Иқтисодий барқарорликнинг таъминланиши. Кучли ижтимоий сиёсат - Tarix - Referatlar

Иқтисодий барқарорликнинг таъминланиши. Кучли ижтимоий сиёсат

Yuklangan vaqt:

25.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

165.5 KB

Ko'chirib olish

Иқтисодий барқарорликнинг таъминланиши. Кучли ижтимоий сиёсат Режа: 1. Мустақилликнинг дастлабки йилларида аҳолининг ижтимоий аҳволи ҳамда кучли ижтимоий сиёсат концепциясининг шаклланиши . 2. Ўзбекистонда аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш ва тиббиёт соҳасидаги ислоҳотлар .

Мустақилликнинг дастлабки йилларида аҳолининг ижтимоий аҳволи ҳамда кучли ижтимоий сиёсат концепциясининг шаклланиши . Ўзбекистон Республикаси мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни устувор вазифалардан бири сифатида белгилаб олди. Бу эса олиб борилаётган ислоҳотларнинг аввало инсон манфаатларига хизмат қилишининг ёрқин далили эканлигини исботлайди. Дунё эътироф этган бозор иқтисодиётига ўтишнинг беш тамойилнинг айнан бири ҳам кучли ижтимоий ҳимояга йўналтирилган. Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти И.А. Каримов таъкидлаб ўтганларидек, «Бозор механизмларини жорий этишдан олдин инсонларни ижтимоий ҳимоя қилиш тадбирлари амалга оширилмоғи лозим. Давлат ўз аҳолисини ҳимоя қила олган тақдирдагина, инсонпарвар ҳисобланади» 69 дейилган. Шу мақсадда ҳар йили ижтимоий ҳимоя тизимига ажратиладиган сарамояларнинг кўлами ортиб бормоқда. Масалан, 2006 йилда бюджет маблағларининг 51,9% и 2008 ―Ижтимоий ҳимоя йили Давлат дастури доирасида аҳолининг ижтимоий ҳимоясига 484 млрд, сўмдан ортиқ (53,8%), «Ёшлар йили» да 1,5 трлн. сўмдан ортиқ (54,6%), «Баркамол авлод йили» доирасида 1 триллион 700 миллиард сўм, «Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик» йилида 2 триллион сўм миқдорида маблағ ажратилди. 2016 йил - Соғлом она ва бола йилида мамлакатимиз тиббиёт муассасаларини замонавий диагностика ва даволаш ускуналари билан жиҳозлаш учун 80 миллион доллар қийматидаги кредит ва грант маблағлари йўналтирилди, фарзанд кўриш ёшидаги аёллар ва болалар тиббий кўрикдан ўтказилиб, соғломлаштирилди. Юқоридаги рақамлардан кўриниб турганидек аҳолининг ижтимоий ҳимоясига йўналтирилган маблағларнинг миқдори йилдан-йилга ортиб бормоқда ва бу бошқа соҳаларга нисбатан ҳам кўпни ташкил қилади. Шундай экан, мустақилликнинг дастлабки йиллариданоқ аҳолининг кам таъминланган ижтимоий ҳимояга муҳтож қатламларини моддий қўллаб

қувватлашнинг қонунчилик тизими изчил шакллана борди. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 39-моддасида: «Ҳар бир шахс қариганда, меҳнат лаёқатини йўқотганда, боқувчисидан маҳрум бўлганда ва қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда давлат ижтимоий таьминотини олишга ҳақли» деб мустаҳкамланган. Ўзбекистон Республикасида имконияти чекланганларни ижтимоий ҳимоя қилиш пенсия, ижтимоий ёрдам ва ижтимоий хизмат кўринишларда намоён бўлади. Ижтимоий ҳимоянинг бир кўриниши сифатида пенсия 3 хил тоифадаги фуқароларга берилади. 1. Ёшга доир 2. Ногиронлик 3. Боқувчисини йўқотганлиги муносабати билан бериладиган пенсия сифатида таъминланади. Бундан ташқари, 1994 йилдан буён нафақаларни белгилашда ногиронларга тўланадиган нафақалар миқдори энг кам ойлик иш ҳақидан баландроқ қилиб белгилана бошлади. Хусусан иқтисодчи олим Б.Умурзақовнинг таҳлил қилишича, 1993 йилда энг кам иш ҳақи миқдори 2500 сўм ва энг кам пенсия миқдори ҳам шунча қилиб белгиланган бўлса, 1994 йил июл ойидан бошлаб энг кам иш ҳақи миқдори 70 сўм, пенсия миқдори 75 сўм қилиб белгиланган 73 . 1996 йилда 1995 йилдагига нисбатан 2,7 баробар оширилди. 1998 йилда 1400 сўм, ўртача 1945, энг юқори миқдори 3937 сўмни ташкил қилган бўлган 74 . Ногиронларнинг ижтимоий аҳволи инобатга олиниб, энг кам пенсия миқдори энг кам иш ҳақи миқдоридан ортиқроқ қилиб белгиланди. Айниқса, Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг «Иш ҳақи, пенсиялар, стипендиялар ва ижтимоий нафақалар миқдорини ошириш тўғрисида»ги Қарорларининг қабул қилиниши натижасида пенсиялар миқдори энг кам ойлик иш ҳақидан анча юқори қилиб белгиланди. Айниқса, 2000-2004 йилларда ногиронлик пенсияларининг ўртача кўрсаткичи 3 марта оширилди. Буни Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти қуйидагича таҳлил қилгандилар «Куни кеча 1 августдан эътиборан ўртача иш ҳақи,

стипендиялар, пенсия ванафақаларни 1,4 баробар ошириш ҳақида Фармон қабул қилинди. Агар январь ойидаги ишҳақи ва пенсия, стипендияларнинг оширилганини қўшиб ҳисоблайдиган бўлсак, бу рақам йил бўйича 1,7 баробарни ташкил этади. Бу тахмин қилинган инфляция, яъни нарх ошиши суръатларига нисбатан 3 марта кўпдир. Иш ҳақини ошириш учун қўшимча 50 миллиард сўмлик бюджет маблағлари қидириб топилди. Аҳолининг ночор табақалари - кам таъминланган оилалар, ногиронлар, ёлғиз нафақадорларга давлат томонидан кўрсатилаётган ижтимоий ёрдамнинг аниқ бориб етишига катта аҳамият берилмоқда. Аҳолини ижтимоий муҳофаза қилишни таъминлаш учун мустаҳкам меъёрий-ҳуқуқий замин ва самарали механизм яратилди». 1997 йилда ижтимоий-маданий тадбирларни молиявий таъминлаш учун давлат бюджетидан 123 миллиард сўм ёки бюджет харажатларининг 40 фоизи ажратилди. Шу жумладан, аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш бўйича 30млрд сўм соғлиқни сақлаш, газлаштириш, сув таъминоти ва жтимоий соҳанинг бошқа объектлари қурилиши учун 34 млдр сўм ажратилди. Йил давомида 6.7 млн.кв.метр уй-жой ишга туширилди. 16 ёшгача фарзанди бор бўлган оилаларга нафақа тўлаш учун 9.6 млрд. Сўм сарфланди. Иқтисодий тараққиётнинг ўзига хос йўлини танлаган мамлакатимиз ёрқин истиқбол сари ишончли қадамлар ташлаётганлиги ҳаммага маъқул. Жаҳон ҳамжамияти ўртасида унинг обрў ва нуфузи ошаётганлиги ҳам реал ҳақиқат. Кейинги йиллардаги Фармон ва қарорларда юрт тақдири, инсон манфаатлари ётади. Зеро инсонпарварлик давлатимиз сиёсатининг устивор йўналишидир. Айниқса, ―Болали оилаларни давлат томонидан қўллаб- қувватлашни янада кучайтириш тўғрисида‖ги Фармонда 2 та асосий мақсад кўзда тутилган: биринчиси, болали оилаларга ижтимоий аниқ ёрдам берилишини кучайтириш бўлса, иккинчиси бу борадаги чора-тадбирларни амалга оширишда фуқароларнинг ўз-ўзини бошқариш органлари роли ва масъулиятини янада кучайтиради.

