II va III asrlarda Rimda qulchilik munosabatlari - Tarix - Referatlar

II va III asrlarda Rimda qulchilik munosabatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

63 KB

Ko'chirib olish

II va III asrlarda Rimda qulchilik munosabatlari Reja: 1. Rim saltanatining so`nggi davrlari 2. Rimda siyosiy tushkunlik va ommaviy harakatlar 3. IV asrda Rim

1. Qullar mehnatining samarasizligi. Rimda qulchilik Yevropadagi boshqa mamlakatlarga nisbatan juda rivojlangan edi. II–III asrlarda Rimda qullar ko`p bo`lib, quldorlar ularning mehnatidan xo`jalikning hamma sohalarida keng foydalanganlar. II asrning oxiri va III asr boshiga kelib qullar mehnatining unumdorligi kamayib keta boshlagan. Chunki qullar mehnatining evaziga olingan hosilning asosiy qismini quldorlar o`zlashtirganlar. Quldorlar qullarni oddiygina uy-joy, oziq-ovqat va kiyim-bosh bilan ta`minlaganlar, xolos. Ular qullarga qo`shimcha mahsulot bermas, ish haqi to`lamas edilar. Shu tufayli ham qullar rnumkin qadar kamroq va yomonroq ishlashga uringanlar. Ular quldorlarga nafrat bilan qarar, mehnat qurollarini sindirar, ish va chorva mollarini o`ldirar yoki mayib qilardilar. Rimlik bir quldor qul mehnatidan norozi bo`lib shunday deb yozgan edi: «Qullar ekin maydonlarigajuda katta zarar keltiradilar. Ho`kizla rn i va boshqa chorva mollarini yomon boqadilar, yerni yomon haydaydilar. Yerga sochilgan u ru g`larning yaxshi unib chiqishi haqida qayg`urmaydilar. Don va g`allani o`zlari o`g`irlagani-o`g`irlagan, uni boshqa o`g`rilardan ham himoya qilmaydila r ». Shu tariqa qullar mehnati samarasiz bo`la borgan va jamiyatning rivojlanishiga juda katta salbiy ta`sir ko`rsatgan. 2. Qulchilik–xo`jalik taraqqiyoti yo`lidagi g`ov. Ilk qulchilik davrida ko`p sonli qullar mehnati quldorlik jamiyatining rivojlanishiga ijobiy ta`sir ko`rsatgan edi. Ammo keyinchalik mehnat qurollarining takomillashuvi va notekis mahsulot taqsimoti qullar mehnat samarasining kamayishiga sabab bo`lgan. Shu davrda Rim ixtirochilari mehnat qurollarini takomillashtirib, yerni ag`darib yumshatadigan tishli so`qa va ho`kiz qo`shib ishlatadigan o`roq-arava kashf etganlar. Erkin dehqon va ijarachi korondalar ixtiro qilingan yangi qishloq xo`jalik asboblarini ishlatib, yerdan moi hosil olganlar. Quldorlar esa yangi kashf etilgan qurollarni qullarga ishonib topshirmas edilar. Qullar quldorlar bergan eski qurollar bilan yerga ishlov berganlar. Dehqonchilik hunarmandchilik, tog`-kon ishlari va chorvachilikda mehnatning asosiy qismi qullar zimmasiga yuklanganligi xo`jalikni orqaga ketishiga sabab bo`lgan. Shu tariqa qullar mehnati quldorlar uchun foydasiz bo`lib

