Ibtidoiy jamoa tarixi fani va uni o’rganish mеtоdologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

70 KB

Ko'chirib olish

Ibtidoiy jamoa tarixi fani va uni o’rganish m е t о dologiyasi Reja: 1. Ibtidoiy jamoa tarixi fani, uning predmeti va vazifalari 2. Ibtidoiy jamoa tarixi davrlashtirishi va xronologiyasi

Ma’lumki, ilgarigi XX asrning 90-yillarigacha bo’lgan ko’plab adabiyotlarda insoniyat tarixi bir-birini birin-ketin almashib o’tgan ijtimoiyiqtisodiy formatsiyalarga bo’linib ko’rsatilardi. Ulardan birinchisi ibtidoiy jamoa tuzumi formatsiyasi bo’lgan. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish predmetini aynan shu insonning Er yuzida paydo bo’lishidan boshlab to sinfiy jamiyat va davlatlar paydo bo’lishigacha bulgan davrni uz ichiga olgan bosqich tashkil etadi. Ibtidoiy jamoa tarixi insonning paydo bo’lishi, uning xo’jalik va ijtimoiy faoliyatining kurtaklarini vujudga kelishi va dastlabki rivoj topishi, insonning moddiy va ma’naviy madaniyatining vujudga kelishini o’rganadi. Ibtidoiy jamoa tarixining asosiy va muhim vazifasi bo’lib, ibtidoiy jamoa tuzumining xususiyatlarini, uning shakllanish qonuniyatlarini, gullab-yashnagan davri va parchalanishini, sinfiy jamiyatga o’tishdagi shart-sharoitlarini o’rganish xizmat qiladi. Ibtidoiy jamoa tuzumi uchun ishlab chiqaruvchi kuchlarning juda past rivojlanish darajasi xos bo’lgan. Deyarli butun davr mobaynida ishlab chiqarish va ov qurollarini tayyorlashda asosiy ashyo - tosh bo’lgan. Toshdan faqat eng oddiy mehnat qurollarini katta mashaqqat evaziga tayyorlash mumkin edi. Ibtidoiy odamlarning mehnat ko’nikmalari ham oddiy bo’lgan. Ibtidoiy odam yakka o’zi tabiat oldida himoyasiz bo’lgan. Bu esa albatta ibtidoiy odamlarni to’da-to’da bo’lib yurishga , birgalikda mehnat qilishga va mehnat qurollaridan birgalikda foydalanishga hamda mahsulotlarni birgalikda tanovul qilishlariga sabab bo’lgan. Ibtidoiy jamoa shaxsiy egalikni bilmagan, xalqdan ajralgan hukmron hokimiyatni ham bilmagan. Ibtidoiy jamoa tarixini o’rganish ahamiyati shundaki, uning yordamida shaxsiy egalikning paydo bo’lishini, ijtimoiy tengsizlik va davlat hokimiyatini vujudga kelishini tushunishga yordam beradi. Ibtidoiy jamoa tarixini bilish xalqlar va elatlar paydo bo’lish jarayonlarini o’rganishga, taraqqiyoti jihatidan orqada qolib ketgan qabilalarni o’rganishda, ibtidoiy jamoa ukladlarini namoyon etuvchi qabilalar hayotini, turmush tarzini o’rganishda yordam beradi. Er yuzida shunday qabila va xalqlar borki, ularda hanuz ham ibtidoiy jamoa qoldiqlari yoki ibtidoiy