Аҳолининг кам таъминланган қатламларининг давлат томонидан моддий таъминлаш доимий равишда такомиллаштирилиб бормоқда. 1997 йил сентябрь ойидан бошлаб, хар йили 1 синф ўқувчиларига бепул ўқув анжомлари, дарсликларни бериш жорий этилди кам таъминланган оилаларнинг бошлангич синфларда уқийдиган болаларига бепул қишки иссиқ кийимлар бериш йулга қуйилди. Серфарзанд ва кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоялаш тизими ўзига хослиги билан ажралиб туради. Кам таъминланган оилаларга ва кўп болали муҳтож оилаларга моддий ёрдам тўловларини молиялаштиришнинг асосий манбаси Республика ва махаллий бюджет воситаларидир. Кам таъминланган оилаларга 1998 йилда туланган нафақаларнинг умумий миқдори 3 млрд. сўмни ташкил қилди, 16 ёшгача бўлган фарзандли оилаларга тўланган нафақалар - 15,6 млрд. сўмни ташкил қилди. Бундай ҳолат пенсия олувчилар сонининг ортиб боришига ҳам маълум бир маънода таъсир кўрсатди. Яъни 1990 йиллардан то 2002 йилгача пенсия олувчилар сони йилдан-йилга ошиб борди. Натижада 1991 йилда жами пенсионерлар сони 215905 минг нафар бўлган бўлса, 1998 йилда жами пенсионерлар сони 2 млн 798,4 минг нафарга етди, шулардан 574,4 нафари ногиронлик пенсиясини олувчилардир. 2005 йилнинг бошида ижтимоий ҳимоя органлари тизимида 32224,8 минг пенсионер жумладан, 49,9% аёллар ва 50,1% эркаклар. Пенсионерларнинг умумий сонидан аёллар орасидан ёшга доир пенсия олувчилар 74,2%, эркаклар орасидан 44,6%, ногиронлик учун 17,1% ва 18,3% қилиб белгиланди. 2008 йилда 539,2 нафар, 2009 йилда 600,4 нафар, 2010 йилда 535, нафарга ошган бўлса, 2011 йилга келиб уларнинг сони 451,1 нафарга камайди. Бунинг сабаби Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 2009 йил «Пенсия таъминоти тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори билан 3-гуруҳ ногиронлиги бекор қилинди. Шунинг ҳисобига ногиронлик пенсияси олувчилар сони 2010 йилдан 2011 йилгача кескин камайган. Айрим манбаларда ушбу ҳол ногирон болалар

туғилишининг камайиши билан изоҳланса-да, кейинги йилларда ижтимоий нафақа олувчи 16 ёшгача ногирон болалар сони ортиб борган. Масалан, 2013 йилда нафақа олувчи болалар абсолют сон ва фоизлар ҳисобида 78356 нафарни ташкил қилган бўлса, 2014 йилда 79238 нафарга, 2015 йилда 81530 нафарга ортди 82 . Зеро, Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганларидек, «Қариялар ва ногиронларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш бўйича тасдиқланган дастурни амалга ошириш алоҳида назоратга олиниши керак. Ҳ ар бир имтиёз ва ижтимоий ҳимоя чораси ўз эгасига етиб бориши даркор». Ногиронлиги бўлган шахсларга ижтимоий ёрдам тизимини кучайтириш мақсадида Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 7 декабрдаги қарори билан 2000-2005 йилларда ёлғиз кексалар, пенсионерлар ва ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилишни кучайтиришга қаратилган чора-тадбирлар дастури 84 ва Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 2006 йил 7 сентябрдаги қарорига асосан ишлаб чиқилган «2007-2010 йилларда ёлғиз кексалар, пенсинерлар ва ногиронларни аниқ манзилли ижтимоий ҳимоя қилиш ва ижтимоий хизмат тизимини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Дастурига асосан 2007 йилдан бошлаб Ўзбекистон Миллий университети, Самарқанд ва Фарғона университетларида олий маълумотли ижтимоий хизмат ходимларини тайёрлаш тизими йўлга қўйилди, «Саховат» ва «Мурувват» уйларига 2009 йил 1 ноябрда 552,8 млн сўмлик ҳомийлик ёрдами ажратилди. 2008 йил 9300 киши, 2009 йили 12078 нафар киши протез-ортопедия маҳсулотлари билан таъминландилар. 2008 йилда 2821, 2009 йилда 2662 нафар шахс ногиронлар аравачаси билан таъминландилар, 2008 йилда 1 304 нафар одам, 2009 йилда 1 225 нафар одам эшитиш мосламаси билан, 2008 йилда 1 510 нафар одам, 2009 - 1404 таъминланди. Аммо ушбу протез-ортопедия маҳсулотлари муҳтож бўлганларнинг барчасини тўлиқ қамраб ололмаяпти. Масалан, 2001 йилда 1234 нафар ногирон бола протез маҳсулотларига муҳтожлик сезса, шулардан атиги 40% и таъминланган, 2010 йилда 1634 нафар муҳтожларнинг 1304 нафари

таъминланган. 2016 йилга келиб протез-отопедия маҳсулотларига муҳтожлар сони 2996 нафар бўлиб, 2525 нафари таъминланган. Шулардан 10% и Сирдарё вилояти ҳиссасига тўғри келади. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Ногиронлик гуруҳини аниқлаш ҳамда протез- ортопедия ва реабилитация техника воситалари билан таъминлашда тиббий- маслаҳат комиссиялари ва тиббий-меҳнат эксперт комиссиялари фаолиятида бюрократик тартиб тамойиллар бартараф этилмаган. Ногиронлар учун реабилитация техника воситалари ишлаб чиқариш бўйича корхоналарни модернизация қилиш талаб этилади. Республикада ногиронлар учун протез маҳсулотлари ва реабилитация техника воситалари ишлаб чиқариш бўйича 7 та корхона фаолият юритади, уларнинг атиги 2 таси замонавий талабларга жавоб беради. Бошқа корхоналарда фойдаланилаётган асбоб-ускуналар маънан ва жисмонан эскирган бўлиб, бу тайёрланадиган буюмларнинг, биринчи навбатда, протез-ортопедия буюмларининг сифати ва қулайлигига таъсир кўрсатади». Мавжуд муаммоларнинг барчаси ногиронларни протез-ортопедия маҳсулотлари билан таъминлаш борасидаги фаолиятнинг мониторинг қилиш тизими йўлга қўйилмаганлигидан далолат беради. Ҳар йили давлат томонидан ногиронлиги бўлган шахсларни ижтимоий ҳимоя қилиш учун миллярдлаб маблағ ажратилади. Масалан, «2007-2010 йилларда ёлғиз кексалар, пенсинерлар ва ногиронларни аниқ манзилли ижтимоий ҳимоя қилиш ва ижтимоий хизмат тизимини кучайтириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Дастурининг мантиқий давоми сифатида қабул қилинган 2011 йил 30 майдаги «2011-2015 йилларда ёлғиз кексалар, пенсионерлар ва ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилишни янада кучайтириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарорига мувофиқ ногиронларни реабилитация қилиш ва протезлаш миллий марказинининг 150 ўринга мўлжалланган даволаш корпуси таъмирланди. Самарқанд вилояти ногиронлар учун ребилитация марказида эса 75 ўринли янги реабилитация

биносини қуриш ишлари якунланди 90 . Кексалар ва ногиронлар истиқомат қиладиган «Саҳоват» ва «Мурувват» уйларида ҳам ёлғиз қария ва ногиронлар учун уйидагидек шароит яратиш мақсадида 2012 йилда 9573,0 млн. сўмлик қурилиш ва таъмирлаш ишлари амалга оширилди. Соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимидаги 33 та «Саҳоват» ва «Мурувват» уйларида, шулардан 8 таси «Саҳоват» уйи, 5 та «Болалар мурувват» уйи, 20 та эркаклар ва аёллар «Мурувват» уйлари бўлиб, уларда 7 минг нафарга яқин ёлғиз кекса-қариялар, ногиронлар давлат томонидан тўлиқ таъминотга олинганлар. 2017-2021 йилларда барча «Саҳоват» ва «Мурувват» уйлари капитал реконструкция қилинади. Уларнинг моддий техник базаси тикланиб замонавий шароитлар яратилади 92 . Ушбу тиббий-ижтимоий муассасаларда аҳолининг муҳтож қатламлари ҳаёт сифатини яхшилашга қаратилган янги ижтимоий технологиялар жорий қилинди. Хусусан, алоқадор вазирликлар ва ташкилотлар ҳамда ҳокимиятлар билан ҳамкорликда 4,6 мингта реабилитация техник воситаларини (ногирон аравачалари, эшитиш мосламалари, ҳасса ва кўлтиқтаёқ ва бошқалар) вақтинча фойдаланишга бериш прокат пунктлари ташкил қилиниб, фуқароларга хизмат кўрсатмокда. Бугунги кунда фаолият кўрсатиб келаётган 177 та мулоқотда бўлиш ва хордиқ чиқариш марказларига 18 минг нафар ёлғиз кексалар, пенсионер ва ногиронлар жалб қилиниб, бу ерда уларга амбулатор типда кундузги кўринишдаги ижтимоий хизмат турлари кўрсатилмокда. Тошкент шаҳрида тажриба тариқасида жорий этилган «Ҳаракатланишда қийналаётган фуқароларга бепул транспорт хизмат кўрсатиш» тизими республиканинг яна 192 та туман (шаҳар) ларида ҳам жорий этилиб, бу йўналишда 8057 нафар ёлғиз кексалар, пенсионер ва ногиронларга бепул транспорт хизмати амалга оширилди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2011 йил 23 августдаги «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза килиш вазирлигининг тиббий-ижтимоий муассасалари тўғрисидаги низомларни тасдиқлаш ҳақида»ги Қарори қабул қилинди ва бу билан