qolgan. Ayni paytda ko`p qulga egalik qilish juda xavfli bo`lib bormoqda edi. o`zaro urushlar, imperatorlar hokimiyatining zaiflashuvi natijasida bu xavf yanada kuchaya boshlagan. Imperator hokimiyatining kuchsizlangani sari quflarg`alayoni kuchayib, quldorlar uchun dahshatli kuchga aylangan. Shuriing uchun ham Rim quldorlari: « Qancha quling bo`lsa, shuncha dushmaning bo r » , – deyishar edi. 3. Kulbali qullar. Qullar mehnatining samarasizligini bilgan quldorlar yerlarini mayda tomorqalarga – chek yerlariga bo`lib, chek yerlariga qullarni joylashtirganlar. Ularga tegishli qurol-aslaha, ish hayvonlari berilgan. Qullar o`zlariga tekkan chek yerlariga kulba, turarjoy, boshpana qurib ham olganlar. Shuning uchun ularni «Kulbali qullar» deyilgan. Quldorlar qullarga uylanib, oilali va bola-chaqali bo`lishga ham ruxsat berganlar. Qul oilasi bilan mehnat qilib yerdan chiqqan hosilning ma`lum qismini quldorga berib, ma`lum qismini esa o`z ixtiyorida olib qolgan. Bu quldor uchun ham foydali bo`lgan. Chunki endi quldor qulni urib-so`kib, majburiy zo`rlab ishlatmaydi. «Kulbali qu l » mehnat qurollarini sindirmay, hayvonlarni mayib qilmay o`z xohishi bilan ishlaydi. Qul egalari qullarga shaharlarda mayda ustaxonalar va do`konchalar qurishga ham ijozat berganlar. Do`kon va ustaxonadan tushgan mablag`ning bir qismi quldorga berilsa qolgan qismi qulning ixtiyorida qolgan. Chek yerida, ustaxonada va do`konda ishlagan qullar hamisha quldorlarning nazoratida bo`lishgan. 4. Kolonlar. Qul mehnati samara bermagach, katta yer egalari o`z yer- mulklarini katta-kichik boiaklarga bo`lib, ularni kam yerli yoki yersiz dehqonlarga ijaraga beradiganbo`lganlar. Kichik yerlarni quldor yer egalaridan ijaraga oluvchi dehqonlar Rimda kolonlar deb atalgan. Kolonlar yer egasiga haqni pul yoki mahsulot bilan to`laganlar. Ijarachi-dehqon hosilning qolgan qismini o`ziga olib qolgan. Kolon o`z mehnatidan manfaatdor bo`lgani uchun, qulga qaraganda yaxshiroq ishlagan. Kolonlar mehnat qurollari, chorva mollarini ehtiyot qilib ishlatib, yerga yaxshi ishlov berganlar. Kambag`allarda ishlatish uchun mehnat qurollari, ish hayvonlari va urug`liklari bo`lmagan. Kolonlar bu narsalarni quldorlardan qarzga olganlar. Qarzdor bo`lib qolgan kolonlar yer-mulkdan keta olmas va katta yer egasiga qaram bo`lib qolar edilar. Ammo hamisha kambag`allar

ham ijarachi bo`lishga ko`nishmagan. II–III asrlarda kolonlarning soni tobora o`sib borgan. Endilikda qishloq xo`jaligi, hunarmandchilik va xo`jalikning boshqa sohalarida qullar soni kamayib kolonlar soni orta borgan. Bu qulchilikning inqirozidan nishona edi. Rimda siyosiy tushkunlik va ommaviy harakatlar 1. Severlar sulolasi davrida Rim. Imperator Kommod o`ldirilgach, 193-yili Rim taxtini Shimoliy Afrikaning Ulug` Leptis shahridan chiqqan Septimiy Sever (degan kishi) egallaydi. U keng ma`lumotli kishi bo`lib, g`ayratli lashkarboshi va mohir davlat arbobi bo`lgan. U taxtga o`tirgach, qo`shinni Frakiya, Reyn va Dunay bo`yi qabilalaridan tuzilgan jangchilar bilan to`ldirgan. Viloyatlardan kelgan quldorlar, aslzodalar Rim qo`shini va idoralarida oliy lavozimlarni egallaganlar. Septimiy Sever davlat boshqaruvi, qo`shin va boshqa sohalarda islohot o`tkazgan. U Britaniyaga bostirib kirib, uning janubiy viloyatlarini bosib oladi. Ammo Britaniyani bosib olishga ulgurmay, 211-yilda o`z ajali bilan o`lgan. Sever imperiyani ikki o`g`li – Mark Avreli Antonin – Karakall va Publiy Septimiy Getega qoldiradi. Britaniyadan qaytib kelgach, Karakall o`z ukasi Geteni o`ldirib, hokimiyatni o`z qo`liga oladi. U davlatni mustahkamlash uchun ba`zi ishlar qiladi. Otasi boshlab ketgan hammom – terma binosini qurib bitkazadi. U shimoldagi va sharqdagi saltanat dushmanlari bilan qattiq kurash olib boradi. 215-yilda Mesopotamiyaga bostirib kiradi. Pariiya podshosi Vologiz V rimliklarning talablarini bajaradi va urush to`xtatiladi. Karakall 216-yilda Parfiyaga qarshi yangidan urush e`lon qiladi. 217-yilda Karakallga suiqasd uyushtirilib, uo`ldiriladi. Sever va uning o`g`illari davrida senat va senatorlarning obro`si tushib ketadi. Saltanatda ichki ziddiyatlar kuchayadi. Sulolaning so`nggi vakili Aleksandr 222–235-yillarda imperator bo`ladi. Severlar sulolasining ko`pchiligi jangchilar tomonidan o`ldirilgan. 2. Rimda siyosiy tushkunlik. Aleksandr o`ldirilgach, mamlakatda ichki kurash keskinlashib 235-yilda Rim taxtiga harbiylardan biri Maksim o`tirib saltanatni 238-yilgacha boshqaradi. Rim aslzodalari va senat uning ishidan norozi

