab qilib ko`rsatgan. Ilk muhaddislardan Al-Xudriy bu borada bunday rivoyat qiladi: Rasululloh aytadiki, “Mandan eshitganlaringizdan hech narsani yozib yurmanglar. Kimki Qur`on oyatlaridan boshqa biror so`zni mandan eshitib yozib olgan bo`lsa, uni darhol yo`qotsin... Kimki mening haqimda so`z tarqatsa, jahannamga doxil bo`lishlikka hozirlik ko`rversin”. Darhaqiqat islom tarixidan Al-Hudriy payg`ambar hadislarini yozib borishlikka u kishidan ijozat so`raganda, rad javobini olganligi ma`lum. Abu Xurayradan yana boshqa misol keltiriladi: “Biz hadis yozar ekanmiz, payg`ambar alayhissalom yonimizga keldi va: “Sizlar nimani yozayapsizlar?”- deb so`radi. Bizlar: “Sendan eshitgan hadislarni”-deb javob berdik. Shunda payg`ambar: “Allohning kitobi-Qur`ondan boshqa yana qanday kitob istaysiz? Sizdan boshqa millatlar ollohning kitobidan tashqari yana boshqa kitoblar yozganlari uchun zalolatga ketdilarku!”-degan ekan. Manbalarda ko`rsatilishicha, hadisni to`plab chiqarishni taqiqlashning turli xil sabablari bo`lgan. Masalan, tarixchi ibn Qutaybaning ta`kidlashiga ko`ra, bunday sabablardan biri savodli xattotlarning kamligi bo`lsa, ikkinchisi, arab alifbosining hali yetarli darajada takomillashmaganligidadir. Shu sababdan payg`ambar musulmonlarning hammalariga ham hadis yozib borishga ijozat bermagan. Bundan faqat savodli va mo`tabar xattotlargina mustasno edilar. Ilk yozilgan hadislar qatoriga Muhammadning xorijiy o`lkalarga-Vizantiya imperatoriga, Eronshohiga, Misr ham Habashiston hukmdorlariga yo`llagan

www.arxiv.uz maktublari ham kiradi. Undan tashqari ko`plab vasiqa va hujjatlar ham bo`lganki, ular ham ilk bor yozilgan hadislardan hisoblanib, ularda islomga da`vat etish, muayyan vazifalarga tayinlash, yer va undan olinadigan soliqlar, imon va tavsiya maktublari, payg`ambarga kelgan xatlarga javoblar o`rin olgan. Xalifa Abu Bakr va Umar ham hadislar yozmoqqa bel bog`laganliklari, hatto Abu Bakrning besh yuz hadisni bir kitobga to`plagani ma`lum; ba`zi sabablarga ko`ra bu kitobni yo`q qilib yuborganligi haqida ham xabarlar bor. o`z davrida Umar ham sahobalarga hadis kitobi yozish niyati borligini izhor qilgan va sahobalar bu fikrni ma`qullaganlar. oradan ma`lum bir muddat o`tgach, u o`z fikrini o`zgartiradi. Uning nazarida hadis kitobi yozilgudek bo`lsa, musulmonlar hadisga e`tiborni kuchaytirib, Qur`onni tark etishi mumkin. Yana uning nazaricha shunday kunlar kelishi ham mumkinki, unda odamlar yozilgan hadislardan o`zlarining yovuz maqsadlari uchun foydalanishlari ham mumkin, degan fikrga boradi. Shu boisdan Umar ham Sunna kitobini yozishdan voz kechadi. Hadislarni saqlab, kelajakka yetkazuvchilar birinchi navbatda sahobalar- payg`ambarning qarindoshlari, do`stlari, yordamchilari va shogirdlari, uning o`limidan keyin asosan Madinada yashab kelganlar hisoblanganlar. Umuman “sahoba” so`zi arabcha bo`lib, “suhbat” so`zidan olingandir. Hadislardan biriga ko`ra payg`ambarni ko`rgan, u bilan muloqotda bo`lgan har bir musulmonni “sahobiy” deyilgan. Imom Buxoriy ham shu fikrni tasdiqlagan. Ibn Xanbal ta`biricha, payg`ambar bilan bir yil, yo bir oy, yo bir kun va yoki hatto bir soat suhbat etgan, yo bo`lmasa hayotida bir marta bo`lsa hamki uni ko`rgan musulmon kishi sahobalardan hisoblanaveradi. Payg`ambar vafot etganda sahobalar soni noma`lum edi. Islomda qancha haqiqiy musulmon borligiga dalolat qiluvchi hadisga ko`ra, payg`ambar: “Musulmonligini so`zi va amali bilan isbotlaganlar ismlarini yozsinlar”-deb buyurganda ro`yxatdan 1500 kishining o`tganligi ma`lum bo`ladi. Ibn Mahlud “Musnad” nomli asarida zikr qilishicha, hadis rivoyat qilgan sahobalarning soni 1300 ga yetadi. Ibn al-Javziyning mazkur asariga tayanib ko`rsatishicha, sahobalar soni 1060 nafardir. Boshqa olimlarning fikricha,

www.arxiv.uz ularning orasida ikkitadan hadis rivoyat qilganlarning soni 1000 ta bo`lsa, qolgan 300 tasi qisman hadis rivoyati bilan mashg`ul bo`lgan desa bo`ladi. Abu Hurayradan keyingi o`rinda turuvchi muhaddis xalifa Umar o`g`li Abdullohdur. U rivoyat qilgan 2630 hadisdan 2019 tasini ibn Hanbal o`z kitobida naql qilgan. Uchinchi o`rinda turuvchi sahobiy ibn Molik bo`lib, 2286 hadis rivoyat qilgan. Ibn Hanbal esa o`zining “Musnad” ida 2178 hadisni keltirgan. Ibn Molik rivoyat etgan 2210 hadisni payg`ambarning so`nggi rafiqasioysha ham ta`kidlagan. Undan keyingi o`rinda ibn Abbos turadi; u 1660 hadis rivoyat etgan. Undan keyin 1540 hadisni yozgan al-Xudriy turadi. Ibn Hanbal o`z kitobida Jobirdan 1206, al-Hudriydan 958 hadis keltirgan. Hadis rivoyat qilgan sahobalar soni har xil bo`lib, mualliflar ham har xildir. Masalan, 149 sahobiyning rivoyat qilgan hadislari al-Buxoriy va Muslimning “Sahih” nomli asarlarida mushtarak kelgan. Umuman al-Buxoriyda 208 ta, Muslimda esa 213 ta sahobiy-dan rivoyat qilingan hadislar keltirilgan. Ibn Molikning “Muvatta” asarida 98, Abu Dovudning “Musnad” ida 218, ibn Hanbal “Musnad” ida 700 ga yaqin sahobiy rivoyat qilgan hadislar berilgan. Yuqorida keltirilgan raqamlar hadislarni sahobalar rivoyat qilganligi tufayli bizning davrimizga yetib kelganligiga dalil bo`la oladi. Payg`ambarning safdoshi va suhbatdoshi orasida 220 ta Abdulloh ismli sahobalar bo`lgan. Ular orasida faqat 4 tasi Abdulloh ibn az-Zubayr, Abdulloh ibn Abbos, Abdulloh ibn Umar va Abdulloh ibn al-Amr payg`ambar vafotidan keyin turli masalalarni hal qilishda jonkuyar bo`lganlar va Abdullohlar nomi ila mashhur bo`lganlar. Yana 6-7 sahobiylar borkim, ularning har birlari turli masalalar bo`yicha fatvo berishda juda katta obro` va e`tibor qozonganlar. Ular Umar bilan Alidan tashqari, Abdulloh ibn Ma`sud, Abdulloh ibn Umar,Abdulloh ibn Abbos, Zayd ibn Sobit va payg`ambarning rafiqasi oyshadir. Ulardan keyin hadislarni saqlab, avlodlarga yetkazganlar ularning o`quvchilari va bularning shogirdlari bo`lganlar.