вазирлик тасарруфидаги «Саховат» уйлари, «Мурувват» уйлари, болалар «Мурувват» уйлари, Уруш ва меҳнат фахрийлари учун Республика пансионати, Уруш ва меҳнат фахрийлари учун сиҳатгоҳларнинг намунавий низомлари тасдиқланиб, мазкур муассасаларда кўрсатилаётган тиббий- ижтимоий ва маиший хизматларнинг кафолатланган стандарт шакллари белгилаб берилди. 2011 йилга келиб Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирининг «Ўзгалар парваришига муҳтож ёлғиз фуқароларга уйда ижтимоий ёрдам кўрсатиш ҳақидаги низомни тасдиқлаш тўғрисида» 93 ги Буйруғига асосан ижтимоий хизмат ходимларининг асосий вазифалари тизими ишлаб чиқилди. Унга кўра ижтимоий хизмат ходимлари томонидан ногиронлар учун зарур озиқ-овқат маҳсулотларини уйига етказиб бериш, кийимлари ва уй анжомларини тозалаб бериш, тиббий ёрдам кўрсатиш каби вазифалар юкланган ва улар аҳолининг ишсиз қатламидан саралаб олинади. Туман бадликка кўмаклашиш ва аҳолини ижтимоий 93 Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирининг «Ўзгалар парваришига муҳтож ёлғиз фуқароларга уйда ижтимоий ёрдам кўрсатиш ҳақидаги низомни тасдиқлаш тўғрисида» ги муҳофаза қилиш марказлари томонидан ижтимоий хизмат ходимларининг фаолияти мониторинг қилиб борилади ва ҳар ҳафталик натижага кўра унинг фаолиятига баҳо берилади. Лекин, меҳрибонлик уйлари, болалар уйларига ижтимоий хизмат кўрсатиш ва ҳимоя қилиш Республика реабилитация марказида бор-йўғи бир неча олий маълумотли ижтимоий хизматчи лавозими жорий этилган. Яъни, Республика бўйлаб атиги 40 та профессионал ижтимоий хизматчи лавозими мавжуд. Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининиг 2011 йил 30 майдаги «2011-2015 йилларда ёлғиз кексалар, пенсионер ва ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилишни янада кучайтириш бўйича қўшимча чора- тадбирлар тўғрисида»ги Қарорига мувофиқ, ногиронларни реабилитация қилиш ва протезлаш миллий мараказининг 150 ўринга мўлжалланган

даволаш корпуси қайта таъмирлашдан чиқарилди. Самарқанд вилояти ногиронлар учун реабилитация марказида эса 75 ўринли янги реабилитация биносини қуриш ишлари якунига етмоқда. Шунингдек, мазкур қарорга асосан 2015 йилга қадар Тошкент, Наманган ва Фарғона вилоятларидаги Ногиронлар учун ҳудудий реабилитация марказларидаги даволаш корпуслари ҳам қайта таъмирланди. 2012 йил «Наврўз» ва «Мустақиллик» байрамлари арафасида 22 минг нафар ёлғиз кексалар, пенсионерлар ва ногиронларга, кам таъминланган ва кўп болали оилаларга салкам 3 млард. сўмлик моддий ёрдам кўрсатилди. 15700 нафар муҳтож ногироннинг протез-ортопедия маҳсулотлари ва реабилитация техник воситаларига бўлган эҳтиёжи қондирилди. 2004 йилда Улардан 4594 нафарига протез-ортопедия маҳсулотлари, 1322 нафарига ногиронар аравачаси, 676 тасига эшитиш мосламаси ва қарийб 3,4 минг нафарига ҳасса ва қўлтиқтаёқлар бепул етказилди. Бугунги кунда тизимдаги ногиронларни реабилитация қилиш марказлари томонидан ногиронларни якка тартибда реабилитация қилиш, бу борада соғликни сақлаш тизими билан яқиндан ҳамкорлик қилиш ишлари амалга оширилмоқда. Жорий йилнинг ўтган даври мобайнида реабилитация марказларида салкам 15 минг нафар ногиронлар реабилитация қилиндилар. 2012 йил 3 декабрь халқаро ногиронлар куни арафасида Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги томонидан Қоракалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳрида истиқомат қилаётган ногиронларга 579 дона ногиронлар аравачаси, 55 дона эшитиш мосламаси, 550 та ҳасса ва 40 жуфт қўлтиқ-таёқлар ажратилиб, жойларда ўтказилаётган тадбирларда муҳтож ногиронларга етказилди. Манзилли ижтимоий ҳимояни кучайтириш, ижтимоий қўллаб қувватлашга эҳтиёжманд аҳоли қатламларининг турмуш даражаси сифатини ошириш, 2008-2013 йилларда Ўзбекистонда ногиронлар жамияти таркибидаги вилоят туман ногиронлар жамиятлари жисмоний имкониятлари чекланган турли ёшдаги аҳоли қатламларини қўллаб қувватлашга

йўналтирилган 135 дан ортиқ лойиҳа учун 1 млард 614,5 млн сўмдан ортиқ маблағлар йўналтирилган. «Мустаҳкам оила йили» Давлат дастурини (2012 йил) амалга ошириш доирасида ННТ ва фуқаролик жамияти бошқа институтларини аҳолининг ижтимоий кўмакка муҳтож қатламларига ижтимоий хизматлар кўрсатишга янада кенг жалб қилиш, уларнинг сифатини яхшилаш ва янги иш ўринлари яратиш йўлида жамоат фонди ва парламент комиссияси ўз тажрибасида давлат гранти ажратиш бўйича биринчи марта қўшма танлов ўтказди. Ушбу танлов «Аҳолининиг ижтимоий кўмакка муҳтож қисмига хизматлар кўрсатишга ННТ ларни жалб қилиш» мавзусида БМТ ТД Ўзбекистон Республикаси меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги билан биргаликда ўтказилди. Танловнинг мақсад ва вазифаларидан келиб чиқиб, Парламент комиссиясининг қарорига асосан ижтимоий муҳим деб топилган 19 нафар лойиҳа 280,0 млн сўмдан ортиқ маблағ билан қўллаб-қувватланди. Натижада ўзганинг кўмагига муҳтож бўлган жисмоний имконияти чекланган фуқароларга ва якка ёлғиз нафақахўрларга ижтимоий хизматлар кўрсатиш, протез-ортопедик маҳсулотлар, реабилитация техник воситаларини ишлаб чиқиш оширилди, ижтимоий тиббий хизматлардан фойдаланиш имконияти кенгайтирилди. Кексалар ва ногиронларни реабилитация қилишнинг бир тури сифатида Ногиронлар ва кексаларни бепул санатория-курорт йўлланмалари билан таъминлаш тартиби тўғрисида‖ги Йўриқномада (рўйхат рақами 2356, 2012 йил 27 апрель) кексалар ва ногиронлар, уруш ва меҳнат фахрийлари учун санаторийларга бепул йўлланмалар бериш тартиби белгилаб қўйилган. Республикамизда ногиронлар учун Соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимида «Товоқсой», «Олтиариқ», «Косонсой», «Тахиатош», «Маржон суви», «Нуронийлар» уруш ва меҳнат фахрийлари сиҳатгоҳи, Жиззах вилоятидаги «Қариялар» оромгоҳи каби 7 та сиҳатгоҳ ва оромгоҳлар мавжуд бўлиб Ушбу санаторияларга ҳар йили 7 мингдан ортиқ ногиронлар даволанишга борадилар. Биргина Жиззах вилоятидаги «Қариялар» оромгоҳида йилига