bo`ladilar. 238-yildagi o`zaro urushlar davrida Maksim ham halok bo`ladi. Rim aslzodalari orasidagi toji taxt uchun kurash yana qizg`in tus oladi. 235-yildan 284-yillarga qadar Rim taxtiga 19 imperator va 30 dan ortiq hukmdor kelib ketadi. Rimdagi siyosiy tushkunlik, qo`shinning ham kuchsizlanishiga olib kelgan. Rimdagi tushkunlikdan eroniylar foydalanib, Mesopotamiya, Suriya va Kichik Osiyodagi shahar va qishloqlarni talon-torqj qilganlar. Armaniston va Antioxiya Rim ta`siridan chiqib ketgan. Antioxiyani Eron bosib oladi. Shu tariqa Rim sharqiy mulklaridan ajralgan. III asrning o`rtalarida Rimga shimol va shimoli-sharqdan frank, german va dunay qabilalarining tazyiqi kuchaygan. Shimoliy Afrikadagi qabilalar ham Rimga qarshi bosh ko`targanlar. 253–268- yillarda imperatorlik qilgan Gallilen Rimni tushkunlikdan qutqarib qolishga urinib ko`rgan. Ammo uning barcha harakatlari behuda ketgan. III asr o`rtalarida G`arbiy Ispaniya, Galliya va Britaniyani o`z ichiga olgan mustaqil Galliya davlati tashkil topgan. III asrning ikkinchi yarmida esa Misr bilan Palmira ham Rimdan ajralib ketganlar. Bir vaqtlar qudratli bo`lgan Rim saltanati III asr oxirlarida katta-kichik mulklarga ajralib, parchalanib keta boshlagan. 3. Saltanatda ommaviy harakatlar. Irnperatorlar zulmining zo`rligi, qullar va mehnatkashlarning ezilishi va markaziy ho-kimiyatning kuchsizlanishi katta- katta qo`zg`olonlarning kelib chiqishiga sabab bo`lgan. III asrda saltanatning ko`p joylarida qo`zg`olonlar kuchayib ketgan. Shimoliy Afrika Nuidiya va Mavritaniya aholisining qo`zg`oloni ayniqsa dahshatli tus olgan. Ular quldor va zodagonlarning uylariga o`t qo`yganlar. III asr o`rtalarida Galliyadagi «bagaudlar» – oddiy dehqonlar, kolonlar va qullar o`z sardorlari Amand bilan Elianni imperator deb e`lon qilganlar. Dehqonlardan piyoda, podachi-chorvadorlardan otliq qismlar tuzib rimliklarga va mahalliy zodagonlarga qarshi qo`zg`olon ko`targanlar. Bagaudlar mustahkamlangan shaharlarga hujum qilib, ularni bosib olganlar. Ular boy- badavlat kishilarning uylariga o`t qo`yib, mol-mulklarini talaganlar, o`zlarini o`ldirganlar. Rimning o`zida va Sitsiliyada ham katta-kichik qo`zg`olonlar

boshlangan. Ammo bu qo`zg`olonlarning ba`zilari Rim legionlari tomonidan shafqatsizlik bilan bostirilgan. 4. Rim saltanatini qayta tildash uchun kuntsh. Saltanatdagi og`ir vaziyat Rimning hukmron doiralarini sarosimaga solib qo`ygan. Ular imperatorlar bilan kelishib o`z mavqelarini tiklab olmoqchi bo`lganlar. 270–275-yillarda imperatorlik qilgan Avrelian xalq harakatlarini bostirib, saltanat birligini tiklashga urinib ko`rgan. Uning qo`shinlari gotlarni Dunay bo`ylaridan haydab yuborib, Italiyaga bostirib kirmoqchi bo`lgan qabilalarning hujumlarini qaytaigan. Avrelian Rimni dushmanlardan himoya qilish maqsadida shahar atrofini qalin mudofaa devori bilan o`rattiigan. 273-yilda Avrelian qo`shinlari Suriyadagi Palmira shahrini ishg`ol qilib, uni vayron etganlar. Galliya hokimi Tetrik bagaudlar harakatining kengayib ketishidan qo`rqib Avrelianga itoat etgan. Avrelian «osoyishtalikni tiklovchi» degan iftixorli unvon olgan. U saltanat birligini saqlash maqsadida « Yengilmas quyosh» degan yangi din joriy etgan. Hammani shu xudoga – dinga sig`inishini talab etgan. Bu dinga e`tiqod qilmaganlar ta`qib qilingan va jazolangan. Bundan Avrelianning dushmanlari foydalanib fitna uyushtirganlar va 275-yilda Avrelianni o`ldiiganlar. 276-yili Prob imperator deb e`lon qilingan. U Rim saltanatining chegaralarini mudofaa qilishda jonbozlik ko`rsatgan, qo`shinda qattiq intizom o`rnatishga harakat qilgan. Ammo Prob faoliyatidan norozi bo`lgan harbiylar 182-yilda uni ham o`ldirganlar. 5. Diokletian va uning islohotlari. Prob o`ldirilgach, saltanat ichi va tashqarisida o`zaro kurash hamda isyonlar yanada kuchaygan. Bundan shimolda german qabilalari foydalanib mamlakat chega-ralariga hujum boshlaganlar. Mamlakatni isyonlardan va istilochilar hujumidan saqlash uchun kuchli imperator hokimiyati zarur edi. 284-yilda harbiy legionerlar qo`shin qo`mondonlaridan biri Diokletianni imperator deb e`lon qilganlar. U ozod qilingan qulning o`g`li bo`lib, dastlab oddiy jangchi sifatida xizmat qilgan. Xizmat yuzasidan o`zini ko`rsatib imperator soqchilari boshlig`i darajasiga ko`tarilgan. U juda aqlli, tadbirkor va ajoyib iste`dod egasi bo`lgan. U o`z faoliyatini qo`shinda intizom o`rnatib, isyonkor jangchilarni ayamay qatl ettiigan. Uning qo`shinlari