www.arxiv.uz Keyingi avlod orasida ko`zga ko`ringanlar ash Sha(bi, ibn Zubayr, uning shogirdi az-Zuxra; ibn Munabbix, Musa ibn Ukba va boshqalardir. Bular butun hayotlarini hadislarni to`plash va hikoya qilishga bag`ishlaganlar. Dastlab hadislarni to`plash, saqlash og`zaki tarzda yod olishga asoslangan; keyinchalik hadisni pergament qog`ozga yozishgan va ulardan to`plamlar tuzilgan. Qur`onni o`rganish tavsif ilmini vujudga keltirganidek, hadislarni yig`ish va o`rganish rivoyatlar ilmini vujudga keltirgan. Diniy adabiyotning bu ikki tarmog`i asosida ilohiyot va musulmon diniy qonuni (shariat) vujudga kelgan. Ko`p vaqt ilohiyot va huquq bir-biridan aniq ajratilmagan. Hadislar tarixini ilmiy jihatdan o`rganish sohasida venger olimi Goldsiyer va golland olimi Snuk Xyurgronyening xizmatlari kattadir. VIII asr boshlarida hadis ilmida uch maktab tashkil topdi: Madina (Urva ibn Zubayr va az-Zuhriy shu maktabga qarashli edi); Iroq (Kufada, vakili ash- Sha(bi) va Suriya (Damashqda) maktablari. Madina maktabi ko`proq Muhammad va dastlabki to`rt taqvodor xalifalar davri qat`iy e`tiqod ruhini saqlar edi; u asosan Muhammad hayoti va yurishlariga bag`ishlangan hadislarga e`tibor berar edi. Lekin bu maktab namoyandalari Muhammad tarjimai holini muntazam tarzda birinchi bo`lib bayon qilgan muallif ibn Ishoqni qadariylar oqimi tarafdori sifatida shubha ila Madina-dan quvib yuborganlar. Madina maktabi namoyandalari ilohiyotni himoya qilar va ummoviy xalifalar ularning siyosati va boshqarish usullarining dunyoviy xususiyatiga qarshi turar edilar. Shakllangan an`anaga ko`ra hadis ikki qismdan iborat bo`lishi kerak edi: 1. Isnod (ar. aynan - “tayanch”), ya`ni shu hadisni yetkazgan kishilarni sanab o`tish va 2 matn, ya`ni hadisning mazmuni. VIII asrdayoq hadislar to`g`riligini aniqlashda bunday mezon shakllangan edi: uning isnod qismi hadisshunoslar nomlarining muntazam qatoridan iborat bo`lib, keyingilari mashhur, nomiga dog` tushmagan, e`tiqodli, hurmatga loyiq, to`g`ri so`z kishilar bo`lishlari kerak edi. Hadisshunos-yig`uvchi va avlodlarga yetkazuvchilarni rid-jal so`zi bilan atar edilar. Ularni ishonch nuqtai nazaridan

www.arxiv.uz tekshirish al-jarh va t-ta. dil deyilgan. Hadislarni yetkazuvchilar ishonchga sazovorligi yoki noloyiqligini aniqlab, hadis ilmida yangi,tarmoq-ma`rifat ar-rijal deb nomlangan soha paydo bo`lgan, taboqot deb nomlanuvchi maxsus kitob va ma`lumotnoma vujudga kelgan, ularda hamma mashhur sahobalar, ularning shogirdlari, Muhammad zamondoshlari va boshqa hadis to`plab yetkazuvchilar tarjimai holi alifbe tartibida turkumiga qarab keltirilar edi. Bular jumlasiga Ibn Sa(dning “Taboqat”, sahoba Ibn al-Asirning alifbo tartibidagi lug`ati, shuningdek uning mashhur tarixiy “Al-Komil fi-t-tarix” degan asari kirardi. Adabiyotning shu uslubiga “ojizlar”, ya`ni hadis keltiruvchilar ishonchini qozonmaganlar haqida ma`lumot beruvchi ma`lumotnomalar ham kirardi. Ishonchliligiga qarab hadislar uch guruhga ajratilar edi. Hikoya qiluvchilar ro`yxati hech qanday shubha tug`dirmasa, bunday hadis sahih (ar, ishonchli, to`g`ri) deyilgan. Agar hikoya qiluvchilar ro`yxa-tida ayrim nuqsonlar bo`lsa, masalan, isnodda aytilgan biron shaxs kam tanilgan bo`lsa yoki hamma muhaddislar uni benuqson deb topmagan bo`lsa, yoki ro`yxatda biron halqa, bo`lim uzilib qolgan bo`lsa, hadis to`la qimmatga ega deb tan olinmasa-da, baribir, qabul qilingan; bunday hadis hasan (ar. yaxshi, marhamatli) deb nomlangan. Nihoyat, agar hikoya qiluvchilar ro`yxatida taqvodorligi yoki axloqiy obro`-e`tibori nuqtai nazaridan muvofiq kelmaydigan kishilar bo`lsa, hadis ishonchsiz hisoblangan va da(if (ar. zaif) deb nomlangan. Hikoya qiluvchilar ro`yxati muntazam bayon etilgan bo`lsa, bu hadis mutassil deyilgan. Bironta nom, ayniqsa ikkinchi nom, ya`ni sahoba shogirdi nomi tushirib qoldirilgan bo`lsa, munqati (uzilgan) deyilgan. Hadis isnodida shogird-tabi` ko`rsatilgan bo`lib, hadis qaysi sahobadan eshitilganligi noma`lum bo`lsa,unda mursal-“tushirib qoldirilgan” deb nomlangan. Hamma rivoyatlar ham payg`ambarning so`zlari yoki amaliy ishlariga tayanavergan emas. Unga borib taqaluvchi hadislar marfu (payg`ambardan kelib chiqqan) deyiladi. Sahobalar so`zlari yoki amaliy ishlariga asoslanuvchi rivoyatlar maukuf (ar. to`xtatilgan) deb nomlangan. Faqat tabi`lar, ya`ni sahobalarning birinchi shogirdla-riga borib taqaluvchi rivoyatlar maktu (ar. kesik,