1400 киши даволанган бўлса, 2013 йилдан бошлаб йилига 2800 нафар дам олувчи даволаниш имкониятига эга бўлди. 2012 йилнинг ўзида 55 нафар ёлғиз кексалар диспансер кўригидан ўтказилди. Улардан 4 нафари сиҳатгоҳларда даволанди, 32 нафарига 325 минг сўмлик бепул дори-дармон етказиб берилди. Бир киши кўз ойнак ва яна бир киши ногиронлар аравачаси, 8 киши ҳасса билан таъминланди. Ушбу мақсадларга 528 минг маблағ сарфланди. «Олтиариқ», «Косонсой», «Маржон суви», «Нуронийлар» оромгоҳларига 45 нафари, 83 киши эса Жиззах қариялар пансионатига йўлланмалар билан таъминландилар. Бу имтиёз билан мустақилликнинг дастлабки йилларида (1993йил) 210 минг, 1994 йилда 915 мингга яқин песионерлар фойдаланган бўлсалар, 2014 йилга келиб 2900 нафар песионерлар «Олтиариқ» ва «Товоқсой» санаторийларига йўлланмалар олдилар. Шунингдек муҳтож ногиронлардан 6 нафарига ногиронлик аравачаси, 6 нафарига эшитиш мосламаси, 25 нафарига ҳасса, 4 нафарига қўлтиқтаёқ етказиб берилди. 2012 йилнинг ўтган тўққиз ойи якуни бўйича, реабилитация марказида жами 3433 нафар ногиронга (шу жумладан, 210 нафар бола) комплекс реабилитация тадбирлари ўтказилди. 22 нафар бемор ногироннинг чаноқ сон бўғимида эндопротезлаш жарроҳлиги амалга оширилди. Япония томонидан беғараз грант ёрдами сифатида НРПММ га берилган тиббий асбоб-ускуна ва жиҳозлар марказни янги ривожланиш марказига олиб чиқди. Натижада, ногиронларни функционал-диагностика ва тиббий ижтимоий реабилитация қилиш тадбирларининг сифати, иш кўлами самарадорлиги ортди. Грант орқали олинган барча тиббий аппаратуралар марказнинг клиник бўлимлари, жарроҳлик бўлими ва интенсив терапия бўлими, компьютер томография бўлинмаси, физиотерапия ва даволаш, бадан тарбия, функционал диагностика ногиронлиги бўлган шахсларга бепул хизмат кўрсатмоқда. Андижон вилоят марказидаги реабилитация маркази орқали уч йил давомида 1774 нафар ҳомийлик йўли билан қайта даволанди. 192 нафар ногиронга ортопедик хизмати кўрсатилди.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 28 декабрдаги «Кексалар ва ногиронларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини янада такомиллаштириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ- 2705-сонли Қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 1 августдаги Р-5006-сонли «Ногиронларни давлат томонидан қўллаб- қувватлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармойиши, 2017 йил 1 декабрдаги «Ногиронлиги бўлган шахсларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш тизимини тубдан такомиллаштириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Фармонига асосан ―Ногиронлиги бўлган шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида‖ Ўзбекистон Республикасининг қонуни қабул қилинди. Ушбу қонун асосида ногиронлиги бўлган шахсларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, уларга тиббий-ижтимоий ёрдам кўрсатиш, ҳаёт сифатини яхшилаш тизимини такомиллаштириш бўйича кенг кўламли ишлар олиб борилмоқда. Айниқса уларни уй-жой билан таъминлаш, реабилитация ва абилитация қилиш, жамиятга ижтимоий мослаштириш борасида самарали ишлар амалга оширилди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 18 январдаги ―Уй-жойлар қуришни ривожлантириш бўйича мақсадли Дастурларини самарали амалга ошириш тўғрисида‖ги ПҚ-3480 сонли қарорига асосан 2018 йил Дастурига 22 145 та янгиланган намунавий лойиҳалар бўйича арзон уй- жойлар қурилиши белгиланган. 2019 йилларда ногиронлиги бўлган, кам таъминланган хотин-қизларга жами 3 мингта уй берилиши режалаштирилган, шундан 1 минг 640 таси сентябр ойигача берилиши мўлжалланган бўлиб, шу кунгача жами 1 минг 691 нафар уй-жойга муҳтож, ногиронлиги бўлган хотин-қизларга уй-жой ажратилди.

Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 12 апрелдаги ―Оғир ижтимоий вазиятга тушиб қолган хотин-қизларни, ногиронлиги бўлган, кам таъминланган фарзандларини тўлиқсиз оилада тарбиялаётган ва уй жой шароитини яхшилашга муҳтож оналарга арзон уйларни бериш тўғрисида‖ги 285-сон қарорига мувофиқ, Хотин-қизлар қўмитаси қошидаги Хотин-қизларни ва оилани қўлаб қувватлаш жамоат фонди орқали 2020 йилнинг 1 январь ҳолатига 1207 нафар уй-жойга муҳтож, оғир турмуш шароитидаги ва ногиронлиги бўлган хотин-қизлар учун жами 47,7 млрд. сўмлик бошланғич тўлов миқдори тўлаб берилди. Умумий қилиб олганда, Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ёрдам ва ижтимоий хизмат кўрсатишнинг комплекс тизими яратилди. Умумий қилиб олганда, Республика бўйича ҳар йили 100 минг нафардан ортиқ фуқарога ижтимоий хизматлар кўрсатиш учун 150 миллиард сўм миқдоридаги маблағ ажратилади. Биргина Соғлиқни сақлаш вазирлиги тизимида 95 мингдан ортиқ кекса ва ногиронлар ижтимоий ёрдам олишади. Шулардан 30 минг нафари соғломлаштириш масканларида, 17 минги реабилитация марказларида, 16 мингига уйда ижтимоий хизмат кўрсатилади, 12 мингига ҳар йили протез-ортопедия маҳсулотлари тақдим қилинади. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий ёрдам ва ижтимоий хизмат кўрсатишнинг комплекс тизими яратилди. Ўзбекистонда аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш ва тиббиёт соҳасидаги ислоҳотлар. Аҳолининг саломатлиги давлатнинг фаровонлигидан далолат берувчи энг асосий мезонлардан бири ҳисобланади. Ўзбекистонда ҳам мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб оналар ва болалар саломатлиги ва ногиронликнинг олдини олиш йўлида узлуксиз ислоҳотлар амалга ошириб келинмоқда. Уларга тиббий ёрдам сифатини ошириш ва бу борада қулайликлар яратиш ишларини барча ҳудудларда юксалтириш, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш, жисмонан соғлом ва маънавий етук

ёш авлодни тарбиялашда Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг кейинги йилларда қабул қилган қарорлари, ҳар бир йилга ном берилишининг замирида ўз аксини топган. Масалан, 1999 йил «Аёллар йили», 2000 йил «Она ва бола йили», 2010 йил «Баркамол авлод йили» ва ҳ.к. Республикамизда соғлом наслни шакллантириш билан бир қаторда ногирон болаларни ҳам соғломлаштириш йўлида изчил ислоҳотлар олиб борилмоқда ва бунинг учун мустаҳкам қонунчилик базаси ишлаб чиқилган. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида» ги Қонун, «Бола ҳуқуқларининг кафолатлари тўғрисида»ги Қонун, «Фуқаролар соғлигини сақлаш тўғрисида»ги Қонун, «Ўзбекистон республикасида ОИВ касаллигининг тарқалишига қарши курашнинг самарадорлигини ошириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида», «Она ва бола саломатлигини муҳофаза қилиш, соғлом авлодни шакллантиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қонун, Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг «16 ёшгача бўлган болаларни ногирон деб топиш ҳақидаги тиббий хулоса бериш тартиби тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида»ги Қарори, «Ногиронни реабилитация қилишнинг якка тартибдаги дастурини тасдиқлаш тўғрисида»ги Қонуни 101 , Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг «Кексалар, ногиронлар ва аҳолининг бошқа ижтимоий ҳожатманд тоифалари учун ижтимоий хизматлар тўғрисида»ги Қонуни, «Ногиронларни давлат томонидан қўллаб-қуввватлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармойиши каби 70 дан ортиқ норматив ҳуқуқий-хужжатлар билан тартибга солинади. Ҳ ар бир инсон малакали тиббий хизматдан фойдаланиш ҳуқуқига эга эканлиги Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 40-моддасида мустаҳкамлаб қўйилган. Мамлакатда соғлиқни сақлаш соҳасидаги ислоҳот босқичма-босқич олиб борилди. Биринчи босқич, 1991-1994 йилларда бутун эътибор оналар ва