Galliyaga bostirib kirib, qishloqlarni talab, yondirib, tinch aholini qirgan. Bagaudlar rimliklarga qattiq qafshilik ko`rsatganlar. Rim qo`shinlari ularni ham taslim bo`lishga majbur qilganlar. Aholining bir qismi qirib tashlangan, qolganlari asir qilib olib ketilgan. Rim qo`shinlari uzoq joylarda qo`zg`olonlarni shafqatsizlik bilan bosti r ganlar. Quldorlar Diokletianni xudo singari ko`klarga ko`targanlar. Uzoq davom etgan urushlardan so`ng rimliklar mamlakatdan varvarlarni quvib chiqaiganlar. Diokletian saltanatni mustahkamlashni ko`zlab islohotlar o`tkazgan. U mamlakatni 12 o`lkaga bo`lib, ularni 114 viloyatga ajratgan. o`lka va viloyatlar Diokletian tayinlagan noiblar tomonidan boshqarilgan. Imperator farmoni hamma uchun bajarilishi kerak bo`lgan qonunga aylangan. «Sinchkovlar» deb atalgan josuslar Italiya va o`lkalarda odamlarga ko`z-quloq bo`lib yurganlar. U soliq tartibini ham ko`rib chiqib, yer solig`ining yangi tartibi joriy qilingan. Narx- navoning oshuvi munosabati bilan ham islohot o`tkazilgan. Diokletian davrida senat o`z faoliyatini to`xtatgan. Ammo ular aholining nufuzli toifasi bo`lib qolavergan. U shahar hayo t ini tiklash va jonlantirish ishiga ham alohida e`tibor beigan. U o`zini xudo Yupiterning o`g`li deb e`lon qilib, ibodatxonalarga uning haykallari o`rnatilgan. Diokletian bir tomondan ruhoniylar, ikkinchi tomondan xalq noroziligi va mamlakat boshiga tushgan inqirozni bartaraf etolmay oxiri imperatorlikdan voz kechib 305-yilda vafot etgan. U Rim saltanatini 21 yil davomida boshqargan. IV asrda Rim 1. Konstantinning hokimiyat tepasiga kelishi. Diokletian hokimiyatdan voz kechgach, imperator taxtini egallash uchun lashkarboshilar o`rtasida ayovsiz kurash boshlanib ketadi. Bu kurashda o`zining zolimligi va shafqatsizligi bilan nom chiqaigan lashkarboshi Konstantin g`olib chiqib 306-yildan 337-yilgacha Rim saltanatini boshqaradi. Hokimiyatni bosib olish va uni qo`lda saqlab qolish uchun hech narsadan qaytmagan Konstantin ichgan qasamini buzib o`z ittifoqchilarini o`ldirtirib yuboradi.

U « O `g`li m taxtimni egallamoqchi», – deb hatto o`z o`g`lini ham o`ldirtirib yuboradi. Konstantin katta yer egalari, ustaxona egalari manfaatini ko`zlab qullar, kolonlar va ozod kishilarga qattiq azob beradi. o`z xo`jayinidan qochib ketgan kolonlar va qullar ushlab olinsa, avval kaltaklangan, kishanga solinib xo`jayiniga qaytarilgan. Konstantin ustaxona, korxona va konlarda ishlovchilar qochib ketganda topilishi oson bo`lishi uchun ularning badaniga qizdirilgan tamg`a bostirgan. Imperator ixtiyorida juda katta qo`shin va josuslar bo`lgan. Buning ustiga Konstantin va uning amaldorlari dabdabali hayot kechirganlar. Dabdabali maishat, josuslar va katta qo`shin uchun katta mablag` kerak bo`lgan. Bu mablag`lar xalq ommasidan soliq sifatida yig`ib olingan. Konstantin davrida soliqlarning turi ham, miqdori ham oshirilgan. U hunar-mandlarning bir joydan ikkinchi joyga ko`chishini taqiqlagan. Har bir kishi o`z hunarini bolalariga o`rgatishi majburiy bo`lgan. 2. Xristian dinining hukmron dinga aylanishi. Konstantin odamlarni faqat zo`rlik bilan itoatda tutib turish mumkin emasligini tushungan. U mazlum xalqni itoatda tutmoq uchun Iso payg`ambar faoliyati bilan bog`liq bo`lgan xristian dinidan foydalangan. Chunki xristian cherkovi quliar va kambag`al aholiga katta ta`sir ko`rsatib, ularni sabr-toqatli, o`z hukmdorlariga itoatda bo`lishni targ`ib qilar edi. Konstantinga ham xuddi shu kerak edi. Uning o`zi xristianlikni qabul qilib 313-yildan boshlab xristianlarning homiysiga aylanadi. Konstantin joylarda xristian ibodatxonalarini qurishga ruxsat etadi. U xristian ruhoniylarini yig`ib, hamma amal qiladigan qoidalarni ishlab chiqishni va ularning bajarilishini nazorat qilib turishni buyuradi. Imperator va boylar xristian cherkoviga yer, pul va qimmatbaho narsalar hadya qiladilar. Shu tariqa xristian cherkovi boyib ketadi. Konstantin xristian dinining homiysiga aylanib, cherkov uni avliyo deb e`lon qiladi. 3. Poytaxtning ko`chirilishi. Imperator Konstantin Bosfor bo`g`ozining Yevropa sohilida katta bir shahar qurdirgan. Shahar baland qoya ustiga qurilgan bo`lib, imperator bu shaharni o`z nomi bilan Konstantin shahri – yunonchada