www.arxiv.uz kesilgan) deyilgan. Shunday rivoyatlar (mursal hadislari kabi) ayrim dinshunos- qonunshunoslar tomonidan qabul qilingan, boshqalari rad etilgan. Rivoyat aytuvchilar bir qatori dastlabki hadis aytuvchi 1-sahobaga borib taqalsa, tariq (ar. ko`plik, turuk-yo`l) deb nomlangan. Aynan bir hadis bir necha tarix orqali hikoya qilingan bo`lsa, ya`ni bir necha sahobaga borib taqalsa, u mutavatir (ar. muntazam); uch sahobaga borib taqaluvchi hadis mashhur deyilgan, ikki sahobaga borib taqaluvchi-aziz, faqat bir sahobaga boruvchi hadis- ahadi (ar. yakka) deyilgan. Dastlabki hadislar to`plami tariqlar bo`yicha tuzilgan, ya`ni alfavit tartibida payg`ambar izdoshlari sanab o`tilgan - sahobalardan har birining ismi ostida qaysi hadis shu sahobaga tegishliligi qayd etilgan. Hadislar to`plamining bunday turi musnad deb nomlangan. U ala-r-ridjal tamoyili, ya`ni hadislarni dastlab aytgan hikoya qiluvchilar nomlariga ko`ra tavsiflash asosida yaratilgan. Bizga qadar yetib kelgan shunday hadislardan nisbatan mashhur-lari 2 ta. Biri Malik ibn Anas (795 y. vaf.) ning “Al-Muvatta” (Tekis so`qmoq) asaridir. To`plamda 1700 hadis bo`lib, bularni u ishonchli deb topgan. Ikkinchi to`plam ibn Hanbalning “Musnad” asari bo`lib, 3000 hadisdan iborat. So`ngroq hadislarni turli xususiyatlariga qarab har xil tartibda yozish harakati boshlangan. Bu hijratning ikkinchi asri boshlariga to`g`ri kelgan. Masalan, ibn Hanbal kabi ba`zi muhaddislar “Musnad” uslubida yozganlar. Unda sahobalar ismlari islomga kirishdagi tartiblari bo`yicha joylashtirilgan. Masalan, “jannatiy” deb karomat berilgan 10 sahobalar, birinchi o`rinda keltirilgan. Ulardan keyin “Badr jangi” da qatnashgan sahobalar, so`ng “Xudaybiya jangi” qatnashchilari; keyin Xudaybiya bilan Makka aholisi islomga kirguncha o`tgan sahobalar, so`ng Makka fath etilganda islomga kirganlar, undan keyin kichik sahobalar va nihoyat roviy ayollarning nomlari berilgan. Ba`zi muhaddislar roviylar nomini “Xurufi hijo” (alfavit) tartibida berganlar. Bu uslubni at-Tabaroniy, ibn Rohvayh, Abi Shayba va boshqalar juda muvaffaqiyatli amalga oshirganlar. Ular hadislarni isnodlari (naql etuvchi roviylar) bilan keltirganlar. Yana ular soxta hadislarni tark etib, sahih va zaif,

www.arxiv.uz quvvatli va illatli kabi ko`p turlarga bo`lib chiqqanlarkim, bunday malaka har qanday ilm sohibiga ham muyassar bo`lavermagan. Ba`zi muhaddislar faqat sahih, hadislarning o`zini jamlashga harakat qilganlar va ularning to`plamlari yuzaga kelgan. Birinchi bo`lib bu ishni Ismoil Buxoriy, keyin ibn Hajjoj, so`ng ibn-al-Ash`as, ulardan keyin Iso at-Termiziy, an-Nosii va Ibn Mojjolar bajarishgan. Mana shu kishilar olamga mashhur bo`lgan 6 ta sahih hadislar to`plamining ijodkorlari hisoblanadi. Shu davrda yaratilgan, musannaf deb nomlangan hadislar keng tarqalgan va ommalashgan. Bu to`plamda hadislar rivoyat qiluvchilar nomi bilan emas, balki fikr yuritilgan buyumlarga qarab joylash-tirilgan. Ko`proq tan olingan va nufuzli hadislar to`plami 6 ta. Ular sunniylar orasida keng tarqalgan. Bular quyidagilar: 1.”Al-jomi` as-Sahih” (Ishonchli to`plam) yoki qisqacha “as-Sahih al- Buxoriy” (809-870). oldingi to`plamlarga nisbatan bu ancha mahorat bilan tuzilgan. Muallif bu to`plamda faqat qonunshunoslikka va urf-odatlargagina emas, Muhammad hayoti va sahobalar, hatto Muhammad davri tarixiy va etnografik tomonlariga xos hadislarni to`plagan. Tanqidiy yondashgan holda 600 mingga yaqin hadis to`plab, bu to`plamga ishonchli deb bilganlaridan 7250 tasini kiritgan. Bu to`plam katta shuhrat qozongan va ko`p marta nashr qilingan. 2. Shunday shuhratga Muslim an-Nishopuri (817-875 y.) ning “as-Sahih” asari ega bo`lgan. U 300 mingga yaqin hadislarni ko`rib chiqqan va ulardan 12 ming, ya`ni 4 foizini tanlab olgan. Ulardan keyingi o`rinlarda: 3-”Sunnan” (Sunnalar) Ibn Maojiga (886 y. vaf.), 4-Abu Daud as-Sijistoni (888 y. vaf.) ning shu nomli asari, 5-Muhammad at-Termiziy (892 y. vaf.) ning “Al-ja(mi al-Kabir” katta to`plami. 6-An-Nisa(i (915 y.vaf.) - Ashxobod yaqinidagi Nisa degan joyda tug`ilgan, Abu Daud shogirdi; Asari-“Sunnan”. Bu olti asarning keyingi to`rttasi ancha zaif. Tanqidiylik oz. Inkor etuvchi ishonchli asos bo`lmagan, har qanday hadisni tan olinavergan. Bular ko`proq huquqiy masalalarga qiziqqanlar. Biografik va tarixiy hadislar ularni qiziqtirmagan.

www.arxiv.uz Ma`lumki, Markaziy osiyoda islom dini 708 yildan keyin keng tarqala boshlaganiga qaramay, ilohiyot qatori muhaddislik ham ildam rivojlangan. Islom olamida mashhur va eng ishonchli deb e`tirof etilgan 6 hadislar to`plami mualliflarining aksariyati Markaziy osiyodan chiqqanlar. Masalan, Ismoil Buxoriy (810-870), at-Termiziy (824-897), ad-Dorimiy as-Samarqandiy (797- 868) va Kaspiybo`yi xalqlaridan ibn Mojja (824-886) va boshqalar bu sohaning taraqqiyotiga ulkan hissa qo`shganlar. Hadislar tarixiy manba sifatida katta ahamiyatga ega bo`lmagan. VII asr ikkinchi yarmi va IX asr oxirlarida yaratilgan hadislarning ko`p qismi xalifalik mamlakatlarida ijtimoiy munosabatlar, tarixiy siljishlar va o`sha davrda shakllangan huquqiy qarashlarni o`zida aks ettirgan. Hadislar ilk o`rta asr davrida xalifalik mamlakatlari ijtimoiy va davlat taraqqiyoti tarixi uchun manba ahamiyatiga egadir. Hozir o`zbekiston qomuslar bosh tahririyati Imom Buxoriyning bu 4 jildlik betakror mumtoz asarini arabchadan o`zbekchaga o`girib nashr qildi. Hadislar arabshunos olim professor N.Ibrohimov va shoir M.Kenjabek tahriri ostida bosilib chiqdi. U 870 yil 1 sentabrda 62 yoshida vafot etgan. Ertasi hayit kuni janoza o`qilib, shu Xartangda dafn qilingan. Hozirgi vaqtda Samarqand yaqinidagi Poyariq tumani hududida Imom Buxoriy nomi bilan bog`liq ziyoratgoh mavjud bo`lib, u Hoji Ismoil masjidi nomi bilan mashhur. Uni Buxoro amiri Abdullaxon qurdirgan.1974 yili Imom Buxoriyning 1200 yilligiga bag`ishlangan jahon anjumani o`tkazilgan edi. Mustaqilligimiz yillarida buyuk vatandoshimiz al-Buxoriy-ning merosini o`rganishga, uning machiti va qabrini ta`mirlashga alohida e`tibor berildi.1996 yili o`zbekiston Respublikasi Vazir-lar Mahkamasi Imom Buxoriyning 1998 yilda o`tkaziladigan 1225 yillik yubeleyini munosib tayyorgarlik bilan kutib olish haqida maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga asosan Imom al-Buxoriyning Samarqanddagi machiti va qabri qayta ta`mirlandi. 1998 yili, uning tavallud