болалар соглигини муҳофаза қилиш хизматини такомиллаштириш, демографик кўрсаткичларни барқарорлаштириш, юкумли касалликларни камайтиришга каратилди. Иккинчи босқич 1994-1998 йилларда дорихоналар ва бир қанча даволаш- профилактика муассасалари хусусийлаштирилди, амбулатория- поликлиника хизмати ривожлантирилиб кайта тузилди. Натижада, аҳолининг касалхонада ётиб даволаниши 1997 йилдаги 18,3% ўрнига 2001 йилда 13,8% га камайди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1996 йил 21 майдаги «Ўзбекистон Республикаси қишлоқлари ижтимоий инфраструктурасини 2000 йилгача бўлган даврда ривожлантириш дастури тўғрисида» ги Қарорига мувофиқ соғлиқни сақлаш соҳасида мутлако янги муассаса - қишлоқ врачлик пунктлари ташкил этиш ва аҳолига дастлабки фельдшерлик ёрдами эмас, балки малакали врачлик ёрдами кўрсатиш кузда тутилди. Қишлоқ врчалик пункти учун ҳамма кўрсаткичлар - моддий таъминот, кадрлар, замонавий асбоб-ускуналар ва дори- дармонлар билан таъминлаш бўйича халқаро стандартларга мос келадиган махсус мезон ишлаб чиқилди. 1998 йилдан соғлиқни сақлашнинг ривожланишида янги давр бошланди - 1998 йил 10 ноябрда Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг фармони билан 1998-2005 йилларда соғлиқни сақлаш тизимини кайта қуриш Давлат дастури қабул қилинди. Унда мамлакат аҳолисига тиббий ёрдам кўрсатиш сифатини ошириш тадбирлари кўрсатиб берилди. Бу дастур асосида соғлиқни сақлашнинг бирламчи бўғинини мустаҳкамлаш ва умумий врачлик амалиётини ривожлантириш тадбирлари амалга оширилди. Ҳамма вилоятларда қишлоқ врачалик пунктининг кенг тармоклари ташкил этилди, натижада икки босқичли, яъни қишлоқ врачлик пункти ҳамда туман марказий шифохонаси орқали тиббий ёрдам кўрсатиш йулга куйилди. Мазкур ишлар Жаҳон банки билан ҳамкорликда «Саломатлик» лойиҳаси асосида амалга оширилди. Бу соғлиқни сақлашнинг бирламчи бўғини муассасаларини бошқариш ва молиялаштиришнинг янги усулларини ишлаб

чиқиш, тиббий хизмат кўрсатиш сифатини яхшилаш ва умумий амалий тиббий ходимлар тайёрлаш имконини берди. Аммо ушбу тизим доирасида бажарилган ишлар барча вилоятларда ҳам бирдай амалга оширилмади ва натижада Республика миқёсида ногиронлар сони йил сайин ортиб бормоқда. Бунинг асосий сабаблари сифатида Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев таъкидлаганларидек, «Туғма ва наслий касалликларни барвақт аниқлаш ва уларнинг олдини олиш бўйича кўрилаётган чоралар кутилган натижани бермаяпти. Чақалоқларни перинатал скрининги кўригидан ўтказиш туғма нуқсонларни ўз вақтида аниқлашни ва ногиронликнинг кейинчалик олдини олишни таъминламаяпти». Масалан, мустақилликнинг дастлабки йилларида умумий аҳоли сони 22 миллион бўлиб, улар орасида ногиронлар сони 350 мингни ташкил қилган бўлса, 105 1996 йилда 82551 106 нафар, 2017 йилга келиб умумий аҳоли сони 32 миллиондан ортиқ ва ногиронлар сони 600 мингдан ортиқни ташкил қилди. Айниқса, 1989 йилдан 1996 йилгача умумий ногиронлик 67,7% га ошди. 1996 йилдан ногиронлик суръатининг камайишида Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 11 ноябр куни қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси ногиронлар реабилитацияси бўйича 1996-2000 йилларга мўлжалланган Давлат дастури тўғрисида» ги Қарори асосида «Ногиронларни реабилитация қилиш Давлат дастури» нинг ишлаб чиқилиши муҳим рол ўйнади. Дастурнинг амалга оширилиши натижасида Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги тизимида Республика Миллий реабилитация ва протезлаш марказининг ташкил қилиниши ва ҳар бири 50 ўринли жами 500 ўринга мўлжалланган 10 та ногиронлар учун минтақавий реабилитация марказлари ҳамда поликлиника ва стационарларда реабилитация бўлимларининг очилиши асосида 1996-2000 йилларда ногиронларни реабилитация қилиш тизими ташкил қилинди ва унда неврология, хирургия, терапевтик бўлимлари ташкил қилинди. Дунё тажрибасида ногиронларни психологик реабилитация усули кенг

қўлланилмоқда. Ўзбекистонда ҳам шундай бўлим очилган бўлиб, психологик реабилитация учун ижтимоий психологик ёрдам бўлимида психолог томонидан ногиронларнинг ижтимоий белгилари, улар билан индивидуал суҳбат ва аутотренинг, микрорелаксация турларини ўтказиш жараёнида беморларни ҳаётга, меҳнатга ва турли маданий оқартув ишларига нисбатан ҳохиш, ишонч уйғотишга ёрдам кўрсатади. Психологик реабилитация ўтаганлар сони 65,5% ни ташкил қилади. «Ўзбекистон Республикаси ногиронлар реабилитацияси бўйича 1996- 2000 йилларга мўлжалланган» Давлат дастурининг мантиқий давоми сифатида 1996 йил 29 августда қабул қилинган «Соғлиқни сақлаш тўғрисида»ги Қонун ва 1997 йил 2 декабрдаги Вазирлар Маҳкамасининг қарорига асосан стационар даволаш профилактика муассаларида даволанаётган онкологик, туберкулёз, психик касалликлар, нурланиш касалига учраганлар, инфекцион касалликлар, сфилис, ВИЧ, Эндокрин касалликка чалинганлар беморларга дори дармонлар текин тарқатила бошлади. Болаликдан ногиронлар ва 1, 2 гуруҳ ногиронлари ва ёлғиз кексалар даволаш профилактика муассасаларида овқат учун пул тўламайдилар. Ногиронларга бепул тиббий хизмат тизимини жорий қилиш, аҳолининг имтиёзли гуруҳларига кирувчи барча қатламларига тиббий хизматдан фойдаланишда имтиёзлар жорий қилиш тизими Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президенти Ислом Каримов томонидан 1998 йил 10 ноябрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳ қилиш Давлат дастури тўғрисида» ги Фармони ушбу тизимни янада такомиллаштиришга аҳамият қаратилди. Натижада, 1991-1996 йиллар давомида ногиронлик тез суръатлар билан ўсиб борган бўлса-да, 2001 йилдан кейин пасайди 113 . Бунинг асосий сабабларидан бири, 1998 йилдан «Она ва бола скрининги» Давлат дастури доирасида амалий тадбирлар олиб борилиши натижасида ногирон болаларнинг туғилиши суръатининг пасайиши бўлса, иккинчи сабаблардан бири 1996-2000 йилларга

мўлжалланган ногиронларни реабилитация қилиш давлат дастури доирасида олиб борилган тадбирлар сабабдир. Унга кўра Бухоро, Фарғона, Жиззах, Навоий вилоятларида ортопедик марказлари очилди. «Травматолог-ортопедия ИТИ» қошида протезлаш цехи очилди, ҳамда ногиронларга тиббий хизмат кўрсатишда тиббий мутахассислар тайёрлашга эътибор қаратилиб олий ўқув юртларининг «Даволаш иши» янги ўқув режасига 18 соат ТМЭ ва ТМЭК фани киритилди 114 . Бундан ташқари 1998 йилда миллий реабилитация маркази мутахассислари Голландия ва Англиянинг марказлари фаолияти билан танишиб малака ошириб келдилар. Унга кўра таянч ҳаракат аъзолари касалликларини реабилитация қилиш самарадорлигини ошириш масаласига асосий эътибор қаратилди 115 . Худди шу йили Меҳнат вазирлигининг 1998 йил 16 июлдаги қарори билан ижтимоий таъминот тизимида ишчи хизматчилар калассификациясига «Врач-реабилитолог-эксперт лавозими ва соғлиқни сақлаш вазирлигининг махсус буйруғи билан «Врач-реабилитолог-эксперт ортопед», «Врач-раебилитолог-эксперт-невропатолог» мутахас-сисликлари киритилди. Айниқса, малакали тиббий ёрдамнинг бепуллиги ва унинг барча учун бир хиллиги, аҳоли орасида фаол эмлаш ишлари олиб борилиши ҳисобига кўп юқумли касалликлар йўқ бўлиб кетди 117 (жумладан, безгак касаллиги, ичак инфекциялари ва паразитар касалликлар асоратлари, полиемилет билан касалланиш суръати сезиларли камайган). Аммо реабилитация борасида ютуқлар билан бир қаторда муаммолар ҳам мавжуд. Масалан, Жиззах вилоятида 1998 йилда 154 нафар ногирон реабилитацияни ўтаган бўлса, 1999 йилда 469 тага етди. Лекин ушбу вилоятда реабилитация олиб борувчи мутахассислар етишмас ва ушбу тизим тўлиқ такомиллашмаган эди. Натижада 50 ўринга мўлжалланган реабилитация марказининг атиги 27 таси банд эди. Самарқанд вилоятида эса реабилитация маркази биноси таъмирга муҳтож эди.