Konstantinopol deb atagan. Bu shahardan Yevropa bilan Osiyoni birlashtiruvchi, qadimgi karvon yo`li kesib o`tgan. Bu yo`1 Kichik Osiyo va Qora dengizning shimoliy sohillarini aylanib o`tib «Buyukipakyo`li»ga borib tutashardi. Qora va Egey dengizlarini bir-biri bilan bog`lovchi suv yo`li ham Konstantinopol shahri yaqinidan o`tgan. Imperator shaharda ajoyib saroylar, qasrlar, ma`muriy binolar, kutubxona, ippodrom va muhtasham ibodatxonalar qurdirgan. Shahar 10 yil ichida qurib bitkazilgan bo`lib, Yevropadagi eng go`zal shahar bo`lib qolgan. Shahar qurilib bitkazilgach, impe-rator saltanat poytaxtini Rimdan Konstantinopolga ko`chirgan. Rim saltanati ikkiga bo`lingach, bu shahar sharqiy saltanat poytaxtiga aylantirilgan. Keyinchalik, 1453-yilda usmoniy turklar shaharni bosib olib, unga Istambul deb nom qo`yganlar. 4. Xristianlikning kuchayishi. Konstantin va undan keyingi imperatorlar xristian dinini qo` ll ab-quvvatlaganlar. Saltanatda xristian dini keng quloch yozib, boshqa din va diniy oqimlar ta`qib qilingan. Xristian ruhoniylari qadimgi ibodatxonalar va undagi qadimgi xudolarning haykallarini buzib, sindirib tashlaganlar. Ba`zi ibodatxonalarga esa xristian cherkovlari joylashtirilgan. Shu davrda juda ko`p me`moriy obidalar yer bilan yakson qilingan. IV asr oxiriga kelib esa Zevsga bag`ishlangan Olimpiya o`yinlarini o`tka-zish taqiqlangan. Xristianlar ilm-fanga qarshi kurash boshlaganlar. Iskandariyadagi mashhur kutubxonada saqlanayotgan juda ko`p qoiyozma asarlar va kitoblar gulxanda yoqib yuborilgan. Boshqa shaharlardagi kutubxonalar ham buzib tashlanib, kitoblari gulxanda yoqilgan. o`sha davrda yashagan ko`pgina olimlar sazoyi qilinib, vatanlaridan quvilgan va qattiq jazolangan. o`sha davrning mashhur olimasi Ipatiyani Iskandariya ko`chalarida sazoyi qilib, so`ng chavaqlab burda-burda qilib o`ldiiganlar. Ipatiya ilm-fan yo`lida jafo chekkan va xristianlar qo`lida vahshiyona o`ldirilgan olima-ayollarning biri edi. o`sha vaqtlarda xristian cherkovining zulmi zo`rligi ilm-fanning ashaddiy dushmani bo`lib qplgan edi. 5. IV asrda ommaviy harakatlar. Rim imperatorlari, quldorlari, aslzodalari va harbiylarining jabr-zulmi IV asrdan boshlab yanada kuchaygan. Bu zulm- zo`rlikka qarshi, kambag`al dehqonlar, hu-narmandlar, kolbnlar va qullar g`azabga