jamoaning parchalanish bosqichida turgan ko’rinishlari mavjud. Ularni o’rganish, etnografik jihatdan tahlil etish ularni turmush tarzlari va ijtimoiy tuzumlarini tushunish ham ko’pincha ibtidoiy jamoa tarixini bilish bilan bog’liqdir. "Ibtidoiy jamoa tarixi" tushunchasi tarixchilar o’rtasida bahslarga sabab bo’lmoqda. Bir guruh tarixchilar agarda dastlabki insoniyat hqiqatan ham ibtidoiy bo’lgan bo’lsa', davrning oxiriga kelib u bu holatdan chiqishi kerak. Boshqa bir gurux tarixchilar esa, ibtidoiy tarix o’zining barcha bosqichlarida dastlabki, boshlang’ich, undan keyin kelgan tarixiy davrlarga nisbatan ibtidoiydir demoqda. G’arbiy fanda esa "tarixdan oldin" tushunchasi keng yoyilgan. Bu tushuncha mazkur bo’limni yagona tarixiy fanning boshqa bo’limlaridan ajratib, tarixdan oldingi davrni tarixga qarshi qo’yadi. Biroq, shunday bo’lsada, tarixchilar ikkala termindan ham foydalanishadi. Ibtidoiy jamoa davri insoniyat tarixida eng uzoq davom etgan davr bo’lgan. Uning eng pastki qirrasi bir yarim million yil avvaldan kam bo’lmagan vaqt bilan o’lchanadi.Ayrim olimlar esa bundan ham ilgari deb o’lchaydi. Bu qirrani aniq topish qiyin va bu datirovka tez- tez o’zgarib turadi. CHunki yangidan yangi suyak qoldiqlari topilishi bilan, mutaxassislarning ko’pchiligi ularni tekshirib va o’rganib chiqib, ularda yo odamdan oldin bo’lgan maxluqlarni, yo odamni ko’radilar. Ibtidoiy jamoa davrining yuqori qirrasi so’nggi 5 ming yil orasida deb belgilanadi. Osiyo va Afrikada birinchi tsivilizatsiyalar miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklarda vujudga kelgan bo’lsa, oykumenaning (grekcha: oykumen- er yuzining inson tomonidan o’zlashtirilgan qismi) boshqa hududlarida kechroq, masalan, Evropada - miloddan avvalgi 1 ming yillikda, Amerikada - milodiy 1 ming yillikda paydo bo’ladi. Ibtidoiy jamoa tarixini davrlashtirish hali oxirigacha o’z echimini topmagan ilmiy muammo bo’lib turmoqda. Bu umumiy (tarixiy) davrlashtirishga ham, maxsus - arxeologik, antropologik va boshqa davrlashtirishlarga ham taalluqlidir. Ibtidoiy jamoa tarixining umumiy davrlashtirishi dastlab 1870 yilda buyuk amerikalik etnograf Lyuis Genri Morgan tomonidan tuzilgan. XVSH asrda mavjud

bo’lgan tarixiy jarayonni yovvoyilik, varvarlik va tsivilizatsiya zamonalariga bo’linishidan foydalangan holda hamda asosan ishlab chiqaruvchi (hayot uchun muhim bo’lgan vositalarning ishlab chiqilishi) kuchlarning taraqqiyot darajasida asoslangan holda, u yovvoyilik va varvarlik zamonalarini pastki, o’rta va yuqori bosqichlarga ajratdi. Evvoyilikning pastki bosqichi odamning paydo bo’lishidan va nutqning paydo bo’lishidan boshlanadi, o’rta bosqich baliqchilikning paydo bo’lishi va olovdan foydalanishdan boshlanadi, yuqori bosqich o’q-yoyning kashf etilishidan boshlanadi. Varvarlikning pastki bosqichiga o’tish kulolchilikning yoyilishi bilan boshlanadi, dehqonchilik va chorvachilikning vujudga kelishi varvarlikning o’rta bosqichida bo’ladi, temirni o’zlashtirish bilan esa varvarlikning yuqori bosqichi boshlanadi. Yozuvning-alfavitning paydo bo’lishi bilanoq tsivilizatsiya zamonasi boshlanadi. F.Engels ushbu Morgan davrlashtirishiga yuqori baho berib, uni umumlashtirib, yovvoyilik zamonasini - tabiatdan oluvchi, varvarlik zamonasini esa - ishlab chiqaruvchi xo’jalik deb belgilaydi. O’zining "Oila, shaxsiy mulk va davlatning paydo bo’lishi" (Marks K., Engels F. Soch. t.20.-s. 486-499) va boshqa asarlarida Engels ibtidoiy jamoa tarixining dastlabki bosqichini ibtidoiy to’da davri deb belgilaydi. YAngi davrlashtirish 1940 yillarda Tolstov S.P. tomonidan ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi darajasiga asoslangan holda ishlab chiqilgan. Unda ibtidoiy tarixning uchta asosiy bosqichi: 1) ibtidoiy odamlar to’dasi (ibtidoiy jamiyatning shakllanishi, qurollardan foydalanishdan boshlanadi), 2) ibtidoiy jamoa (ibtidoiy jamiyatning gullab-yashnashi, qurollarni ishlab chiqarish uchun qurollardan foydalanishdan boshlanadi) va 3)harbiy demokratiya (ibtidoiy jamiyatning sinfiy jamiyatga aylanishi, metallni o’zlashtirishdan boshlanadi) ajratib ko’rsatilgan. Biroq, mazkur ishlab chiqaruvchi kuchlar rivojlanishi darajasiga asoslangan davrlashtirish ham ayrim nazariy qiyinchiliklarga duch keldi. Negaki, Mesoamerika tsivilizatsiyalarining tuzuvchilari ham metallardan ishlab chiqarishda foydalanish mumkinligini bilmaganlar, qadimgi germanlar yoki

