Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari - Tarix - Referatlar

Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari

Yuklangan vaqt:

05.09.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

24.2744140625 KB

Ko'chirib olish

Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari REJA: 1. Ibtidoiy davrning tarixiy manbalari va ularni hususiyatlari. 2. Arxeologiya manbalari va ularni hususiyatlari. 3. Fizika va kimyo, tilshunoslikka oid yozma manbalar.

Ajdodlarimiz tarixining ilk davrini-ya`ni ibtidoiy jamoa tuzumi tarixini qayta tiklash, uni o’rganish nihoyat darajada murakkab, ayni vaqtda sharafli vazifadir. Uzoq davom etgan mazkur tarixiy davrda tabiatning turli-tuman xodisalari girdobida yashagan ibtidoiy kishilar er sharining katta qismida hayot kechirib, xilma-xil tarxda tirikchilik o’tkazganlar. SHunday ekan ibtidoiy davr kishilari tirikchiligining asosiy manbai ularni o’rab turgan geografik muhitning turli shart-sharoitlariga muvofiq ovchilik, baliqchilik, termachilik, keyinchalik esa dehqonchilik va chorvachilikdan keladigan mahsulotlar bo’lganligi shubhasizdir. Ibtidoiy kishilar o’z tirikchilik vositalariga muvofiq keladigan qurol-yaroqlarni, asbob-uskualarni turar-joylarni va boshqa turli narsalarni yaratganlarki, ular yaratgan buyumlar, mehnat qurollari, turar-joylarning qoldiqlari, ayni vaqtda o’sha davr kishilarining butun skeletlari, yoki ular skeletining ayrim qismlari yer ostida saqlanib keladi. Bu vositalar kishilkining ibtidoiy davrini o’rganishda asosiy manba bo’lib hisoblanadilar. Shu narsa ravshanki, kishilikning keyingi davr tarixini bayon qilishda olimlar asosan yozma manbalarga suyanadilar. Lekin ibtidoiy davr tarixi bunday manbalarga ega emas. Chunki ibtidoiy davrda yozuv ham, manbalar ham bo’lmagan. Lekin ibtidoiy davr tarixining shunday ajoyib, nodir manbalari mavjudki, mazkur manbalar qanday qilib odamzod hayvonlar dunyosidan ajralib chiqib, kishilik jamiyatini vujudga keltirganligini isbotlab bera oladi. Ibtidoiy jamiyat tarixini qayta tiklashning ilmiy manbalari xilma-xil bo’lib, bular arxeologiya va etnografiya, antropologiya va lingvistika, paleobotanika va paleozoologiya, paleoklimatologiya va geologiya hamda qator boshqa aniq fanlar keltirgan dalillardir. Arxeologik ma`lumotlar. Kishilikning ibtidoiy davri hayotini o’rganishda tarixchilikning ajralmas bo’limini tashkil etgan arxeologiya fanining ahamiyati alohida o’rin tutadi. Ibtidoiy arxeologiya umumiy arxeologiyaning tarkibiy qismini tashkil etib, yer ostidan, g’oyalardan qoya toshlardan topilgan moddiy, madaniy va

san`at buyumlarini sinchiklab o’rganish asosida kishilik jamiyati tarixining yozuvgacha bo’lgan ibtidoiy davri tarixini sinchiklab o’rganadi. Odamlar yozishni bundan 5 ming yillar ilgari o’rgangan bo’lsalar, dastlabki oddiy tosh qurollar yasashni va ulardan foydalanishni esa qariyb bundan 3,5-3 million yil muqaddam bila boshlashganlar». Ana shu katta davr tarixini tiklash va o’rganish ibtidoiy arxeologiya fani oldida turgan eng muxim va sharafli vazifadir. Shuni ta`kidlab o’tish kerakki, yozuv va yozma manbalar kishilikning ibtidoiy hayoti haqida juda oz ma`lumot beradi. Demak, bu sohada arxeologiya fanining ahamiyati hammadan kattadir. Mazkur fan mutaxassislari esa juda ko’p va xilma-xil arxeologik yodgorliklarni o’rganadilar. Demak, arxeologiya kishilikning er ostida qolib ketgan moddiy, madaniy qoldiqlarini qidirib topishi va ularni tekshiruvchi tarixiy fandir. Arxeologaya mutaxassisi tosh qurollarni, suyaklarni, ro’zg’or va turar joy qoldiqlarini, zeb- ziynat va ibtidoiy davrda yaratilgan san`at obidalarini qidirib topish, tekshirish va o’rganish asosida kishilikning eng qadimiy tarixini tiklashni o’z oldilariga maqsad qilib qo’yadilar. Kishilik jamiyati tarixining ibtidoiy davrini o’rganishda mazkur davr kishilaridap qolgln hamma ashyolari orasida mexnat qurollarining ahamiyati kattaroqdir. Shunga binoan ibtidoiy kishilarning nimalarni, qanday ishlab chiqarganliklarini tiklash mumkin. Faqatgina, mehnat vositalarinigina emas. ayni vaqtda ibtidoiy makonlar turar joylarning qoldiqlari, qabrlar, shaxtalar, ustaxonalar, odamlar uchun boshpana bo’lgan g’orlar, ung’urlar, sug’orish inshootlari, ibtidoiy qishloq xarobalarining qoldiqlari ham kishilikning ilk davri hayotini tiklash va o’rganish uchun qimmatli manba hisoblanadi. Kishilik jamiyati tarixining ibtidoiy davrida yaratilgan san`at obidalari, xususan qoya toshlarga urib-o’yib ishlangan, g’orlarning devor hamda shiplarining tabiiy bo’yoq oxra (angob) bilan chizilgan odam, hayvon, qurol-yaroq, uy-ro’zg’or, mehnat qurollari va boshqa narsalarning rasmlari ham ibtidoiy tarixni