Умумий Республика бўйича таҳлил қилинса, жами республикадаги реабилитация марказлари ногиронларни реабилитация қилишга тўлиқ мослаштирилмаган, ҳамда малакали шифокорлар етишмас эди ва ушбу муаммо ҳозирги кунгача давом этиб келмоқда. Олиб борилаётган чора- тадбирларга қарамасдан Республика бўйича ҳавфли касалликлар ва ногиронлар сонида ўсиш кузатилган. Орол денгизи атрофидаги экологик вазият туфайли лепра касаллиги 1991 йилгача 49,6% дан 84,6%га ўсган 121 . Айниқса, катталар орасида ногиронликнинг бошқа турларига нисбатан сил, спид, онкологик, юрак қон- томир тизими касалликлар билан касалланиш суръати ортди. 1995 йилдан 2002 йилгача сил билан касалланиш 46,8% га, спид билан касалланиш 1760 нафарга (25,6% га) ошган ва аҳолининг ҳар 100 мингта аҳолисининг 12% ини ташкил қилади. 2000 йилдан буён сил билан касалланиш Ўзбекистонда 78,7% га ошди. Ушбу касаллик асосан Ўзбекистоннинг экологик вазияти оғир ҳудудларига тўғри келади. Дунёда сил касаллигидан вафот этиш ҳолатлари АҚШ да 0,1%, Ҳиндистонда 24%, Туркияда 0,7%, Германияда 0,3%, Францияда 0,5%, Италияда 0,6%, Хитойда 3,5%, Японияда 1,7%, Кореяда 4,9% ни ташкил қилса, МДҲ давлатларидан Афғонистонда 39%, Россияда 16%, Қозоғистонда сил касаллигидан вафот этиш ҳолатлари 14%, Қирғизистонда 10%, Туркманистонда 10%, бўлса Ўзбекистонда 6,1% ни ташкил қилади. 123 Ўзбекистонда сил касаллигидан вафот этиш ҳолатлари ривожланган мамалакатларга нисбатан юқорироқ бўлса-да, МДҲ давлатлари ичида энг паст фоизга тўғри келади. Сил касаллигига қарши курашиш учун Ўзбекистонда бугунги кунда 108 та диспансер, 71 та бўлим, 37 та кабинет, 12 та мустақил касалхоналар, 26 та санатория фаолият юритмоқда. Бундан ташқари сил билан касалланганларни даволашга ихтисослаштирилган 64 мактабгача ва 13 санатория туридаги мактаблар фаолият юритади. 1998 йилдан бошлаб ДОТС стратегиясининг амалга татбиқ этилиши натижасида силга қарши тиббий муассасалар зарур

техник ва технологик жиҳатдан таъминландилар. 2001 йил «Аҳолини сил касаллигидан муҳофаза қилиш тўғрисида» ги қонуннинг қабул қилиниши ва 2004 йилдан бошлаб силга қарши болаларни эмлаш (БЦЖ) тизими такомиллашди. Республика бўйича сил билан касалланганлар энг кўп қайд этилган ҳудуд Қорақалпоғистон республикасига тўғри келганлиги учун 2006 йилдан бошлаб ПРООН билан ҳамкорликда «Қорақалпоғистонда аҳоли турмуш даражасини ошириш лойиҳаси» доирасида 11 та манзилгоҳларда аҳолининг сил касаллиги билан касалланиш даражасини аниқлаш ишлари олиб борилди. Лекин вилоятларда ушбу стратегия ҳақида етарли маълумотга эга бўлмагани учун ҳам ДОТС старегияси суст олиб борилмоқда. Бундан ташқари, Сирдарё, Сурхондарё, Навоий вилояти, Тошкент шаҳарларида силга қарши кураш муассасалари етишмайди. Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 25 августдаги «Никоҳланувчи шахсларни тиббий кўрикдан ўтказиш тўғрисидаги низомни тасдиқлаш ҳақида» Қарори ва 2008 йил 18 июнда Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг қарорига асосан «Ногиронликнинг олдини олиш мақсадида ирсий касалликларни эрта аниқлаш тўғрисида»ги Давлат дастури қабул қилиниши асосида 1 478 322 нафар ёшлар тиббий кўрикдан ўтган бўлса, улардан 3989 нафарида психик касалликлар, 1417- сил, 489- сифилис, 369- наркомания и 371 - ВИЧ- инфекцияси касалликлари аниқланди. Бу билан қанчадан-қанча ногирон болаларнинг туғилиши олди олинди. Бундан ташқари «Она ва бола скрининг» марказлари фаолияти ҳам ногирон болаларнинг туғилишининг олдини олиш ва ирсий касалликларни эрта муддатларда аниқлаш имконини бермоқда. Ушбу тадбирлар натижасида 404419 нафар ҳомиладор аёл тиббий кўрикдан ўтказилиб, уларнинг 6266 нафарида туғма юрак пароги аниқланди. Соғлиқни сақлаш вазирлиги ва ―Соғлом авлод учун‖ жамғармаси Германиянинг Friedenzdorf interneshnl халқаро ҳайрия ташкилоти билан 2002 йилдан ҳамкорлик натижасида 2003-2014 йиллар давомида жами 4273 нафар лаб ва танглайнинг туғма нуқсони, ортопедик оёқ ва бўйиннинг туғма

нуқсонлари бўлган болалар пластик жарроҳлик йўли билан соғломлаштирилди. Неонтал скрининг марказларида 70% болаларда, яъни 2382 тасида гипотиреоз ва 423 тасида фенилкетонурия касалликлари аниқланди. 3391 нафар болада ақлий ривожланишда орқада қолиш ҳолатлари эрта ташхис натижасида аниқланиб бартараф этилди ва бундай ҳолатлар асосан қариндошлар ўртасида тузилган никоҳ ҳолатларида ва носоғлом муҳит ҳукмрон бўлган оилаларда кўпроқ қайд этилган. Мавжуд неонатал ва скрининг марказлари томонидан ногиронлик ҳолатлари эрта муддатларда аниқланган ҳомиладор аёлларнинг 70% и марказий шаҳар ҳудудларида истиқомат қилсалар, қолган 30% и қишлоқ ҳудудларида истиқомат қиладилар. Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганларидек: «Ушбу тадбирлар барча вилоятларда бирдай амалга оширилмаганлиги натижасида барча аёллар ҳам ушбу текширувларга жалб қилинмаган. Натижада ҳомиладор аёлларнинг 60% дан ортиғи скрининг текширишлари билан қамраб олинмаган. Касалликлар ўз вақтида аниқланмаганлиги оқибатида 3568 нафар бола туғма нуқсонлар билан туғилганлиги аниқланган. Республикада чақалоқларга нисбатан ўтказилаётган перинатал скрининг тадқиқотлар фақат икки турдаги тадқиқотларни ўз ичига олади (қалқонсимон без гармони етишмовчилиги, ақлий қолоқликка олиб келадиган нуқсонлар) ҳамда бу туғма нуқсонларни ўз вақтида аниқлаш ва ногиронликнинг кейинчалик олдини олиш учун етарли бўлмаяпти. Ёш болаларни ялпи скрининг тадқиқ этишни ташкил этиш ва ўтказишдаги камчиликлар реабилитация тадбирларини амалга ошириш учун қулай фурсатнинг бой берилишига ҳамда болалар ногиронлиги пайдо бўлишига олиб келмоқда». 2008 йил 11 июлда «Ўзбекистон Республикасида ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида» ги Қонуннинг янги таҳрири амалга кирди. Қонуннинг 3-боби тўла имконияти чекланган шахсларнинг реабилитациясига бағишланган бўлиб, унинг 14-моддасида «Ногиронларни реабилитация қилишнинг якка тартибдаги дастурига бағишланган бўлиб, ушбу дастур