kelib bosh ko`targanlar. Saltanatda katta-katta qo`zg`olonlar boshlangan. Bunday harakatlar Italiya yoki Rimda emas, balki chekka o`lkalarda ham sodir bo`lgan. IV asrning 30–40-yillarida Shimoliy Afrikadagi Numidiyada, 70-yilda esa Mavritaniyada juda katta xalq qo`zg`oloni ko`tarilib Rim legionlari bilan qo`zg`olonchilar o`rtasida shiddatli, ayovsiz jang bo`lgan, har ikki`tomondan ko`p odamlar qirilgan va yarador bo`lgan. Rimliklar bu qo`zg`olonlarni juda qiyinchilik bilan bostir-ganlar. Rim saltanatining shimolidagi Galliyada hamjuda katta qo`zg`olon bo`lib o`tgan. Bu harakat bagaudlar nomi bilan mashhur bo`lib, u III asrda boshlanib , V asrgacha , qariyib 200 yilcha davom etgan. Bagaudlar rimliklarni yengib, haydab yuborib, mustaqillikka erishganlar. Bu harakat Ispaniyaga ham yoyilib uzoq yillar davom etgan. IV asrning ikkinchi yarmida Rim, Konstantinopol, Antioxiya, Bolqon yarimoroli, Kichdk Osiyo, Iskandariya va saltanatning boshqa shahar-qishloqlarida ham tez-tez g`alayonlar bo`lib turgan. Bu harakatda kolonlar, konchilar, dehqonlar, zodagonlar va aholining keng qatlami ishtirok etganlar. Bu harakatlarning barchasi shaf-qatsizlik bilan bostirilgan. Harakatlarning bir qismi Rimga qarshi milliy- ozodlik urushi tusini olgan bo`lib, bunday harakatlarda mahalliy aslzodalar ham faol ishtirok etganlar. IV–V asrlardagi xalq harakatlarida qo`zg`olonchilarning varvarlar bilan ittifoqi ko`zga tashlanadi. Ular shu yo`1 bilan Rim davlatidan ajralib chiqishga intilganlar. Rim saltanatidagi bu harakatlar Rimning harbiy kuchlarini zaiflashti r gan. Bu esa shimoldan bosib kelayotgan varvarlarning saltanati istilo qilinishini ancha osonlashtirgan. Ommaviy harakatlar, mustaqillik uchun kurash va varvarlar istilosi Rim saltanatining inqirozidan darak berar edi. Rim saltanatining so`nggi davrlari 1. Saltanatdagi ahvolning og`irlashuvi. IV asr o`rtalaridan boshlab toji taxt uchun kurash, poraxo`rlik, o`g`rilik va tabaqaviy kurashlar Rimni zaiflashtirib yuborgan. Rimga tobe o`lkalarda mustaqillik uchun kurash kuchayib, ular Rimdan ajralib keta boshlaganlar. Bu hollar Rimning mudofaa qobiliyatiga zarar keltirgan.

Rimning zaiflashuvidan foydalangan atrofdagi qabilalar va viloyatlar saltanat hududiga hujum boshlaganlar. Bir vaqtlar atrofdagi qabilavao`lkalarnilarzagasolibtmgan Rim endilikda istilochilar halqasi ichiga tushib qolgan. Rimdan shimol va shimoli-sharqda yashagan varvar qabilalari o`zaro birlashib aslzodalardan o`zlariga sardorlar saylab olganlar. Bu jangovar qabilalar ittifoqi Rim saltanatining chegara istehkomlariga tez-tez talonchilik hujumlarini uyushtira boshlaganlar. Rim esa ularning hujumini qaytarishdan ojiz edi. Shuning uchun Rim imperatorlari varvarlarning bosqinidan qutulish uchun ularga ko`p miqdorda oltin va qimmatbaho buyumlar berishgan. Ayni paytda imperatorlar katta pul evaziga boshqa jangovar qabilalarning jangchilarini yollab saltanat chegaralarini mudofaa qilishga majbur bo`lganlar. Imperatorlar varvarlar va yollangan jangchilarga beriladigan mablag`larni mehnatkash ommadan u ndirga nl ar. Bu hol saltanatdagi xalq ommasi va qullar ahvolini yanada og`irlashtirib yuboigan. 2. Gotlarning Rim saltanati hududiga kelib joylashuvlari. III asrda gotlar nomi bilan mashhur bo`lgan german qabilalari Skandinaviyadan Qora dengizning shimolidagi yerlarga kelib joylashgan edilar. IV asrning ikkinchi yarmida kelib chiqishi Markaziy Osiyodan bo`lgan xunn qabilalari Ra (Itil – Volga) va Tanans (Don) daryolarining quyi qismidagi yerlarga bostirib kirganlar. Xunn qabilalari shu yerda yashagan got qabilalarini o`zlariga itoat ettirganlar. G otl arning bir qismi sharqi y gotlar – ya`ni ostgotlar nomi bilan shu y erlarda q o li b xunn l ar g a aralashib ketganlar. Gotlarning xu n n l a r ga itoat e t mag an qismi g`arbiy gotlar – ya`ni vestgotlar nomi bilan atalib Dunay daryosi bo`y la rig a chekinishga majbur bo`lganlar. Vestgotlar sardori Rim imperatori Valentindan Meziya va Frakiyaga ko`chib o`tishga ijozat so`raganlar. O`n minglab gotlar – qari-qartang, erkak, ayol, bola- chaqalari bilan qayiq va sollarda Dunay daryosidan uning o`ng sohiliga o`ta boshlaganlar. Daryodan o`tish davrida juda ko`p kishi daryoga g`arq bo`lgan. Gotlar daryodan o`tib Meziya va Frakiya bo`ylab joylashadilar. Imperatorning amaldorlari gotlarni oziq-ovqat bilan ta`minlashni va`da qilgan edilar. Lekin ular