Tropik Afrikaning ayrim qabilalari esa urug’chilik tuzumining parchalanishi davrida turgan bo’lsalar hamki, temirni eritishni o’zlashtirganlar. SHuning uchun davrlashtirishda monistik ( yagona) tamoyildan voz kechmoq kerak edi. 1950-yillarda butun tarixiy jarayonni formatsiyalarga bo’lish asoslarini ibtidoiy tarixni davrlashtirish mezonlari sifatida olish to’g’ri bo’ladi degan taklif kiritildi. Bunda davrlashtirish ishlab chiqarish usullari va ishlab chiqarish munosabatlari formalari o’rtasida bo’lgan xilma-xilliklar hisobga olinishi kerak edi (Pershits A.I.). SHu bilan birga ishlab chiqarish vositalariga ibtidoiy mulkchilik formalarining rivojlanishi ham kuzatilib, ibtidoiy odamlar to’dasi bosqichidan tashqari ibtidoiy urug’chilik jamoa va ibtidoiy ko’shnichilik jamoa bosqichlarini ajratadilar. YU.I.Semyonov, N.A.Butinov va boshqa sovet tarixchilari butun tizim yoki ishlab chiqarish munosabatlarining ba’zi bir tomonlarini nazarga olgan holda davrlashtirgan bo’lsalar, Germaniya olimlari (I.Zelnov va boshqalar) - umuman ishlab chiqarish usullarini nazarga olganlar Biroq mazkur davrlashtirishlar ham tanqid qilinib kelindi. Faqatgina 1970-yillar o’rtasida ibtidoiy davr iqtisodiyotini chuqur o’rganish natijasida ibtidoiy jamoa rivojlanishining asosiy bosqichlarida taqsimlash va mulkchilik munosabatlaridagi asosiy farqlarni aniqlash mumkin bo’ldi (Semyonov YU.I.). Ilk ibtidoiy jamoa tabiatdan in’omlarni olib xo’jaligini yurituvchi bo’lib, va asosan hayot kechirish uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni oluvchi bo’lib, unda teng taqsimlash va umumiy mulkchilik hukmron edi; jamoaning har bir a’zosi topib kelingan mahsulotning bir qismiga, bu mahsulotni topishda qatnashgan- qatnashmaganligidan qat’i nazar, xaqli edi. Kechki ibtidoiy jamoa ishlab chiqaruvchi yoki yuqori spetsializatsiyalashgan oluvchi xo’jalikka o’tgan bo’lib, ortiqcha maxsulotga ega bo’lib qola boshladi. Unda teng taqsimlash bilan birga mahsulotning ma’lum bir qismi jamoaning alohida a’zolari ehtiyojlarini qondirish uchun ajratila boshladi, mehnat taqsimlanishi rivojlana boshladi, va natijada umumiy mulkchilik bilan shaxsiy mulkchilik rivojlana boshladi. Nazariy tahlil asosida ibtidoiy jamoadan oldin bo’lgan hayot tarzini jamoadan oldingi deb,