o’rganishning muxim arxeologik man’basi xisoblanadi. Ularning ahamiyati shu bilangina kifoyalanmaydi, unda ibtidoiy kishilarning kundalik hayotidan olingan ayrim voqea va hodisalar haqqoniylik bilan aks ettirilgan. Ibtidoiy san’atning bunday ajoyib namunalari yer yuzining hamma burchaklarida keng tarqalgan. Shuni nazarda tutish kerakki, xar bir arxeologik yodgorlik va buyumning o’ziga xos xususiyati bo’lib, ular kishilik (tarixining) hayotining u yoki bu tomonini tiklashga xizmat qiladi. Mehnat qurollari kishilarning nimalar ishlab chiqarganliklari va qanday qilib tirikchilik o’tkazganliklarini o’rganish imkoniyatini bersa, o’lik ko’mish tartiblari ba`zi san`at obidalari esa ularning e`tiqodi qanday bo’lganini aks ettirishi mumkin. Ibtidoiy odamlar yashagan turar joylar, makonlar, manzillar va qishloq xarobalarini o’rganilishi esa oila va ijtimoiy hayotda sodir bo’lgan o’zgarishlar haqida ham fikr yuritish imkonini beradi. Bu hol ibtidoiy kishilarning umumiy ravishda yashaydigan turar joylarining oilaviy turar joylar bilan almashinuvini oddiy, mustahkamlanmagan qishloqlarning murakkab. mustahkam istehkomli qishloqlarga aylana borishi jarayonini kuzatishga imkon beradi. XIX asrning oxiriga kelib arxeologiya fanida arxeologik madaniyat tushunchasi vujudga keldi. Arxeologik madaniyat deb muayyan territoriyada joylashib, o’zining maxalliy xususiyatlarga ega bo’lgan, ayni vaqtda muayyan davrga mansub arxealogik yodgorliklar majmuasiga aytiladi. Arxeologik madaniyatining ahamiyati va eng muhim vazifasi shundaki, u qabilalar va xalqlar turmushining o’ziga xos xususiyatlarini hamda o’zaro murakkab bo’lgan umumiy tomonlarini aks ettirishdan iboratdir. Arxeologiya boshqa fanlarga nisbatan juda yosh bo’lib XIX asrning ikkinchi yarmida vujudga keldi va rivoj topa boshladi. Mazkur fanning qadimgi tosh asrini o’rganish sohasidagi dastlabki qadamlari ham XIX asrning ikkinchi yarmiga to’g’ri keladi.