o`z va`dalari ustidan chiqmay gotlarga oziq-ovqat bermaganlar va oziq-ovqat narxini oshirib yuborganlar. O`sha vaqtdagi solnomachilardan biri: «Bir burda non yoki bir parcha it go`shti uchun got o`g`lini qullikka berishi yoki o`zi qul bo`lishi kerak edi», – deb yozgan ekan. Bu xo`rlikka chiday olmagan gotlar qo`zg`olon ko`tarib, boylarning uylariga, omborxonalariga hujum qilib, g`alla va oziq-ovqat mahsulotlarini tortib oladilar. 378-yilda gotlar Konstantinopol tomon yo`l oladilar. Yo`lda ko`plab qul, kolon, oddiy hunarmand va dehqonlar qo`zg`olonchilarga qo`shiladilar. 378-yili Adrionopol shahri yaqinida imperator Valentning saralangan qo`shini bilan gotlar o`rtasida shiddatli jang bo`lib o`tadi. Jangda gotlar g`olib chiqib, imperator Valent va uning sarkardalari halok bo`ladi. Gotlar xunn va elanlar bilan ittifoq tuzib Konstantinopolga hujum boshlaydilar. Yangi imperator Feodosiy (379–395) gotlar bilan sulh tuzib, Illiriyani ularga beradi. Buning evaziga gotlar rimliklar qo`shinida xizmat qilish majburiyatini oladilar. IV asr oxirlaridan boshlab boshqa varvar qabilalari ham Rimga hujum boshlaydilar. Rim imperatorlari esa katta boylik berish hisobiga ular bilan shartnoma tuzib, ulardan yollanma qo`shin sifatida foydalanadilar. Ko`p o`tmay imperator saroyi, senat va qo`shindagi nufuzli o`rinlarni varvariar aslzodalari va harbiylari egallab ola boshlaydilar. 3. Rim saltanatining bo`linib ketishi va gotlarning Italiyaga bostirib kirishlari. Varvarlar istilosi Rim saltanatining bo`linib ketishini tezlashtirib yuboradi. Imperator Feodosiy o`limi oldidan Rimni ikki davlatga bo`lib tashlaydi. Bolqon yarim oroli, Kichik Osiyo, O`rtayer dengizining sharqiy sohilidagi mamlakatlar va Misr Sharqiy Rimga kirib unga Feodosiyning katta o`g`li Arkadiy imperator etib tayinlanadi. Italiya, Yevropa va Shimoliy Afrikadagi viloyatlar esa G`arbiy Rim qo`l ostida qolib, unga Feodosiyning kichik o`g`li Gonoriy imperator etib tayinlangan. Saltanatning ikkiga bo`linishi uni yanada zaiflashuviga sabab bo`ladi. Saltanatning har ikki qismida ham varvar aslzodalari va harbiylarining ta`siri kuchayib boradi. Joylarda katta-kichik qo`zg`olonlar boshlanadi.

Imperiyada joylashgan gotlar bu zaiflashuvdan foydalanib Italiyaga bostirib kiradilar. Gotlarning Italiyaga birinchi hujumi 402-yilda uyushtirilgan edi. Vandal sarkardasi Stilixon boshchiligidagi Rim qo`shinlari gotlarning hujumini qaytarganlar. Ammo tez orada Stilixon o`ldirilgan. 408-yili Alarix boshliq got qo`shinlari Rimga bostirib kirib, uni talab qaytganlar. 410-yilda gotlar Alarix boshchiligida Rimga uchinchi marta bostirib kirib, shaharni uch kun talab, Italiya janubiga qarab qo`shin tortganlar. Ular o`rta va janubiy Italiyaning shahar va qishloqlarini talaganlar, vayron etganlar. Alarix vafot etgach, gotlar Ataulf boshchiligida Rimga qaytib, uni yana talaganlar. So`ng Rimni tark etib, Galliya va Ispaniyaga borib o`rnashganlar. Ular 418-yili Ispaniyada vestgotlar podsholigini tashkil etganlar. Shunday qilib, G`arbiy Rim qo`l ostidagi o`lkalar birin-ketin vestgotlar podsholigiga qo`shib olingan. 4. Xunnlar va vandallar istilosi. V asr o`rtalarida Volga daryosi bilan Karpat tog`lari oralig`ida joylashgan xunnlar davlati ancha kuchaygan. Ular boshqa qabilalar bilan ittifoq tuzib G`arbiy Yevropaga bostirib kira boshlaganlar. Sharqiy Rim hokimi xunnlar hukmdori Attilaga ko`p miqdorda oltin va qimmatbaho buyumlar berib ularning hujumidan saqlanib qolgan. Shundan keyin xunnlar Galliya ustiga qo`shin tortadilar. 451-yilda rimlik va gall qabilalarining birlashgan. Katalaun degan joyda xunnlar bilan to`qnashganlar. Jang ayovsiz va shiddatli bo`lib Galliya –Rim ittifoqchi qo`shinlarning g`alabasi, xunnlarning orqaga chekinishi bilan tugagan. 452-yilda Attila qo`shinlari Italiyaga bostirib kirib, uning shimolidagi shahar va qishloqlarni talab, Dunay daryosi orqasiga qaytib ketganlar. 453-yilda Attila vafot etib, unga tobe bo`lgan qabilalar mustaqil bo`lish uchun qo`zg`olon ko`targanlar. Shu bilan xunnlar ittifoqi ham tugab, ular mahalliy aholiga qo`shilib ketganlar. 429-yilda Ispaniyani egallagan vandallar va alanlar Gibraltar bo`g`ozi orqali Shimoliy Afrikaga o`tib joylashganlar. 439-yilda esa ular poytaxti Karfagen bo`lgan Alan-Vandal podsholigini tuzganlar. 455-yilda vandallar Italiyaga bostirib kirib, Rimni ishg`ol qilib boyliklarini ikki hafta davomida talab, shaharni vayron qilganlar.