$ibtidoiy jamoani almashtirgan formasini - ibtidoiy qo’shnichilik yoki protodehqon jamoasi deb belgilashga asos soldi. Umuman olganda esa, ibtidoiy mulkchilikning kategoriyalardan faqat bittasi oziq-ovqat mahsulotlarini taqsimlash tahlil qilingan edi, xolos. Bundan kelib chiqqan holda jamoadan oldingi (ibtidoiy odamlar to’dasi) - ilk ibtidoiy va kechki ibtidoiy (ilk urug’chilik va kechki urug’chilik) - protodehqon (ibtidoiy qo’shnichilik) jamoalari kabi tipologik qator tuzildi va bu qator ibtidoiy davr tarixining asosiy bosqichlariga tug’ri keladi deb belgilandi. Biroq bosqichlarning soni tarix fanida hanuzgacha muammoli masala bo’lib kelmoqda. G’arb olimlari orasida egalitar (frants. egalitaige – teng huquqli), ranjirlangan (angl. Rank -rang), stratifikatsiyalashgan (lat. stratum - qatlam) (M.X.Frid va boshqalar) yoki egalitar va stratifikatsiyalashgan (yoki ierarxiya) R.M.Adams, E.R.Servis va boshqalar) kabi jamiyatlar ajratiladi. Egalitar jamiyatlar tabiatdan oluvchi ( o’ziga olib qoluvchi) xo’jalik va faqat gorizontal taqsimot (ya’ni bir ijtimoiy statusda bo’lgan odamlar orasida) bilan xarakterlanadi. Ranjirlangan, stratifikatsiyalashgan va ierarxiya jamiyatlari esa - ishlab chiqaruvchi xo’jalik va ham gorizontal, ham vertikal taqsimot ya’ni ijtimoiy statusi teng bo’lmagan odamlar orasida\ bilan xarakterlanadi. Ranjirlangan va stratifikatsiyalashgan jamiyatlarni ajratuvchilar birinchilarda faqat ijtimoiy. ikkinchilarda ijtimoiy bilan birga mulkchilik notenglik mavjud bo’lgan deyishadi. Maxsus davrlashtirishlardan ayniqsa arxeologik davrlashtirish muhim bo’lib, u mehnat qurollari tayyorlashda qo’llaniladigan ashyo va bu qurollarni tayyorlash texnikasida asoslangan. Bu insoniyat tarixini uch asrga - tosh asri, bronza asri va temir asriga bo’lishdir. Tosh asri qadimgi tosh asri, yoki paleolit (grek. Ra1aios- qadimgi, Litos - tosh) va yangi tosh asri , yoki neolit ( grek.neos- yangi) ga bo’linadi. Paleolit va neolit o’rtasida o’tish davri - mezolit (grek. Mezos- o’rta), ya’ni o’rta tosh asrini ajratadilar. Paleolit o’z navbatida ilk (pastki, qadimgi) paleolit - taxminan 1,5- 1 mln yil ilgari, va kechki (yuqori) paleolit - 40-12 ming yil ilgariga bo’linadi. Ayrim hollarda o’rta paleolitni ham alohida davr sifatida$

ko’rsatishadi (100-40 ming yil ilgari). Mezolit taxminan mil. avvalgi 12-6 ming yilliklar bilan sanaladi. Turli hududlarda madaniyat taraqqiyotining notekis o’tishi kechki paleolitdan boshlanib, neolit davrida yanada keskinlashadi. Turli qabilalar neolit davrini turli zamonlarda o’tishgan. Evropa va Osiyoning neolit yodgorliklarining katta qismi miloddan avvalgi 8-5 ming yilliklar bilan o’lchanadi. Neolit davrining tugashi, ya’ni misdan yasalgan qurollarning paydo bo’lishiga tug’ri kelib, u eneolit deb ataladi (lat.aeneus- mis). Ilgari olimlar xalkolit degan tushunchani ham qo’llaganlar( grek. sha1kos - mis) Biroq bugungi kunda bu tushuncha deyarli ishlatilmaydi. Bronza asrining taxminiy xronologik chegaralari - miloddan avvalgi 3 ming yillik oxiri- miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlaridir. Miloddan avvalgi 1 ming yillik boshlarida temir asri boshlanadi. YAngi tosh, bronza va temir asrlarining ichki davrlashtirish sxemalari turli qit’a va mintaqalarga nisbatan hamda turli tadqiqotchilarda bir biridan farq qiladi. Arxeologik davrlashtirish texnologik mezonlarda asoslangan bo’lib, umumiy holda ishlab chiqarish taraqqiyoti to’g’risida tasavvur hosil qilmasa ham, uning tuzilishi yirik ilmiy yutuq bo’lgan. Bu davrlashtirish mehnat qurollarining rivojlanishi haqida va ma’lum jihatda ijtimoiy munosabatlarning rivojdlanishi haqida tushuncha hosil qilishga yordam berdi.Arxeologik davrlarni xronologiyasini aniqlash uchun tabiiy fanlarning turli usullari absolyut datirovka o’tqazishda yordam beradi: izotopli kaliy-argon va radiokarbon ( radioaktiv eelementlarning parchalanishi vaqti bo’yicha), geoxronologik ( tuproq qatlamlarining yillik qalinligi bo’yicha) va boshqalar. Nisbiy datirovka o’tqazish uchun madaniy qatlamlarni yoki arxeologik tiplarni solishtirish yuli bilan yoki ularni tabiiy muhitdagi o’zgarishlar bilan solishtirish yo’li bilan aniqlanadi: geologik bosqichlar, paleoontologik davrlar va hk. Arxeologik davrlarni Er shari tarixining geologik bosqichlari bilan sinxronlashtirish ayniqsa katta ahamiyatga ega. Insonning mavjud bo’lishi vaqtiga chorakcha bosqich to’g’ri keladi. Uni ikkita davrga bo’lishadi: 1) muzlikdan oldingi va muzlik paytidagi pleystotsen deb ataladi; 2) muzlikdan keyingi