Bu sohadagi ishlar G’arbiy Evropada Bushs-de pert, Larte, Martil’e Vankil`, G.CHayld, Rossiyada esa F.I.Kalinskiy, I.S.Polyakov, D.CHerskiy, A.A.Chekanovskiy, V.V.Dakuchaev, A.S.Uvarov, Melejkovskiy va boshqalarning nomlari bilan chambarchas bog’liqdir. XX asr birinchi yarmi, ayniqsa-60-90 yillarida arxeologik tekshirish ishlari kengquloch yoyib, arxeologik materiallar ibtidoiy jamiyat tarixini o’rganishning asosiy bosh man’basiga aylandi. Sobiq SSSRda ibtidoiy jamiyat tarixini o’rganish I.P.Efimenkot S.N.Zamyatnik, YA.Bryusov, M.E.Foss, V.A.Gorodkov, O.N.Bader, P.I.Boriskovskiy, L.P.Okladnikov, S.P.Tolstov, B.B.Piotrovskiy, D.A.Krannov va boshqalarning nomi bilan uzviy bog’liqdir. Shunday qilib, yer ibtidoiy davrining o’ziga xos arxivi bo’lib, mazkur arxivdan chiqqan moddiy-ma’naviy yodgorliklar ibtidoiy kishilar hayotining o’rganishning asosiy manbasi xisoblana di. Jahondagi mamlakatlarda ilmiy asosda olib borilayotgan sistematik qazish ishlari kishilikning ibtidoiy davr tarixiga doir boy, ko’pdap-ko’p materiallar bermoqda, mazkur materiallarining tadqiq qilinishi ibtidoiy jamiyat kishilarining turmush tarzi, diniy e`tiqodi va boshqa masalalarini hal qilish uchun xizmat qilmoqda. Etnografik ma`lumotlar. Kishilikning uzoq o’tmishini tarixini tiklashda arxoologik ma’lumotlarning o’zi kifoya qilmaydi. Arxeologlar tomonidan topilgan moddiy madaniy yodgorliklar ibtidoiy davrdagi iqtisodiy rivojlanishning yo’nalishi va darajasini tiklashga yordam borsada, mazkur davrning sotsial tuzumini ma`naviy taraqqiyotini chuqurroq darajada bilib olishga imkon bormaydi. Ibtidoiy kishilarning xo’jaligi, ijtimoiy tuzumi, turmush darajasi oila- nikox munosabatlari g’oyaviy qarashlari qanday bo’lganligini o’rganishda etnografik ma`lumotlar ham alohida qimmatga egadir. Tarixchilikning eng muhim tarmog’i hisoblangan etnografiya fani yer yuzidagi turli halqlar, qabilalar, elatlar va etnik guruppalarning turmushi, madaniyatini, hamda g’oyaviy qarashlarida esa

ibtidoiy davrga xos bo’lgan ba’zi irim-sirim odatlar saqlanib qolganligini kuzatish mumkmn. Etnografiya fani yer yuzining barcha burchaklarida kishilikning ibtodoiylik darajasida hayot kechirgan va kechirayotgan juda ko’p qoloq qabilalarini biladi. XIX asr o’rtalarida ingliz kolonizatorlari tomonidan vaxshiylarcha qirib tashlangan Tasmaniyaning erlik aholisi, oz miqdorda saqlanib qolgan mahalliy avstriyaliklar, Sumatra orolidagi kubu. Tseylon orolidagi vedda, Okeaniya orollaridagi (ayrim qabilalar) Amerika va Afrikada istiqomat qiluvchi qator qabilalarni shular jumlasiga kiritish mumkin. Mazkur qabilalar esa metall nima ekanligani ham bilmaydilar, yarim yalang’och yurib toshdan, suyakdan va yog’ochdan yasalgan oddiy qurollardan foydalnadilar. Ular tirikchilikning asosiy manbai ovchilik va termachilik bo’lib. tosh asri kishilari kabi hayot kechiradilar. Ularda diniy tushunchalar ham juda oddiydir. Shu singari qabilalarning turmush tarzini har tomonlama chuqur o’rganish va ta`riflash kishilikning ibtidoiy davri hayotini tiklash uchun juda katta ahamiyatga egadir. Lokin mazkur qoloq qabila va xalqlarning barchasi, haqiqiy ibtidoiylikdan ancha yuqori bo’lgan rivojlanish bosqichida turar edilar. Chunki ularning hammasi o’tmishda qanchalik ajralgan holda yashagan bo’lishlari, o’zlariga nisbatan ancha rivoj topgan xalqlar ta’siriga so’ngroq esa kapitalistik madaniyatining yemiruvchi ta’siriga uchraganlar. Lekin shunga qaramay, ular turmushida mafkurasida ibtidoiy davrning ko’p tomonlari saqlanib qolgan. Ibtidoiy davr uchun xos bo’lgan belgilarni faqat qoloq xalq va qabilalar turmushidan qidirishning o’zi kifoya qilmaydi. Dunyodagi barcha xalk, qabila va etnik guruxlar o’z rivojlanishining qaysi darajasida turganliklaridan qat’iy nazar ular turmushi mafkurasida ozmi-ko’pmi hamda qadimgi davrning sarqit va qoldiqlarini ko’rish mumkin.