www.arxiv.uz topgan kunini nishonlashga yig`ilgan vatandoshlar, olimu, imom-hatiblar, chet eldan kelgan diniy arboblar bu yangi tarixiy obidaning islomiy qadriyatlarning tiklanishi deb baholadilar. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilgan bu shijoat musulmonlarning har galdagi haj safaridan oldin kelib ziyorat qilinadigan obidaga aylandi. Imom Termiziy payg`ambar hadislari, xatti-harakatlari to`g`risidagi sahih rivoyatlarni, ul zotning oila a`zolari, yaqinlari va sahobalaridan to`plab kelajak avlod uchun ulkan va bebaho meros qoldirgan. Islom dunyosida oltita sahih hadis to`plovchilar tan olingan va Imom Termiziy ular orasida munosib o`rinda turadi. Aziz vatandoshimiz buyuk muhaddisning to`la ismi shariflari Abu Iso Muhammad ibn Iso bin Savra bin Muso bin al-Zahhoh az-Zarir at-Termiziy al- Bug`iy. Ul Zot islom olamidagi mashhur muhaddislardan biri bo`lib, hadis, tarix va boshqa ko`plab ilmlar sohasida asarlar yozgan. Tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, Imom Termiziy 824 yili Termiz shahrida tug`ilgan. Yoshlik chog`laridan ilmga katta qiziqish va ishtiyoq ko`rsatgan. Hadis o`rganish maqsadida u 850 yildan boshlab Islom dunyosining turli shahar va diyorlariga safar qilgan. Xijoz, Xuroson va boshqa joylarda bo`lib, mashhur muhaddislar, ulamolar bilan muloqotda bo`lgan, ulardan ta`lim olgan. Imom al- Buxoriyga shogirdlikdan tashqari at-Termiziy Muslim ibn Sa`id, ibn Muso, ibn Giylon, ibn Abdurahmon, ibn Bashshor, ibn Hujr, ibn Muni`, ibn al-Musanno, Sufyon, ibn Vaqi` kabi yirik muhaddislarni o`ziga ustoz deb bilgan. Manbalarda ko`rsatilishicha, Imom al-Buxoriy Imom at-Termiziy to`plagan hadislar sinchiklab o`rganishdagi nodir qobiliyati, taqvodagi ustunligini tan olgan va bunga shohidlik bergan. Taniqli muhaddislarning ko`plari Imom at-Termiziyning hadis ilmini takomillashtirish va uni kelgusi avlodlarga sof holda yetkazishdagi xizmatlarini yuqori baholaganlar. Hadis imomlaridan al-Idrisiyning ta`biricha, u kishi “hadis bobida iqtido qilinadigan imomlardan biridir”. “Kitob al-Jome` as-Sahih” yoki “Sunani Termiziy”, “Kitob ash-Shamoil an-Nabaviya”. “Kitob Ilal” (“Ilal sag`ir va ilal kabir”), “Kitob at-Tarix”, “Kitob

www.arxiv.uz az-Zuhd”, “Kitob al-Asno va kuna” At-Termiziy qalamiga mansub asarlarning to`la bo`lmagan ro`yxatidir. Imom at-Termiziyning “Kutubi sitta” (“oltin kitob”) mualliflari orasida tutgan o`rnini belgilash borasida ko`pchilik ulamolar o`z fikr va mulohazalarini bayon qilganlar. Jumladan, turk olimlaridan professor Tal`at Ko`jyigitning ko`rsatishicha, at-Termiziyning “Sunan” kitobi hadischi imolardan bo`lmish an- Nasoniy va Abu Dovudning kitoblaridan keyin uchinchi o`rinda turadi. Demak, birinchi va ikkinchi o`rinlarni al-Buxoriy va Muslimning “al-Jome` as-Sahih” kitoblari olsa, tibiiyki, at-Termiziyning “Sunan” i to`g`ridan-to`g`ri mazkurlardan keyingi kitob hisoblanadi. Bu fikrni mashhur “Kashf az-zunun” (Ikkila-nishlar pardasini ochish) asarida Hoji Xalifa ham tasdiqlagan va “Jome`” at-Termiziy “Kutubi sitta” ning uchinchisidir” - degan. Muallifga nisbat berilib, shuhrat qozongan bu kitobni “Jome` at-Termiziy” ham deyishadi. (“Uni “Sunan” deb ham atay-dilar, faqat birinchisi mashhurroqdir). Imom al-Ansoriy at-Termiziyning kitobini al-Buxoriy va Muslimning kitoblaridan yuqori qo`ygan. Zero, uning aytishicha, ularning kitoblaridan faqat imolargina foydalanadilar, at-Termiziyning kitobi esa har bir oddiy inson uchun foydalidir. Imom at-Termiziy o`zining shoh asarini yozib tugatgach, uni zamonasining mashhur ulamolariga ko`rsatgan va ularning roziligini olgan. Bu haqda at- Termiziyning o`zi shunday deydi: “Bu kitobni tasnif etgandan keyin, uni Xijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga ko`rsatdim va ularga ma`qul bo`ldi”. Payg`ambar hadislarini to`plash va o`rganishda at-Termiziy ikki xil yo`ldan borgan. Birinchidan, hadislarning isnod (asl) manbalarining mazmunini tanqidiy tahlil etgan. Ikkinchidan, har bir hadis atrofida borgan mazhablararo nuqtai nazarlar kurashiga e`tibor qilgan, ularga tanqidiy yondashgan. U Abu Xanifa, Imom Shofe`iylar izidan borib, bir tomondan islomga Ijmo`, Qiyos, Ra`y kabi oqilona tamoyillarni kiritgan. Asarlari musulmon Sharqidagi hurfikrlilik, diniy-falsafiy, diniy-axloqiy tafakkurning keng qamrovligini,