Вазирлар Маҳкамасининг 2009 йил 18 мартда 75-сонли «Ногиронни реабилитация қилишнинг якка тартибдаги дастурини тасдиқлаш тўғрисида»ги Қонуни, 2009 йил 17 июндаги 166-сонли «Реабилитацион техник воситалар ёки хизматни ташкил қилиш билан боғлиқ компенсация тўлаш тартибини тасдиқлаш тўғрисидаги» Қонуни қабул қилиниши билан янада такомиллаштирилди. Унга биноан имконияти чекланганларни реабилитация қилишда тиббиёт ходимларининг малакасини ошириш ва реабилитация самарадорлигини жаҳон стандартлари талабларига мослаштириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси Биринчи Президентининг 2009 йил 5 февралдаги «Ўзбекистон Республикаси Меҳнат Вазирлигининг имконияти чекланган шахсларни реабилитация қилиш ва протезлаш миллий маркази жиҳозланишини яхшилаш бўйича Япония ҳукумати грантидан самарали фойдаланишини таъминлаш чора-тадбирлари тўғрисида» 131 ги Қарори қабул қилинди. Реабилитация қилишнинг якка тартибдаги дастури ҳар бир ногиронга алоҳида тузилади ва унда ногироннинг тиббий, касбий ва ижтимоий реабилитацияси индивидуал тарзда ишлаб чиқилади ҳамда уни амалга оширилиши назорат қилинади. Дастурда белгиланган тадбирларни бажарилиши учун тегишли барча ташкилот ва муассасалар раҳбарлари жавобгардирлар. 2010 йилда аввал бўлгани каби хавфли ўсимталар билан касалланиш даражаси (100 минг кишига хасталанганлар сони) аёллар орасида эркакларга кўра сезиларли даражада юқорироқ, аёлларда 73,6 ва эркакларда 61,1 ҳолат. Лекин аёллар орасида бу касаллик билан касалланиш даражаси 2010 йилда 2007 йилга нисбатан ҳар 100 минг киши нисбатида 78 ҳолатдан 73,6 ҳолатга тушди. Эркакларда 64,2 ҳолатдан 61,1 ҳолатга тушди. Фаол сил билан касалланиш даражаси 2010 йилда 2007 йилга нисбатан 11.7 фоиз пасайди. Аёллар ўртасида 22% дан 17,2 % га, эркаклар ўртасида 55,3% дан 50,6% га пасайди. Эркакларда 79,6 дан 71,2 га камайди.

2010 йилда руҳий бузилишлар билан касалланганлар сони 2007 йилга нисбатан сезиларли пасайди. Касалланиш ҳар 100 минг кишидан аёлларда 114,2 ҳолатга. Эркакларда 152,9 дан 148,1 ҳолатга камайди. Гиёҳвандлик ва токсикомания билан касалланиш даражаси 0,9 ҳолатдан 0,6 ҳолатга камайди. Аёлларда бу касаллик эркакларга нисбатан 25 маротаба кам. 133 МДҲ давлатлари билан қиёслаганда наркомания ва токсикомания бўйича Қозоғистон, Озарбайжон, Россия, Молдава, Украина, Қирғизистон, Тожикистон, Туркманистон ва Белоруссиядагига қараганда Ўзбекистонда камроқ бўлса 134 ҳам бошқа турдаги ногиронликлар сони кескин ортиб кетган. Жумладан, 2007 йилдан 2010 йилгача ҳавфли усимта касаллиги билан касалланганлар сони камайган бўлса-да, 2013 йилда 33221,09 мингдан 2015 йилда 40711,29 тагача ортган. 2009 йилда умумий ногиронлик 23577346 нафардан 2010 йилда 23871388 нафарга ошди. 2015 йилда 2013 йилдагига нисбатан 14,8% га ортган бўлса, 2017 йилда 600 мингдан ошди 138 . Республика бўйича бирламчи ногиронлик ўтган уч йил ичида касаллик тизимлари ўртасида ўсиш ҳолатлари аниқланган: Биринчи ўринда қон айланиш тизими касалликлари, иккинчи ўринда ҳавфли ўсмалар, учинчи ўринда руҳий касалликлар, тўртинчи ўринда асаб бешинчи ўринда суяк-мушак тизими касалликлари, олтинчи ўринда эндокрин тизими касалликлари туради. Республика Саломатлик ва тиббий статистика институтидан олинган маълумотларга асосан Ўзбекистон Республикасида аҳоли ўртасидаги умумий касалланишнинг 2010-2011 йиллар бўйича солиштирма статистика кўрсаткичи 100000 аҳолига нисбатан, жами 82626,76 дан 80586,73тага камайганлиги (фарқи 2040,03; 2,5%) кузатилди. 2013-2015 йиллар 78356 дан 81530 тага ортган. Республика ҳудудлари бўйича умумий касалланишнинг солиштирма кўрсаткичини яққол камайиш фарқи асосан Навоий (- 9813,06), Фарғона (- 9643,04), Хоразм (-8629,97), Бухоро (-7805.24), Жиззах (-5394,81)

вилоятларида кузатилган бўлса, унинг ортиши Наманган (+8038,64) ва Сурхондарё (+1864,79) вилоятларида қайд этилди. Ўтган йиллар мобайнида Ўзбекистонда тиббий хизмат кўрсатиш тизими амалда тўлиқ қайта кўриб чиқилди. Ҳозирги вақтда бу борадаги ислоҳотларнинг асосий босқичларидан бири ниҳоясига етмоқда. Аҳолига бепул шошилинч ва юқори малакали тиббий ёрдам кўрсатиш учун энг юксак талабларга жавоб берадиган ихтисослаштирилган шифохона ва бўлимлар тармоғининг ташкил этилиши бу босқичнинг энг муҳим ва аниқ натижаси бўлганини таъкидлаш жоиз. Махсус ташкил этилган республика маркази бу тизимга раҳбарликни ва унинг фаолиятини мувофиқлаштиришни таъминламоқда. Жумладан, 2018 йилда қишлоқ врачлик пунктлари, шаҳар ва қишлоқ оилавий поликлиникаларини ташкил этиш орқали бирламчи тиббий- санитария ёрдамини кўрсатиш тизими такомиллаштирилди ҳамда аҳолининг ушбу хизматлардан фойдаланиш имкониятлари кенгайтирилди. Шошилинч тиббий ёрдам кўрсатишнинг ягона марказлашган тизими яратилди, фуқароларга, жумладан, жойларда юқори технологияларга асосланган тиббий ёрдам кўрсатувчи республика ихтисослаштирилган илмий-амалий тиббиёт марказлари тармоғи такомиллаштирилмоқда. Аҳолининг репродуктив саломатлигини мустаҳкамлаш, оналик ва болаликни муҳофаза қилиш бўйича қатор мақсадли миллий дастурлар амалга оширилди. Болаларнинг ирсий ва туғма касалликлар билан туғилишининг олдини олиш мақсадида республика ва ҳудудий скрининг марказлари ташкил этилди. Бу борада Президентимиз Шавкат Мирзиёевнинг жорий йил 7 декабрдаги «Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар тўғрисида» ги фармони муҳим аҳамият касб этди. Фармон билан тасдиқланган 2019-2025 йилларда Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш концепцияси ҳамда 2019-2021 йилларда Ўзбекистон Республикаси соғлиқни

сақлаш тизимини ривожлантириш концепциясини амалга ошириш чора- тадбирлари дастури соҳа ривожида янги даврни бошлаб беради. Дунё тажрибасига қарайдиган бўлсак, бу борадаги ислоҳотлар узоқ йиллар давом этган. Мисол учун, тиббиёти ривожланган Францияда ушбу жараён 60 йил давом этган бўлса, Корея Республикасида бунга 40 йил вақт керак бўлган. Туркия эса бошқа мамлакатлар йўл қўйган камчиликлардан хулоса чиқарган ҳолда, 10 йил муддатда тиббиёт тизимини ислоҳ қилган. Биз чуқур таҳлиллар ва ўрганишлар асосида 7 йил муддатда, яъни 2019-2025 йилларда соғлиқни сақлаш тизимини тубдан ислоҳ қилишдек улкан мақсад олдимизга қўйилди. Соғлиқни сақлашнинг бирламчи бугинида, айниқса, қишлоқ жойларда жиддий ўзгаришлар руй берди. Самарасиз ишлаётган фельдшерлик- акушерлик пунктлари ва қишлоқ амбулаториялари урнида замонавий диагностика ва даволаш ускуналари билан жиҳозланган 3 мингдан зиёд қишлоқ врачлик пункти ташкил этилгани бу соҳадаги катта қадам бўлди, десак, тўғри булади. Тиббиёт ходимлари меҳнатга хақ тулаш ва уларни рағбатлантириш тизимининг хар томонлама қайта куриб чиқилиши аҳолига тиббий хизмат кўрсатишни сифат жиҳатидан яхшилаш имконини берди. Натижада кейинги 2-3 йилда соҳа ходимларининг иш хақи икки баробардан зиёд купайди. Президентимиз Шавкат Мирзиёев ташаббуси билан сўнгги вақтда инсон саломатлигини муҳофаза қилиш борасида тизимли ишлар бошланди . Аввало жойларда бу борада кўплаб муаммолар ҳамон сақланиб қолаётгани рўй - рост айтилди ва аҳолимизнинг барча қатлами учун қулай бўлган , сифатли ва замонавий тиббий ёрдам кўрсатиш , касалликларни барвақт аниқлаш вазифалари қўйилди . Шубҳасиз, бу ислоҳотлар марказида оналар ва болалар орасидаги ўлим ҳолларини камайтириш масаласи туради. Соғлиқни сақлаш тизимида булажак оналар саломатлигини мунтазам назорат қилиб борадиган, соғлом болалар тугилишига хизмат киладиган кенг тармокли скрининг марказларининг ўрни ва аҳамияти ниҳоятда катта.