Keksa o’tmishning keyingi ijtimoiy jamiyatlar nigizida saqlanib kelayotgan ayrim sarqit qoldiq va an’analari kishilikning ibtidoiy davr xayotini tiklashda muxim ahamiyat kasb etishi mumkin. Qadimgi davrning mazkur qoldiq, sarqit va an`analari jaxondagi qator qabila, millat va milliy guruxlarning to’y, bayram, ko’mish marosimi, mafkuraviy qarashlari, kiyimlari, bezak buyumlari, san`ati, uy-ro’zg’or buyumlari, turar joylarining tuzilishi va bolshqa har turli udumlarida ko’zga tashlanadi. Bular esa olimlarga ibtidoiy jamiyat tarixining ochilmagan masalalarini hal qilinishida muhim kasb etadi. Shunday qilib, jahon miqyosida to’plangan etnografik ma’lumotlar ibtidoiy jamiyat tarixining ayrim tomonlarining tiklashda eng asosiy manbalardan biri hisoblanadi. Antropologiya ma’lumotlari. Ma`lumki, inson hayvonlar olamidan ajralib chiqib odam holatiga kelguniga qadar juda uzoq tarixiy rivojlanish jarayonini bosib o’tdi. Odamzodning vujudga kelish masalasi bilan paleontropologiya (odamning qazilma qoldiqlarini o’rganuvchi antropologiya bo’limi) shug’ullanadi. Antropologiyamorfologiya, antropogenez va irqshunoslik kabi uch asosiy bo’limlardan iboratdir. Morfologiya odamning tana tuzilishi va undagi o’zgarishlarni o’rganadi. Antropogenez esa odamning kelib chiqishi va jismoniy rivojlanishi masalalari bilan shug’ullanib, uning hayvonlar dunyosida tutgan o’rniga baho berib, hozirgi zamon odami vujudga kelishi shart-sharoitlari va sabablarini o’rganadi . Ma`lumki, ibtidoiy kishilar allaqachonlar o’lib ketganlar, lekin ularning suyak qoldiqlari yer yuzinnng juda ko’p joylaridan topildi va topilmoqda. Ibtidoiy odamlarning suyak qoldiqlari Tangan`ika (Sharqiy Afrika)-dagi Olduvay darasidan, Keniyaning Rudolf ko’li yaqinidan, Efiopiyadan, Aljirdan, Janubiy Afrikadan, Chad respublikasidan, Xitoydan, Indoneziyadan, Sobiq SSSR territoriyasidan, shu jumladan Qrimdan, Gruziyadan, Armaniston, O’zbekistondan ko’plab topilgan va topilmoqda.

Mazkur suyaklar altropologlar uchun asosiy material bo’lib, ular bu suyaklarni har tomonlama sinchiklab o’rganish asosida ibtidoiy davr kishilarining tana tuzilishi va umumiy ko’rinishini tiklaydilar. Qazilma odamlarning saqlanib qolgan suyaklarini sinchkovlik bilan siyosiyanatomik jihatidan o’rganish ularning saqlanib qolgan qismini topish imkonini beradi. Buning uchun antropologiya fanida puxta ishlangan skeletni o’lchash sistemasi keng ko’lamda qo’llaniladi. Antropologlar (ibtidoiy odamning suyak qoldiqlari va butun skeletlarni chuqur o’rganish asosida ular muskulining joylashishi, rivojlanishi yuz tuzilishi, bosh miya qopqog’i, miya qismining xajmi, uning katta-kichikligi hamda ichki va tashqi tomonining tuzilishini tiklaydilar. Bu esa ibtidoiy kishilarning qiyofasi qanday ekanligining, nimalarga qodir ekanligini bilib olish imkonini beradi. Bu sohada V.V.Bunak, G.A.BongOsmolovskiy G.F.Debets, M.M.Gerasimov, M.F.Nesturx, YA.YA.Roginskiy, M.I.Uro’sov, V.I.Yakimov N.A.Sinelnikov, V.P.Alekseev va boshqa chet el antropologlari juda katta xizmat qildilar va xizmat qilmoqdalar. Demak antropologik dalillarsiz kishilikning ibtidoiy davrining tasavvur qilish qiyin va mushkul ishdir: Shuning uchun antropologik dalillar ibtidoiy jamiyat tarixan shakllanishining muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Tilshunoslik ma`lumotlari. Kishilikning uzoq o’tmishining tiklashda arxeologik, etnografik va antropologik ma’lumotlar bilan bir qatorda tilshunoslik dalillarning ham ahamiyati kattadir. Tafakkur va u bilan bevosita bog’liq bo’lgan tillar kishilik jamiyatining tongida odamlarning birgalashib mehnat qilishi jarayonida zaruriyat natijasida shakllanib vujudga keldi. Ibtidoiy kishilarning tili va tafakkuri rivojlanishidan sira to’xtamadi, aksincha yanada taraqqiy qilishda davom etaverdi. Odamlar tabiat bilan, uning turli-tuman hodisalari bilan borgan sari chuqurroq tashisha boshladilar. Ular orasida asta-sekin narsalarga, yashab turgan joylariga, o’zlari yasagan qurollarga, jonli va jonsiz buyumlarga va o’zlariga nom