golotsen deb ataladi. Pleystotsen davomida SHimoliy Evropa, Osiyo va SHimoliy Amerikaning katta qismi muzlash jarayoniga tushgan. Muzlikning hujum qilishi va cheklanishi jihatidan to’rtta muzlik va uchta muzlik orasidagi davrlar ajratiladi. Muzlikning hujum qilishi davrlarini ko’rsatish uchun gyunts, mindel, riss, vyurm kabi terminlarni ishlatishadi. Bu terminlar muzlik va muzlik orasidagi qatlamlar ayniqsa aniq kuzatilgan to’rtta Alpdagi daryo nomlari bilan atalgan. Gyunts va mindel muzliklari quyi pleystotsenga, riss muzligi muzlik orasi va muzlik bo’lib - o’rta pleystotsenga, va vyurm muzlik orasi va muzlik - yuqori pleystotsenga qaratiladi. Arxeologik davrlashtirishda pleystotsen paleolit va mezolit ( qisman yoki to’liq) davrlariga to’g’ri keladi. Neolit esa muzlikdan keyingi davr bo’lgan golotsenga to’g’ri keladi. SHu bilan birga arxeologik davrlashtirish ham ayrim kamchiliklarga ega. Arxeologik tadqiqot ishlarining natijasida shu narsa aniqlandiki, turli qit’a, hududlarda o’z mintaqaviy davrlashtirishi bo’lishi mumkin. Negaki, tabiiy muhitning turli bo’lgani uchun o’z taraqqiyoti jihatidan bir ko’rinishda bo’lgan jamiyatlar temirdan, bronzadan foydalanishi yoki foydalanmasligi mumkin. SHuning uchun arxeologik davrlashtirishlar muammoli bo’lib qolmoqda. Umuman olganda, arxeologik davrlashtirishlar global davrlashtirishdan mintaqaviy davrlashtirishga aylanib bormokda. YAna bir davrlashtirish antropologik davrlashtirish bo’lib, u insonning fizik evolyutsiyasi mezonlarida asoslangan. Unda eng qadimgi, qadimgi va qazilma zamonaviy odam, ya’ni arxantrop, paleantrop aql idrokli odam yashagan davrlari ajratiladi. Gominid (lat. Noto - odam) , ya’ni odamsifat oilasi va gominin , ya’ni unga taalluqli odamlar oilasi, ularning urug’ va ko’rinishlarining sistematizatsiyasi turli tadqiqotchilarda turlichadir. G’arbda ibtidoiy tarix ko’pincha arxeologik jihatdan o’rganiladigan tarixdan oldingi, va ham arxeologik, ham yozma manbalar yordamida o’rganiladigan proto-, para- yoki etnotarixga ( grekcha protos - birinchi, para - oldidagi, etnos - xalq) bo’linadi.YA’ni ularning nuqtai nazaridan ibtidoiy