Агар 1991 йилда оналар ўлими билан боғлиқ кўрсаткич хар 100 минг нафар аёлга нисбатан 65 тани ташкил этган бўлса, 2019 йилда бу рақам 24 тага тушди. Юртимизда болалар ўлими билан боғлиқ сўнгги вазият давлат статистика кўрсаткичларига кўра, 2017 йилга қараганда 2018 йилда яхши томонга ўзгарган. Жумладан, 2018 йилда гўдаклар ўлими кўрсаткичи 9,9 промиллини ташкил этди (2017 йилда бу кўрсаткич 11,5 промиллига тенг бўлган). 1991 — 2017 йилларда умумий ўлим кўрсаткичи 20 фоизга, оналар ва чақалоқлар ўлими 3,1 баробар камайди. Ўртача умр кўриш давомийлиги 1995 йилга нисбатан 4,6 йилга ошди ва бугунги кунда 73,7 йилни ташкил этмоқда 143 . Гўдаклар ўлимининг структурасида 63,6 фоизни неонатал ўлим ташкил этади. ―Соғлом она - соғлом бола мақсадига эришишда демографик ҳолатни яхшилаш энг муҳим ҳисобланади. Соғлиқни сақлаш тизимидаги, шу жумладан, оналар ва болалар саломатлигини муҳофаза қилишдаги ҳолатни яхшилаш мақсадида Ўзбекистон Президентининг 2018 йил 7 декабрдаги ―Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш тизимини тубдан такомиллаштириш бўйича комплекс чора-тадбирлар тўғрисидаги Фармони билан 2019-2025 йилларда Ўзбекистон Республикасининг соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш Концепцияси тасдиқланган. Концепцияда соғлиқни сақлаш тизимини ривожлантириш , болалар ва оналар саломатлигини муҳофаза қилишдаги муаммоларни ечиш учун мақсад ва вазифалар белгиланган 144 . 2019-2021 йилларда Концепцияни амалга ошириш жараёнида ― Фуқароларнинг репродуктив саломатлигини сақлаш тўғрисида ‖ ги Қонун , Президентнинг 2019 йил 7 сентябрда ― Кам учрайдиган ( орфан ) ва бошқа ирсий - генетик касалликларга чалинган болаларга тиббий ва ижтимоий ёрдам кўрсатишни янада яхшилаш чора - тадбирлари тўғрисида ‖ ги Қарори қабул қилинди . Республика болалар ихтисослаштирилган ва регионал кўп тармоқли тиббиёт марказлари давлат бюджети маблағлари ва халқаро молия институтлари ҳисобидан ташхислаш ва даволаш асбоб - ускуналари билан

жиҳозланиши болаларга халқаро стандартларга мувофиқ юқори технологик тиббий ёрдам кўрсатишда муҳим ўрин тутади . Болалар ўлимини камайтиришда эмлаш ҳам катта аҳамиятга эга бўлиб , бугунги кунда эмлаш календари 13 та антигенга қарши 12 вакцинани ўз ичига олган . Ўзбекистонда овқатлантириш соҳасидаги муаммоларни ечиш интеграл ёндашув асосида олиб борилади . Оналар ва болалар орасида овқатланишни яхшилаш ҳамда микронутриентлар етишмовчилигининг олдини олиш мақсадида қисқа муддатли (6 ойгача бўлган болаларни истисносиз кўкрак сути билан эмизиш ), ўрта муддатли ( ун фортификацияси , тузни йодлаш ) ва узоқ муддатли ( шифокор ва ташкилотчилар учун ― илк 1000 кун ‖ дастури бўйича семинарлар , соғлом овқатланишга қаратилган аҳолининг овқатланиш одатларини ўзгартириш ) тадбирлар ўтказилмоқда . Барча вилоят перинатал марказларида аёлларга ихтисослаштирилган , юқори технологияли жаҳон стандартлари талабларига жавоб берадиган каминвазив ( лапароскопик ) гинекология бўлимлари ташкил этилди . Бирламчи тизим муассасаларида ― Аёллар маслаҳатхона ‖ лари , кўп тармоқли марказий поликлиникаларда ― Қизлар саломатлиги хонаси ‖ ҳамда ― Перинатал скрининг хонаси ‖ ташкил этилди . 2017-2020 йиллар давомида 439 та объектда , жумладан перинатал марказлар , туғуруқ комплекслари ва бирламчи тизим муассасаларида қурилиш - таъмирлаш ишларини амалга ошириш режалаштирилган бўлиб , улардан 384 та (87,5 фоиз ) объектда қурилиш - таъмирлаш ишлари олиб борилди . 2013-2019 йиллар давомида 159 дан ортиқ турдаги тиббий асбоб - ускуналар туғуруқ ва болалар тиббиёт муассасаларига етказилган . Ўз ўрнида жами 221 та тиббиёт муассасаси , жумладан туман , шаҳар марказий шифохоналари ва марказий кўп тармоқли поликлиникалар , оилавий поликлиникалар моддий - техник базаси мустаҳкамланди . Турли йўналиш бўйича 212 та мутахассис Германиянинг нуфузли клиникаларида, Корея Республикаси Пусан университетида бир йиллик курсларда малака оширди.

Шуниси эътиборлики, бугун Ўзбекистонда чечак ва ич терлама, куйдирги, ўлат ва вабо каби юқумли касалликларга бутунлай барҳам берилди. Ўтган давр мобайнида юртимизда аҳолининг ўртача умр кўриш даражаси ҳам сезиларли равишда ортиб бормоқда. Бу борадаги умумий кўрсаткич 1990 йилда 67 ёшни ташкил этган бўлса, 2018 йилда 72,5 ёшни ташкил этди. Жумладан, эркаклар ўртасидаги ўртача умр кўриш 66 ёшдан 70 ёшга, аёллар ўртасида эса 70 ёшдан 74,6 ёшга узайгани одамлар саломатлигини муҳофаза қилиш ва турмуш шароитини яхшилашга қаратилган чора-тадбирларнинг аниқ ва яққол натижаси сифатида баҳолаш ўринли бўлади.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли // Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. 1-жилд. Тошкент: Ўзбекистон, 1996. 2. Каримов И.А. Озод ва обод ватан, эркин ва фаровон ҳаѐт пировард мақсадимиз. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 3. Ислом Каримовнинг референдум куни сайлов участкасида берган интервьюсидан. 2002 йил 27 январь. Ўзбекистон Республикаси Президенти Матбуот хизмати жорий архиви, 2002 йил учун хужжатлар тўплами. 4. И.А. Каримов. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. - Тошкент: «Ўзбекистон», 2011. 5. Мирзиѐев Ш.М. Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини биргаликда барпо этамиз. -Тошкент: Ўзбекистон, 2016. 6. Мирзиѐев Ш.М. Танқидий таҳлил, қатъий тартиб интизом ва шахсий жавобгарлик –ҳар бир раҳбар фаолиятининг кундалик қоидаси бўлиши керак. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017. 7. Mирзиѐев Ш.М. Қонун устуворлиги ва инсон манфаатларини таъминлаш юрт тараққиѐти ва халқ фаровонлигининг гарови. - Тошкент: Ўзбекистон, 2017.

O'xshashlar

Ижтимоий-сиёсий барқарорлик ва ватан хавфсизлигининг таъминланиши.Ўзбекистоннинг жаҳон ҳамжамиятига интеграциялашуви

Мустақиллик йилларида Ўзбекистондаги ижтимоий-иқтисодий тараққиёт

Ички сиёсат мансаб ва унвонлар

Узбекистонда хукукий демократик давлат ва фукаролик жамияти асосларининг барпо этилиши

Милоддан аввалги V-IV ( 5-4 ) aсрларда Юнонистоннинг иқтисодий-ижтимоий ривожланиши