qo’yish rasm bo’la boshlagan. Oqibat-natijada ibtidoiy kishilarning so’z boyligi orta borib, har bir narsa, hodisa, uning konkret nomiga ega bo’lgan. Bu so’z va gaplar esa asrlar osha avloddan -avlodga o’tib, ayrimlari ba`zi o’zgarishlarga uchragan, ba`zilari esa hech qanday o’zgarishga yo’liqmay, qanday bo’lsa shundayligicha saqlanib qolgan, lekin qanchalari unutib yuborilgan. Biz rus tilida otmoq (strelyat) so’ziga murojaat qilsak, uning yoy, kamon o’qi (strela) so’zidan kelib chiqqanini bilib olishimiz qiyin emas. Mazkur so’zning kelib chiqishi esa kishilik jamiyat tarixining uzoq o’tmishiga, ya`ni ibtidoiy kishilar hayotida muhim rol o’ynagan, o’q- yoy kashf etilib, odamlar undan keng foydalangan davrga to’g’ri keladi. Biz uchun juda oddiy bo’lgan, o’z davri uchun esa nihoyatda murakkab va muhim bo’lgan bu qurol ibtidoiy jamiyat tarixining o’rta tosh (mezolit) davrida kashf qilingan. Shunday ekan, mazkur jangovor va ov qurolining kashf qilinganligiga 12-15 ming yildan ortiqroq vaqt o’tdi. Demak, mazkur qurolga berilgan nom ham xuddi o’sha davrga mansub bo’lishi shubhasizdir. Chiqib kelishi kishilikning ibtidoiy jamiyat tarixiga borib taqaluvchi suv va iboralarning har bir qabila, xalq va millatlar tilidan olish mumkin. Ko’pgina hind-Evropa tillarida xususan rus tilida skot ..(hayvon, chorva) so’zi mol, bisot, xazina, mulk, pul kabi ma’nolarni anglatadi. Sababi shuki qadimda chorva (qo’y, echki, qoramol, ot, tuya va boshqalar) mollari aholining buyum almashinuvida pul vazifasini o’tagan. Qadimgi hind tili hisoblangan (sanksritda) rus tilidagi «plemyannik» - jiyan so’zi «sopernik» - raqib. yov, dushman kabi ma`nolarni ham anglatgan. Bunday misollarni juda ko’plab keltirish mumkin. Hozirgi zamon tillarining o’zaro munosabatlari va o’xshashlik tomonlarini chuqur o’rganish asosida turli xalqlarning tarixan bir-biri bilan aloqador va o’zaro bog’liq ekanligini bilib olish mumkin. Bu hol oilaviy tillar, shuningdek xalqlarning kelib chiqishida mushtarak umumiy bog’lanish mavjudligini anglatadi.