www.arxiv.uz umuman islomning nihoyatda zamon va shart-sharoitlarga moslasha olish qobiliyati shakllanishida muhim rol o`ynagan. Boshqa tomondan esa, at-Termiziy Markaziy osiyo, Eron xalqlarining urf- odatlari, davlatchilik qonun-qoidalari va qa-dimgi diniy e`tiqodlarni islomga moslashtirilgan tarzda singdi-rishda ham katta xizmat ko`rsatgan. Masalan. ilk islomda juda katta munozaralarga sabab bo`lgan aziz-avliyolarning islomdagi nufuzi tan olinishida u zot katta xizmat ko`rsatgan. Xususan, “Kafsh al-Mahjub” asari muallifi Xujviriyning fikricha, at-Termiziy sufiylar ta`limotiga valiylar va ularning nufuzlari, darajalari to`g`risidagi muazzam muammoni kiritgan. Imom Termiziy yuksak axloqiy va insoniy fazilatlarga ega, yuksak zakovat va zehn sohibi, fanning turli sohalarida atroflicha chuqur va yetuk bilimga ega bo`lgan kishi edi. Turmushda alohida ajralib turar, kam taom iste`mol qilib, ko`p mehnat va ijod qilar, axloqsizlikni qoralar edi. U zot har doim ilm-fanni targ`ib qilar, ayniqsa yoshlarni ilm olishga da`vat etardi. Ayni paytda, muloyimlik va xushfe`llik ul kishining go`zal fazilatlaridan biri edi. Umr bo`yi qilingan uzluksiz ilmiy izlanishlar, mutolaa, asarlar yaratish mashaqqati, hayotiy uqubatlar o`z asoratini ko`rsatgan, umrining oxirgi yillariga kelib ko`zlari ojiz bo`lib qolgan va 892 yili 70 yoshida Termizda vafot etgan. Hozirgi vaqtda at-Termiziyning maqbarasi SHerobod tumani markazi yaqinidagi qishloq qabristonida qad ko`tarib turibdi. Mustaqilligimiz yillarida bu qabirstonni yangitdan ta`mirlandi, tevarak-atrofi obodonlashtirilib, ziyoratgohga aylantirildi. Qadim-qadimdan musulmonlar uchun bu yer ziyoratgoh hisoblanadi. Bobokalonimiz at-Termiziyning buyukligi shundaki, u o`z kitoblarida asosan shu g`oyani tarannum etgan: “Inson insonning do`sti, birodaridir. Inson insonga zulm ham qilmasligi, muhtoj damlarda inson insonni tashlab ham qo`ymasligi kerak”. Xuddi shuning uchun ham jahon xalqlari bu ma`rifatparvar zotni necha yuz yillar davomida e`zozlab kelyapti. Xulosa shuki, hadisi shariflarda aytilgan ibratomuz fikrlar asrlar osha musulmonlarni yaxshi xulq, odat, insof va vijdoniylikka chorlagan. Kishilar o`rtasidagi iliq munosabatlarning shakllanishiga xizmat qilgan.

www.arxiv.uz Qur`oni Karimdan keyingi manba hisoblangan hadislarning buyuk allomalari Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy va boshqalar bizning yurtdoshlarimiz bo`lganligidan haqli ravishda faxrlanamiz. 4. Mashhur muhaddislar Ismoil al-Buxoriy, Iso at-Termiziy. Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy. Islom olamida eng yetuk va mashhur muhaddis Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy 809 yil 13 mayda Buxoroda tug`ilgan. otalari shayx Ismoil ibn Ibrohim ahli hadislardan bo`lib, ozgina tijorat ishlari bilan ham shug`ullangan. Katta bobosi al-Mug`ira yamanlik Ju`fiy ibn Sa`d qabilasidan bo`lmish Buxoroda istiqomat qiluvchi al-Yaman al-Ju`fiy degan kishining ta`sirida musulmon bo`lgani uchun Imom Buxoriyga ham al-Ju`fiy deb nisbat bergan. Imom Buxoriy go`dakligidanoq otadan yetim qolib, ona qo`lida katta bo`lgan. U 10 yoshidanoq arab tili va hadis kitoblarini o`qish va ularni yodlashga qunt bilan kirishgan. Keyin buxorolik muhaddislar Muhammad ibn Sallalol Paykoidiy, Abdulloh ibn al-Masnadiy al-Ju`fiylardan hadis ilmini o`rganib, ko`p hadislarni yod olgan. 16 yoshida onasi va akalari bilan birga hajga safar qilib, 4 yil Makkada yashagan. Safar asnosida qaysi shaharda to`xtasalar, o`sha yerdagi muhaddislardan ozmi-ko`pmi hadis o`rganmay o`tmasdilar. Shu tariqa Balx, Basra, Kufa, Bag`dod, Xums, Damashq, Misr, Makka va Madina kabi ko`plab shaharlardagi mashhur hadischi olimlardan shu ilm asrorlarini o`rgangan. Imom Buxoriy o`ta iste`dodli, ziyrak, o`tkir zo`hnli, qobiliyatli ulamo edi. Rivoyat qilishlaricha, qaysi bir kitobni qo`lga olib, bir martaba mutolaa qilsalar, hammasi yod bo`laverardi. Imom Buxoriyning o`z so`ziga ko`ra yuz ming sahih (ishonchli) va ikki yuz ming g`ayri sahih (ishonchsiz) hadisni yod bilar ekan. Basrada hadis darsiga qatnashgan sheriklaridan biri Xoshid ibn Ismoil aytgan ekan: “Imom Buxoriy bizlar bilan birga ustozning darsini eshitardi. Ustoz rivoyat qilgan hadislarni biz yozib olar edik, ammo Buxoriy faqat quloq solibgina o`tirardi. Shu tarzda qancha kunlar o`tib, orada ustoz qariyb 15 ming hadis

www.arxiv.uz rivoyat qildi. Shunda biz Buxoriyga: “Sen nega hadislarni yozmaysan?-deb ta`na qilgan vaqtimizda: “Sizlar yozib borayotgan hadislarni men ustoz og`zidan yodlab olayotirman”,-dedi-da, ustoz rivoyat qilgan hamma hadislarni bir chekkadan yoddan o`qib berdi. Shundan keyin biz yozib olgan hadislarimizdagi xatolarni uning yodlaganidan tuzatib oladigan bo`ldik”. Ba`zi rivoyatlarga ko`ra, Imom Buxoriy 16 yoshga qadam qo`yganda al- Marvaziy (736-798), al-Jarroh (747-812)larning kitoblarini batamom yodlab olgan ekan. Imom Buxoriy yigirma yoshlaridan boshlab kitob yoza boshlagan. Uning “al-Jome` as-Sahih” va “al-Adab al-Mufrad”dan tashqa-ri yigirmaga yaqin kitoblari bo`lib, ko`plari bizgacha yetib kelmagan. Movarounnahr musulmonlari diniy boshqarmasi qaramog`idagi kutubxonada “al-Jome` as-Sahih” (Ishonchli to`plam), “at-Tarix al-Kabir” (Katta tarix), “at-Tarix as-Saxir” (“Kichik tarix”), “al-Qiroatu xalfa-l-Imom” (“Imom ortida turib namoz o`qish”), “Raf`ul-yadani fi- s salot” (“Namozda ikki qo`lni ko`tarish”) kabi asarlarning qalamiy nusxalari mavjuddir. Imom Buxoriyning boshqa bir qancha asarlari ham bor: “Kitob asmo- as-Sahoba”, “Kitob af`ol il-Ibod”, “Kitob bad i-l-Maxluqot”, “Kitob birr il- Volidayn”, “Tarix us-siqat va-z-zu`afo min ruvot il-Hadis”, “Ta`rixi Buxoro”, “Kitob us sulosiyosat”, “Al-jomi` Assag`iyr”, “Al-Jomi` al-Kabiyr”, “Kitob ul- Fafoid”, “Kitob ul-qiro a xalfa-l-Imom”, “Kitob ul-Vijdon”, “Kitob ul-Hiba”, “Xulq af`ol il-Ibod”, “Kitob ul-musnod al-Kabiyr” va boshqalar. Imom Buxoriyning “Al-Jomi` as-Sahih” deb nomlangan 4 jild (juz`) dan iborat hadislar to`plami islom olamidagi boshqa muhaddislar tuzgan to`plamlar orasida eng ishonarli va mukammali-dir. To`plamda Muhammad va uning sahobalari haqidagi hadislardan tashqari fiqh, islom marosimchiligi, axloq-odob, ta`lim-tarbiya hamda o`sha davr tarixi va etnografiyasiga oid hadislar ham mavjud bo`lib, unga 600 ming hadisdan faqat 7250 ta eng “sahih” - haqqoniy, ishonchli hadislar kiritilgan. Mazkur to`plam Misr va boshqa bir qancha mamlakatlarda juda ko`p marta chop etilgan, unga yirik ulamolar tomonidan sharhlar bitilgan. Bu kitob yozilganiga hijriy bo`yicha 1200 yilcha bo`ldi. o`sha