tarixda dastlabki tsivilizatsiyalar paydo bo’lishidan oldin ham Er yuzida jamiyatlar yashab o’tgan hamda bu va so’nggi tsivilizatsiyalar periferiyalarida rivojlangan jamiyatlar ham bo’lgan. Ular bitta formatsiyaga taalluqli bo’lib, bu formatsiyaning ajralishi mezoni bo’lib ishlab chiqarish usuli xizmat qiladi. SHuning uchun bu jamiyatlar apopolitey va sinpolitey deb ataladi ( grekcha rolitea tsivilizatsiya, aro - oldingi, sun- birgalikdagi).SHunday qilib, barcha qarashlarni hisobga olgan holda biz quyidagi davrlashtirishlarni ajratib, asosiy bosqichlarni taxminiy datirovka qilishimiz mumkin: ( jadvalga qarang). Jamoadan oldingi yoki ibtidoiy odamlar to’dasi davri maqsadli qurol yordamidagi faoliyatning paydo bo’lishi bilan ochiladi, shuning uchun u eng qadimgi odamlar - arxantroplarning paydo bo’lishi bilan tavsiflanib, ular dastlabki, hali juda sust birlashgan ishlab chiqaruvchi jamoatlarni tashkil qila boshlaydi. Bu davrning asosiy mazmuni shundaki, mehnat faoliyati natijasida odamsifat maymunlar va odamsifat maxluqlar to’dasidan meros qolgan hayvon holati qoldiqlaridan xalos bo’ladi, ijtimoiy aloqalar mustahkamlanadi va odamning biologik rivojlanishi yakuniga etadi. Jamodan oldingi davrning quyi chegarasi va yuqori chegarasi fanda bahsli qolmokda. Ibtidoiy yoki urug’chilik jamoasi davri birinchi mustahkam bo’lgan ijtimoiy tashkilotlar - urug’ va urug’chilik jamoasining paydo bo’lishi bilan tavsiflanadi. Aynan ushbu davrda ishlab chiqarish va iste’mol qilishda jamoatchilik, umumiy mulkchilik va teng taqsimlash kabi xususiyatlar kuzatiladi. Ibtidoiy qo’shnichilik yoki protodehqon jamoasi davri toshni metall bilan almashinuvi bilan paydo bo’ladi va har tomonlama xo’jalik faoliyatning rivoj topishi, ortiqcha mahsulotning o’sishi, yig’ilgan boylik uchun bosqinchilik urushlarining yoyilishi bilan tavsiflanadi. Teng taqsimot mehnat taqsimoti bilan almashadi, umumiy mulkchilik o’rniga alohida uy xo’jaliklarining alohida mulkchilik shakli bilan almashinadi, urug’chilik aloqalari uziladi va ular qo’shnichilik aloqalariga o’z o’rnini bo’shatib beradi. Ekspluatatsiya qilishning ilk formalari paydo bo’ladi va shu bilan shaxsiy mulkchilik , foyda keltiruvchi

mahsulot paydo bo’ladi, natijada esa sinflar va davlatlar vujudga kela boshlaydi. Ibtidoiy qo’shnichilik jamoaning quyi chegarasi so’nggi neolit(rivojlangan jamiyatlarda) va ayrim hollarda metallar davriga ( kam rivojlangan jamiyatlarda) to’g’ri keladi. Bu davr rivojlangan jamiyatlar tomonidan 5 ming yil ilgari o’tib bo’lingan, rivojlanmagan jamiyatlar tomonidan esa hanuz ham o’tilmagan (masalan Afrikadagi ayrim qabilalar, Polineziya orollaridagi qabilalarda va hk).

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Першитс А.И., Монгайт А.М., Алексеэв В.П. История первобмтного обвшества. - М.:Наука, 1967. 2. Алексеэв В.П. Становлениэ человечества. - М.: Висшая школа, 1984. 3. История первобггного обшества. Эпоха первобитной родовой обвдини – М.:Наука, 1988. 4. Ibtidoiy jamoa tarixini o ’ rganishda sotsiologik - etnografik nazariya namoyandalari va ular ta ’ limotlari . 5. Ibtidoiy jamoa to’g’risida neoevolyutsion nazariya mohiyati. 6. Asqarov A. O’zbekiston tarixi. - T.O’qituvchi. 1994. O’zbekiston tarixi. - T. Universitet. 1997. 7. Теголко Л.И, Соливон И.И. Основим современной антропологии. Минск. 1989.

O'xshashlar

Ibtidoiy jamoa tarixi tarixshunosligi

Ibtidoiy jamoa tuzumini o’rganish manbalari

Ibtidoiy jamoa tuzumining yеmirilishi

Ibtidoiy jamiyat tarixi

O’rta osiyo hududida ibtidoiy jamoa tuzumi