Tilshunoslik ma`lumotlari orasida biror mamlakat, o’lka, shahar, qishloq, daryo, ko’l, tog’, ayrim joylarning geografik nomlarini o’rganuvchi toponimika fanining dalillari ham ibtidoiy davr tarixini asosiy manbalaridan biri hisoblanadi. Ba’zi geografik nomlar juda ham qadim zamonlarda kelib chiqqan bo’lib, uning (negizi) asosi ibtidoiy jamoa tuzumi davriga borib taqaladi. Shubhasiz ibtidoiy odamlarning so’z boyligi u qadar ko’p bo’lmasa ham o’zi yashab turgan joy va uning atroflariga nom qo’yganlar. Tevarak- atrofda sodir bo’lgan hodisalarni nimadir deb ataganlar qabila,urug’larning o’z nomlari bo’lib, ular ovchilik, chorvachilik va dexqonchilik bilan shug’ullangan. Demak, ularniig ham o’ziga yarasha nomlari bo’lganligi shubhasizdir. Shuni aytish mumkinki, hanuzgacha biror-bir oddiy qabila yo’qqi, ular odamlar va joy uchun xos bo’lgan nomlardan foydalanmagan bo’lsinlar. Insonni aqli qurollarni va boshqa ko’p narsalarni ishlab chiqaruvchisi deyishadi. Biz erkin ravishda ayta olamizki, ibtidoiy odamlar nom qo’yishning asoschisidir, deb yozgan edi amerikalik mashhur toponimi Jorj Styuart. Geografik nomlar ma`lum tarixiy sharoitda tug’ilib, o’z shaklini o’zgartirib, ma`lum vaqt o’tgach unutiladi. Lekin ularning ayrimlari uzoq yashovchan bo’lib, zamonamizgacha saqlanib keladi. Nisbatan turg’un va barqaror bo’lgan, uzoq yashovchan joy nomlari «o’lik» so’zlardan iborat bo’lib qolmay, balki zamirida urug’, qabila va xalqlar hayoti tarixi, tili va boshqa ko’p ma’lumotlarni o’zida saqlab keladi. Joy, qabila, kishi va urug’ nomlari xaqidagi dalillar ibtidoiy va qadimgi axolining qabilaviy tarkibi, joylar, o’simliklar, hayvonot dunyosi, qabilalararo munosabat va ularning mashg’ulotlari haqida ajoyib ma`lumotlar berishi mumkin. Qadimgi Sharq, Sobiq SSSR, O’rta Osiyo, shuningdek, O’zbekiston tarixining sahifalarini varaqlanar ekan, unda asosiy negizi ibtidoiy jamoa tuzumiga borib taqalishi juda ko’p geografik nomlarni, kishi ismlarini uchratish mumkinki, bu ibtidoiy tarixning shohidlaridir. Ibtidoiy jamiyat tarixida, ayniqsa uning keyingi bosqichlarida xalq og’zaki ijodiyoti rivojlana boshladi. Xalk og’zaki ijodiyotining dastlabki ko’rinishi, o’zga davr kishilarining o’tmishi haqidagi afsonalardan iborat bo’lgan.

Tafakkur doirasi rivojlanayotgan ibtidoiy inson o’z o’tmishi haqida o’ylay boshlaganligi shubhasizdir. Odamlar atrofni o’rab turgan narsalar va sodir bo’layotgan tabiat hodisalariga qiziqib qarab, ularni qayerdan paydo bo’lgani haqida fikr yurita boshlaganlar. O’tmish haqida mana shunday sodda fikr yuritishning o’zi ma’lum darajada tarixning boshlanishidir, deb juda to’g’ri ta`kidlaydi, taniqli etnograf M.O.Kosven. Garchi ibtidoiy davrda to’qilgan rivoyat va afsonalar ibtidoiy davrdagi animistik, fetishistik va totemistik ruhda yaratilgai bo’lishiga qaramay, ularda ibtidoiy davr kishilarining kundalik hayotidan olingan haqiqiy voqealar ham aks ettirilgan bo’lib, ular tarixiy asosga egadirlar. Bu hol afsona va rivoyatlarni kishilikning sinfiy jamiyat tarixini o’rganishning muhim ma’nbalaridan biriga aylantiradi. Undan tashqari ibtidoiy kishilarning turmishi, kundalik hayoti va mafkuraviy qarashlari o’sha vaqtda yaratilib, og’izdan-og’izga ko’chib keyingi avlodlarga etib kelgan xalq og’zaki ijodining ertak, masal, maqol, mehnat, qahramonlik, marosim va mavsum kishiliklari janrlarida o’z ifodasini topganki, bular ham kishilikning qadimgi hayotini o’rganishda muhim manba hisoblanadi. Maksim Gor’kiy «Qadimgi ertaklar, miflar va afsonalarning ma`lum ekanligiga shubha qilmayman, ammo men bu ertak, mif va afsonalarning asosiy mag’zini chuqurroq tushunishlaringizni istardim. Bularning asosiy g’oyasi qadimga davrlardagi mehnat kishilarining yukini yengillashtirishga, ularning ish unumini oshirishlariga to’rt oyoqli va ikki oyoqli dushmanlarga qarshi qurollanishlariga hamda so’z kuchi-«avrash» «afsun» yo’li bilan tabiatning kishilarga xatarli bo’lgan hodisalariga ta`sir etishlariga qaratilgan» deb yozgan edi. Shunday qilib, miflar, afsonalar, ertaklar, maqollar va xalq og’zaki ijodiyotining boshqa eng qadimgi idabiy-yodgorliklari ibtidoiy davr tarixini o’rganish (muhim) asosiy bo’lmasa ham muhim manba bo’lib hisoblanadi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida yozuv kashf qilinmagan, binobarin, yozma manbalar ham yo’q edi. Lekin ibtidoiy jamoa tuzumi emirilib tabaqaviy jamiyat vujudga keldi, xat va yozuv kashf qilinib, diniy va dunyoviy mazmunga ega bo’lgan asarlar yaratila boshlandi. Bu asarlarning ba`zilari butunicha, ayrimlaridan