www.arxiv.uz davrdan boshlab barcha ulamolar bu asarga Qur`ondan keyingi ikkinchi o`rinda turadigan manba deb baho berib keladilar. Imom Buxoriyning ushbu kitobi ma`naviy qadri-yatlarimizni tiklashda, kishilarda axloq-odob, halollik, rostgo`ylik, poklik singari umuminsoniy fazilatlarni qaror toptirish va mustahkamlashda muhim ahamiyatga egadir. Imom al-Buxoriyning “Al-Adab al-Mufrad” (Adab durdona-lari) kitobiga kirgan ba`zi hadislardan keltiramiz. Masalan, farzandlarning ota-ona oldidagi burchi haqida bunday deyiladi: Rasulullohdan: “Ey Rasululloh, men yaxshiligimni kimga qilsam bo`-ladi?”-deb so`ralganda, “onangga”,-dedilar. Men shu savolni uch martaba qaytarsam ham, Rasululloh: “onangga”,-deyaverdilar. To`r-tinchi marotaba so`raganimda: “otangga va yaqin bo`lgan qarindoshla- ringga”,-dedilar. Hadislarda Rasul Akramning yana shunday tabarruk so`zlari keltiriladi: “ota-onalarning keksalik vaqtida har ikkisi yoki biri bo`lmaganda, boshqasini rozi qilib, jannatiy bo`lib olmagan farzand xor bo`lsin, xor bo`lsin va yana xor bo`lsin”. ota-onani hurmat qilish har bir insonning muqaddas burchidir. Insoniyatning yashashi bilan bog`liq shaxsiy, ijodiy munosabatlar, oila, jamiyat, vatanga sadoqat, axloq-odobga oid ko`rsatmalar vatandoshimiz Imom al- Buxoriyning hadisi shariflarida keng va mujassam o`z bayonini topgan. Hozir o`zbekiston qomuslar bosh tahririyati Imom Buxoriyning bu 4 jildlik betakror mumtoz asarini arabchadan o`zbekchaga o`girib nashr qildi. Hadislar arabshunos olim professor N.Ibrohimov va shoir M.Kenjabek tahriri ostida bosilib chiqdi. Imom Buxoriy chet el safaridan Buxoroga qaytgach, mahalliy ulamolar undan tahsil ko`ra boshlagan. Shu vaqtda Abbosiy xalifaligining Buxorodagi noibi az-Zuhaliy: “Bundan buyon amirlik saroyiga kelib turing va bolalarimga (ikkinchi rivoyatda: saroy ahliga) “al-Jome` as-Sahih” dan dars bering”, - deb maktub yuboradi. Imom bu taklifni qabul qilmaydilar va: “Men ilmni xorlab sultonu amirlar eshigiga olib bormayman. Agar amirga ilm kerak bo`lsa,

www.arxiv.uz bolalarini (ikkinchi rivoyatda saroydagilarni) uyimga yoki masjidimga yuborsin!” - deb javob qaytargan. Natijada u kishini ko`rolmagan ba`zi hasadgo`y, dili qora, xudbin shaxslarning fitna va ig`volari tufayli amir az-Zuhaliy uning Buxoroni tark etishi shartligi haqida farmon bergan. Natijada u Samarqandning Xartang qishlog`idagi qarindoshi ibn Jibril degan kishining uyiga ko`chib ketadi va o`sha yerda betob bo`lib yotib qolgan. U 870 yil 1 sentabrda 62 yoshida vafot etgan. Ertasi hayit kuni janoza o`qilib, shu Xartangda dafn qilingan. Hozirgi vaqtda Samarqand yaqinidagi Poyariq tumani hududida Imom Buxoriy nomi bilan bog`liq ziyoratgoh mavjud bo`lib, u Hoji Ismoil masjidi nomi bilan mashhur. Uni Buxoro amiri Abdullaxon qurdirgan.1974 yili Imom Buxoriyning 1200 yilligiga bag`ishlangan jahon anjumani o`tkazilgan edi. Mustaqilligimiz yillarida buyuk vatandoshimiz al-Buxoriyning merosini o`rganishga, uning machiti va qabrini ta`mirlashga alohida e`tibor berildi.1996 yili o`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi Imom Buxoriyning 1998 yilda o`tkaziladigan 1225 yillik yubeleyini munosib tayyorgarlik bilan kutib olish haqida maxsus qaror qabul qildi. Ushbu qarorga asosan Imom al-Buxoriyning Samarqanddagi machiti va qabri qayta ta`mirlandi. 1998 yili, uning tavallud topgan kunini nishonlashga yig`ilgan vatandoshlar, olimu, imom-hatiblar, chet eldan kelgan diniy arboblar bu yangi tarixiy obidaning islomiy qadriyatlarning tiklanishi deb baholadilar. Prezidentimiz I.A.Karimov tashabbusi bilan amalga oshirilgan bu shijoat musulmonlarning har galdagi haj safaridan oldin kelib ziyorat qilinadigan obidaga aylandi. Iso at-Termiziy Ma`lumki, 1990 yil 14-17 sentabrda Toshkent shahrida buyuk alloma, muhaddis Abu Iso Muhammad ibn at-Termiziy tavalludining 1200 yilligiga bag`ishlangan “Imom Abu Iso Termiziyning ilmiy merosi va hozirgi zamon” degan mavzuda xalqaro Islom anjmani bo`lib o`tgan edi.