Ular imoratlarni buzganlar, haykallarni sindirganlar, kitoblarni yoqib yuborganlar, ibodatxonalarga ham o`t qo`yganlar. Aholi n i shunchalik qirg`in qilganlarki, vandallar hujumidan keyin Rimda 7 ming aholi qolgan. Rim o`z tarixida hech qachon shunchalik vayronagarchilikka uchramagan edi. Rimni vayron qilinishi natijasida «vandalizm» so`zi vujudga kelgan. Bu so`z insoniyat yaratgan moddiy va ma`naviy boyliklarni buzib, yo`q qilish degan ma`noni bildiradi. 5. G`arbiy Rim saltanatining qulashi. 476-yili german qabilalarining sarkardasi Odoakr G`arbiy Rimning so`nggi imperatori 15 yoshli Romul Avgustulni taxtdan ag`darib tashlagan. Germanlar o`z lashkarboshilari Odoakrni imperator deb e`lon qilganlar. Ular imperator unvoni nishonini sharqiy saltanat poytaxti Konstantinopolga yuborganlar. Shu tariqa V asr oxirlariga kelib G`arbiy Rim saltanati qulagan. G`arbiy Rimga tobe boigan o`lkalarda mustaqil podsholiklar va davlatlar tashkil topgan. G`arbiy Rim saltanatidagi ichki nizolar, qullar, kolonlar, oddiy mehnatkashlar qo`zg`oloni va varvar qabilalarining to`xtovsiz hujumlari saltanatni halokatga olib kelgan. Bir vaqtlar G`arbiy Yevropa, Kichik Osiyo, Bolqon, Misr va Shimoliy Afrika ustidan hukmronlik qilgan Rim davlati shu tariqa barham topgan.

Foydalanilgan a dabiyotlar . 1. Arxeologlar hikoya qiladi. To’plam. Toshkent, 1974. 2. Arsixovskiy A. Arxeologiya asoslari. Toshkent, 1970. 3. Askarov A, Alьbaum L.Poseleniye Kuchuktepa. Tashkent, 1970. 4. Borisovskiy A.I. Drevneysheye proshloye chelovechestva. Moskva. Nauka, 1980. 5. Kabirov J, Sagdullayev A.O’rta Osiyo arxeologiyasi. Toshkent, 1990. 6. Muhammadjonov A. Qadimgi Buxoro. Toshkent, 1991. 7. Okladnikov A.P. Paleolit i mezolit Sredney Azii. Vkn. Srednyaya Aziya v epoxu kamnya i bronzi. M. - L., 1966. 8. Tolstov S.P. Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab. Toshkent, 1964. 9. Taylor E.B. Pervobыtnaya kul’tura. Per. s angl. D. A. Koropchevskogo.M., 1989. 10. Cheboksarov N.N., Cheboksarova I.A. Narodы, rasы, kulьturiы. M.: Nauka, 1985. 11.O’zbekiston tarixi. Sagdullayev A., Eshov B. tahriri ostida. Toshkent.Universitet, 1997, 2-nashri, 1999.

O'xshashlar

I- II asrlarda Rim saltanati

Miloddan avvalgi VIII-III (8 - 3 )asrlarda Rim va Italiya

Milodiy I - II asrlarda Rim imperiyasida ijtimoiy iqtisodiy munosabatlar

Eng qadimgi etrusklar va Rim

So’nggi respublika tarixi (miloddan avvalgi III-I asrlar)