esa parchalar zamonamizgacha saqlanib kelgan. Bular orasida «Avesto» A.Firdavsiyning «Shohnoma», ham hindilar yaratgan Maxabxarata va Ramayana kabi asarlar alohida ahamiyatga egadir. Mazkur asarlarda kishilikning tabaqaviy jamiyatdan oldingi hayoti, mashg’ulatlari va mafkuraviy qarashlari haqida ba’zi ma’lumotlar uchraydi. va dorivor o’simliklarning kashf qilinishi, hunarmandchilik, dastlabki Ularda odamlarning o’zlari har turli hayvonlarni qo’lga o’rgatilishi madaniy dehqonchilikning vujudga kelishi, qurollar yasash, ibtidoiy meditsina, davolash tartibi va boshqa narsalar to’g’risidagi ma`lumotlar bor. Shu narsani ham ta`kidlab o’tish kerakki, paleobotanika, paleozoalogiya, paleoklimatologiya, geologiya kabi tabiiy fanlar qo’lga kiritgan ma`lumotlarisiz ibtidoiy jamoa tuzumi tarixini har tomonlama va chuqur o’rganib bo’lmaydi. Agar paleobotanika o’simlik turlarini, ularning turlarini saqlanib qolgan gul changiga qarab o’rgansa, paleozoologiya esa qirilib ketgan hayvonlarning qazilma suyaklariga qarab ibtidoiy odamlar bilan bir davrda yashagan qadimga xayvonlar olamini o’rganib, ularni qaysi turga mansub ekanligini belgilaydi. Paleoklimatologiya (qadimgi iqlimlar xaqidagi fan) u yoki bu davrdagi iqlimni o’simliklarning changi va tasmasimon gullariga qarab, nam miqdoriga bog’liq holda o’zgarib boradigan havzalar chegaralariga qarab aniqlanadi. Demak tabiatdagi o’simliklar olami,hayvonot dunyosi, jumladan inson ham davr iqlimining o’rganish ibtidoiy kishilar hayoti qay tarzda edi degan masalani yoritishda katta yordam beradi. Geologiya fani esa yer po’sti cho’kindi qavatlari paydo bo’lish jarayonini, vaqt izchilligini va shu cho’kindilar ichidagi organik qoldiqlarga qarab, aniqlab berar ekan, odamzodning hali, u yaratgan moddiy-madaniy buyumlar yoshini ham bilib olishga yordam beradi. Yuqorida ta`kidlab o’tilganidek ibtidoiy jamoa tuzumi tarixining manbalari xilmaxildir. Lekin bu manbalarining hech biri alohida olganda kishilikning ibtidoiy davri hayotini chuqur va har tomonlama yoritib bera olmaydi.

Mazkur manbalarning eng asosiysi hisoblangan arxeologik yodgorliklar ham masalani biz o’ylagandek oydinlashtirib berishga qodir emas. Bunga qo’shimcha ravishda qoloq qabilalar hayotidan olingan etnografik ma’lumotlarni jalb qilingan taqdirda ham ibtidoiy kishilar hayoti manzarasini ibtidoiy davrdagidek qilib tavsiflash qiyin, albatta. Chunki ibtidoiy kishilar bilan hozir ibtidoiy tarzda hayot kechirayotgan kishilar orasida juda katta tarixiy davr yotadi. Binobarin ibtidoiy kishilarning turmush madaniyati, tili va diniy e`tiqodi- bilan hozir fanga ma`lum bo’lgan qoloq qabilalarning moddiy madaniyati, tili va mafkuraviy qarashlari orasida juda katta tafovut bor. Shuni ta`kidlab o’tish lozimki, hali etnograflar moddiy madaniyati so’nggi tosh asri darajasida turgan biron-bir kichik qabilani o’rganish imkoniyatiga ega bo’lganlari yo’q. Fanda Avstraliyaning mahalliy aholisi, xususan materikning sharqiyjanubidagi Tasmaniya orolida yashab kelgan tasmaniyaliklarning kishilikning etnografiyaga ma’lum bo’lgan qoloq guruhi deb hisoblanadi. To’g’ri, tasmaniyaliklar hozir yo’q bo’lib ketganlar. Inglizlarning XIX asrning 20-yillarida boshlagan shafqatsiz mustamlakachilik harakatlari Tasmaniya mahalliy aholisining yoppasiga qirilib ketishiga sabab bo’ldi. Etnograflarning keltirgan ma`lumotiga ko’ra 1869 yili Xobarta yaqinidagi Ustrichnoy qo’ltig’i qirg’og’ida Uillyam Lenni ismli tasmaniyalik erkak kishi dunyodan ko’z yumgan. 1876 yilda esa Truganini ismli tasmaniyalik ayol 70 yoshlarida vafot etgan. eng so’nggi ma’lumotlarga qaraganda, Tasmaniya mahalliy aholisining oxirgi vakili Fenni Smit ismli ayol 1905 go’rga qo’yilgan. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, u 1833, 1831 yillarda tug’ilib, onasi tasman ayoli, otasi esa noma`lum bo’lgan. U yoshligida eshitgan o’z xalqining qo’shiqlarini umrining oxirigacha eslab yurgan.Ingliz mustamlakachilarining o’taketgan zolimligi, berahmliligi tufayli tasmaniyaliklarning madaniyati haqida juda oz, aniq vaqtda bir-biriga zid ma`lumotlar saqlanib qolgan. Tabiiy to’siqlar, tashqi dunyo bilan o’zaro aloqaning yo’qligi Avstraliya va Tasmaniyadagi qabilalarni rivojlanmasligiga va qoloq bo’lib qolishiga sabab bo’lgan. Ularning turar joylari, uy-ro’zg’or buyumlari juda oddiy