www.arxiv.uz Imom Termiziy payg`ambar hadislari, xatti-harakatlari to`g`risidagi sahih rivoyatlarni, ul zotning oila a`zolari, yaqinlari va sahobalaridan to`plab kelajak avlod uchun ulkan va bebaho meros qoldirgan. Islom dunyosida oltita sahih hadis to`plovchilar tan olingan va Imom Termiziy ular orasida munosib o`rinda turadi. Aziz vatandoshimiz buyuk muhaddisning to`la ismi shariflari Abu Iso Muhammad ibn Iso bin Savra bin Muso bin al-Zahhoh az-Zarir at-Termiziy al- Bug`iy. Ul Zot islom olamidagi mashhur muhaddislardan biri bo`lib, hadis, tarix va boshqa ko`plab ilmlar sohasida asarlar yozgan. Tarixiy ma`lumotlarga qaraganda, Imom Termiziy 824 yili Termiz shahrida tug`ilgan. Yoshlik chog`laridan ilmga katta qiziqish va ishtiyoq ko`rsatgan. Hadis o`rganish maqsadida u 850 yildan boshlab Islom dunyosining turli shahar va diyorlariga safar qilgan. Xijoz, Xuroson va boshqa joylarda bo`lib, mashhur muhaddislar, ulamolar bilan muloqotda bo`lgan, ulardan ta`lim olgan. Imom al- Buxoriyga shogirdlikdan tashqari at-Termiziy Muslim ibn Sa`id, ibn Muso, ibn Giylon, ibn Abdurahmon, ibn Bashshor, ibn Hujr, ibn Muni`, ibn al-Musanno, Sufyon, ibn Vaqi` kabi yirik muhaddislarni o`ziga ustoz deb bilgan. Manbalarda ko`rsatilishicha, Imom al-Buxoriy Imom at-Termiziy to`plagan hadislar sinchiklab o`rganishdagi nodir qobiliyati, taqvodagi ustunligini tan olgan va bunga shohidlik bergan. Taniqli muhaddislarning ko`plari Imom at-Termiziyning hadis ilmini takomillashtirish va uni kelgusi avlodlarga sof holda yetkazishdagi xizmatlarini yuqori baholaganlar. Hadis imomlaridan al-Idrisiyning ta`biricha, u kishi “hadis bobida iqtido qilinadigan imomlardan biridir”. “Kitob al-Jome` as-Sahih” yoki “Sunani Termiziy”, “Kitob ash-Shamoil an-Nabaviya”. “Kitob Ilal” (“Ilal sag`ir va ilal kabir”), “Kitob at-Tarix”, “Kitob az-Zuhd”, “Kitob al-Asno va kuna” At-Termiziy qalamiga mansub asarlarning to`la bo`lmagan ro`yxatidir. At-Termiziyning fiqh boblariga moslab tasnif qilgan “Sunan” nomli kitobi tegishli mavzularni o`z ichiga atroflicha qamrab olganligi sababli “Al-Jome` as- Sahih” deb nom olgan. Bu asar 1867-68 yillarda Mirtohda toshbosmada, so`ngra

www.arxiv.uz 1876-77 yillari 2 jild bo`lib Qohirada nashr etilgan. At-Termiziy tayyorlagan hadislar majmuasi ham Qohirada “Sahih” deb, boshqasi “Jome`” degan nom bilan chiqqan. Uning bu kitobida takror hadislar uchramasligi o`tmish muhaddislar asarlarida zikr qilinmagan. “Manoqib” va “Tafsiri Qur`on” boblarining kengaytirib berilganligi mazkur kitobning qiymatini yanada oshiradi. Undagi hadislar uch guruhga bo`lingan: Sahih, Hasan va Zaif. Har bir hadisni zikr qilgan, uni qaysi guruhga mansub ekanligini aytib ketadi. (Masalan: “Bu hadis sahih, bunisi esa Hasan yoki Zaif”). Imom Termiziyning “Jome` as-Sahih” kitoblariga ibn Arabiy nomi bilan mashhur bo`lgan imom al-Ambili “oridat al Axvazi fi sharxi sunani at-Termiziy”, Jaloluddin Suyutiy esa “Kutal - muttozi alo Jome` at-Termiziy” degan sharh yozganlar. Imom at-Termiziyning “Kutubi sitta” (“oltin kitob”) mualliflari orasida tutgan o`rnini belgilash borasida ko`pchilik ulamolar o`z fikr va mulohazalarini bayon qilganlar. Jumladan, turk olimlaridan professor Tal`at Ko`jyigitning ko`rsatishicha, at-Termiziyning “Sunan” kitobi hadischi imolardan bo`lmish an- Nasoniy va Abu Dovudning kitoblaridan keyin uchinchi o`rinda turadi. Demak, birinchi va ikkinchi o`rinlarni al-Buxoriy va Muslimning “al-Jome` as-Sahih” kitoblari olsa, tibiiyki, at-Termiziyning “Sunan” i to`g`ridan-to`g`ri mazkurlardan keyingi kitob hisoblanadi. Bu fikrni mashhur “Kashf az-zunun” (Ikkilanishlar pardasini ochish) asarida Hoji Xalifa ham tasdiqlagan va “Jome`” at-Termiziy “Kutubi sitta” ning uchinchisidir” - degan. Muallifga nisbat berilib, shuhrat qozongan bu kitobni “Jome` at-Termiziy” ham deyishadi. (“Uni “Sunan” deb ham ataydilar, faqat birinchisi mashhurroqdir). Imom al-Ansoriy at-Termiziyning kitobini al-Buxoriy va Muslimning kitoblaridan yuqori qo`ygan. Zero, uning aytishicha, ularning kitoblaridan faqat imolargina foydalanadilar, at-Termiziyning kitobi esa har bir oddiy inson uchun foydalidir. Imom at-Termiziy o`zining shoh asarini yozib tugatgach, uni zamonasining mashhur ulamolariga ko`rsatgan va ularning roziligini olgan. Bu haqda at-

www.arxiv.uz Termiziyning o`zi shunday deydi: “Bu kitobni tasnif etgandan keyin, uni Xijoz, Iroq va Xuroson ulamolariga ko`rsatdim va ularga ma`qul bo`ldi”. Payg`ambar hadislarini to`plash va o`rganishda at-Termiziy ikki xil yo`ldan borgan. Birinchidan, hadislarning isnod (asl) manbalarining mazmunini tanqidiy tahlil etgan. Ikkinchidan, har bir hadis atrofida borgan mazhablararo nuqtai nazarlar kurashiga e`tibor qilgan, ularga tanqidiy yondashgan. U Abu Xanifa, Imom Shofe`iylar izidan borib, bir tomondan islomga Ijmo`, Qiyos, Ra`y kabi oqilona tamoyillarni kiritgan. Asarlari musulmon Sharqidagi hurfikrlilik, diniy-falsafiy, diniy-axloqiy tafakkurning keng qamrovligini, umuman islomning nihoyatda zamon va shart-sharoitlarga moslasha olish qobiliyati shakllanishida muhim rol o`ynagan. Boshqa tomondan esa, at-Termiziy Markaziy osiyo, Eron xalqlarining urf- odatlari, davlatchilik qonun-qoidalari va qadimgi diniy e`tiqodlarni islomga moslashtirilgan tarzda singdirishda ham katta xizmat ko`rsatgan. Masalan. ilk islomda juda katta munozaralarga sabab bo`lgan aziz-avliyolarning islomdagi nufuzi tan olinishida u zot katta xizmat ko`rsatgan. Xususan, “Kafsh al-Mahjub” asari muallifi Xujviriyning fikricha, at-Termiziy sufiylar ta`limotiga valiylar va ularning nufuzlari, darajalari to`g`risidagi muazzam muammoni kiritgan. Imom Termiziy yuksak axloqiy va insoniy fazilatlarga ega, yuksak zakovat va zehn sohibi, fanning turli sohalarida atroflicha chuqur va yetuk bilimga ega bo`lgan kishi edi. Turmushda alohida ajralib turar, kam taom iste`mol qilib, ko`p mehnat va ijod qilar, axloqsizlikni qoralar edi. U zot har doim ilm-fanni targ`ib qilar, ayniqsa yoshlarni ilm olishga da`vat etardi. Ayni paytda, muloyimlik va xushfe`llik ul kishining go`zal fazilatlaridan biri edi. Umr bo`yi qilingan uzluksiz ilmiy izlanishlar, mutolaa, asarlar yaratish mashaqqati, hayotiy uqubatlar o`z asoratini ko`rsatgan, umrining oxirgi yillariga kelib ko`zlari ojiz bo`lib qolgan va 892 yili 70 yoshida Termizda vafot etgan. Hozirgi vaqtda at-Termiziyning maqbarasi SHerobod tumani markazi yaqinidagi qishloq qabristonida qad ko`tarib turibdi. Mustaqilligimiz yillarida bu