bo’lib, ular hali juda sodda bo’lgan. Ular asosan baliqchilik, termachilik va ovchilik bilan tirikchilik qilishgan. Ularning moddiy madaniyati, texnikasi so’nggi tosh asriga yaqin bo’lib, ayni bir vaqtda Mezolit (o’rta tosh asri) hamda Neolit (yangi tosh asri) davriga xos qator belgi va xususiyatlarini topish mumkin. Ularning ba`zilarida hatto o’q-yoy bo’lmagan. Shunday va shunga yaqin qabilalar hozir ham Afrika va Janubiy Amerikadagi chakalakzorlarda yashaydilar. Lekin ular etnografik jihatdan yaxshi o’rganilgani yo’q. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, taraqqiyotning keng bosqichida turgan mazkur qabilalar bilan ibtidoiy kishilarning moddiy madaniyati orasida ayrim o’zgarishlar mavjud bo’lsa ham, lekin ular o’rtasida davr jihatdan juda katta tavofut mavjud. Ikkinchidan, mazkur qabilalar u yoki bu darajada madaniy dunyoning taqdiriga ham ko’nikib qolganlar. Shunday ekan, hozirgi zamon qoloq qabilalarining hayotining ibtidoiy kishilar turmushining nusxasi deb bo’lmaydi. Mavjud etnograflardan qiyosiy foydalanib, ibtidoiy kishilar hayotining ayrim tomonlarining tasavvur qilish mumkin. Lekin etnografik ma`lumotlar va arxeologik dalillarning o’zi masalani chuqurroq va har taraflama bayon qilishga ozlik qiladi. Bu sohada arxeologiya, etnografik, antropologiya, geologiya, tilshunoslik, paleozoologiya, paleklimatologiya, fizika, ximiya, kibernetika va boshqa fanlar qo’lga kiritgan yutuqlarga tayanib odamning paydo bo’lishi, ibtidoiy gala, urug’chilik jamoasining vujudga kelishi ravnaq topishi, mehnat qurollarining takomillashuvi, chorvachilik va dehqonchilikning vujudga kelishi, ibtidoiy jamoa tuzimining yemirilishi, ibtidoiy kishilarning madaniyati haqida birmuncha to’laroq tasavvurga ega bo’lish mumkin. Demak, insonning kelib chiqishi, ibtidoiy jamiyat tarixini tiklash, u davrning qator masalalarini o’rganish uchun hozirgi zamonning qator fanlarini jalb qilish maqsadga muvofiqdir.

Adabiyotlar 1. Alekseev.V.Istoriya pervobitnogo obshestvo.M,Nauka,1991 2.Asqarov A. O’zbekiston xalqlari tarixi.-T.;O’qituvchi,1993 3.Pidayev Sh.Sirli kushonlar saltanati.-T.; O’qituvchi.1995 4.Tokarev. S. Religiya narodov mira.-M.; Nauka.1989

O'xshashlar

Ibtidoiy jamoa tarixi fani va uni o’rganish mеtоdologiyasi

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

O’rta osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi

Ilk ibtidoiy jamoa bosqining texnik va xo’jalik yutuqlari