www.arxiv.uz qabirstonni yangitdan ta`mirlandi, tevarak-atrofi obodonlashtirilib, ziyoratgohga aylantirildi. Qadim-qadimdan musulmonlar uchun bu yer ziyoratgoh hisoblanadi. Bobokalonimiz at-Termiziyning buyukligi shundaki, u o`z kitoblarida asosan shu g`oyani tarannum etgan: “Inson insonning do`sti, birodaridir. Inson insonga zulm ham qilmasligi, muhtoj damlarda inson insonni tashlab ham qo`ymasligi kerak”. Xuddi shuning uchun ham jahon xalqlari bu ma`rifatparvar zotni necha yuz yillar davomida e`zozlab kelyapti. Hadisi sharifda aytilgan ibratomus so`zlardan namunalar keltiramiz: Hadisda inson iymoni mukammal bo`lmog`ining uch sharti keltirilgan: -to`g`ri e`tiqodli bo`lmoq; -kishilar bilan yaxshi munosabatda bo`lmoq; -kishi o`z ustida ishlamog`i va o`zini ibodat va toatda chiniqtirmog`i, lozimligi aytilgan. -“Vatanni sevmoq iymondandir”. -“Alloh Taolaning rozi bo`lishi otaning rozi bo`lishiga va uning g`azabi ham otaning g`azabiga bog`liqdir”. Hadislarda aytilishicha, gunohlarning eng kattasi “Alloh Taolaga shirk keltirish va ota-onaga oq bo`lish”. Rasuli Akram “ogoh bo`linglar! Shu katta gunohlardan biri yolg`on gapirmoq, tuhmat qilmoqlikdir”, deganlar. -“Kim ota-onasini rozi qilsa unga tubo (jannat) nasib bo`lib, Alloh Taola uning umrini ham ziyoda qiladi”. -“ota-ona keksaygan paytda duolarini olmagan kishilar xor bo`ladi”. Hadislarda millatlararo totuvlikka oid fikrlar ham ko`p uchraydi, masalan: -“Kimki musulmon mamlakatida yashovchi boshqa dinga mansub kishini haqorat qilsa, qiyomat kuni o`tdan yasalgan qamchi bilan savalanadi”. -“Kimki sulh bitimi bilan yashayotgan g`ayridinni o`ldirsa, u jannatning bo`yini ham hidlamaydi”. Hadislarda ilm olish haqida ham yaxshi fikrlar bildirilgan: -“Ilm ibodatdan ustundir. Taqvo dinini tutib turuvchi ustundir”.

www.arxiv.uz -“Garchi Chinda bo`lsa ham ilmga intilinglar, chunki ilm olishga intilish har bir mo`minga farzdir”. Imom at-Termiziy hadislaridan ba`zi namunalarini keltiramiz: -“Har bir mast qiluvchi narsa xaromdir”. -“Uch xil duo shaksiz mustajobdir: mazlumning duosi; musofirning duosi, otaning bolaga qilgan duosi”. -“Qaysingizning uchta qizingiz yoki uchta singlingiz bo`lsa, ularga yaxshilik qilsangiz, jannatga kirasiz”. -“Bir-biringizning orangizni uzmang, bir-biringizni orqangizdan ayb qidirmang, bir-biringizni yomon ko`rmang, bir-biringizga hasad qilmang”. -“Yaxshi xulq ochiq yuzlikdir, ezgulikni yoyish va odamlardan aziyatli narsani uzoqlashtirishdir”. -“Sharmu hayo va tortinchoqlik iymonning ikki shahobchasidir. B ye sh a r m l i k va s u r b ye t l i k esa nifoqning ikki shahobchasidir”. Hadislardagi namunalarni davom ettirish mumkin va lozim. Xulosa shuki, hadisi shariflarda aytilgan ibratomuz fikrlar asrlar osha musulmonlarni yaxshi xulq, odat, insof va vijdoniylikka chorlagan. Kishilar o`rtasidagi iliq munosabatlarning shakllanishiga xizmat qilgan. Qur`oni Karimdan keyingi manba hisoblangan hadislarning buyuk allomalari Imom al-Buxoriy, Imom at-Termiziy va boshqalar bizning yurtdoshlarimiz bo`lganligidan haqli ravishda faxrlanamiz.

www.arxiv.uz Adabiyotlar : 1. Mustaqillik izohli ilmiy-ommabop lug`at. T.: «Fan», 1998. Al Buxoriy (9-10 bet), At Termeziy (17 bet), Yassaviy (252-253 bet), Qur`on (283-285 bet), Hadis (285- 286 bet). 2. Jo`rayev U., Saidjonov Y. Dunyo dinlari tarixi. T., “Sharq“, 1998. 3. Jurjoniy A. Islom xuquqshunosligi, xanafiy mazxabi va o`rta osiyo faqixlari. T., 2002 y. 4. Xasanov A.A. Makka va Madina tarixi. T., 1992. 5. Islom. Spravochnik. T., 1989. 6. Egamberdiyev N. Qur`onning tuzilishi va uning musulmonlar hayotidagi tarixiy roli. o`sha to`plam. 16-23 bet. 7. Mo`minov A. Yuldoshxo`jayev X, Raximjonov D, Komilov M, Abdusattorov A, oripov A. Dinshunoslik. Darslik, T., Mexnat, 2004. 8. Muxtasar (Shariyat qonunlariga qisqacha sharx) T., 1994 y. 9. Mo`minov A. Imom A`zam Abu Xanifa. Muloqat jurnali №7-8 1994. 10. Karamatov Qur`on va o`zbek adabiyoti. T., 1993 11. Qodirov Z. Imom A`zam xayot yo`li va fiqh usullari. T., 1999. 12. Mansur A. Ibroximov N. To`xliqov N. Ilmi ma`rifat nuri. T., Milliy ensiklopediyasi. 1998 y. 13. Qur`oni Karim. o`zbek tilidagi izohli tarjima. Tarjima va izohlar muallifi A.Mansur. T., 1992. 14. Abu Iso Termiziy. Saxihi Termiziy. T., 1993. 15. Ismoil al Buxoriy. Xadis. 1-4 jildlar. T., 1991-1997 yillar. 16. Исмоил ал Бухорий. ал-Адаб ал-Муфрад, (адаб дурдоналари). Т., 1990. 17. www.ziyonet.uz 18. www.pedagog.uz

O'xshashlar

Islomning asosiy manbalari

Tarixiy o’lkashunoslikning asosiy manbalari. O’lkashunoslikda arxeologiyaning roli

Arab yarimoroli, arablar va islomning paydo bo'lishi xaqida tarixiy ma'lumot

Nasaf va Kesh tarixi manbalari

Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari