V.Vundtning sotsial psixologik qarashlari - Sotsiologiya - Referatlar

V.Vundtning sotsial psixologik qarashlari

Yuklangan vaqt:

18.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

32.736328125 KB

Ko'chirib olish

V.Vundtning sotsial psixologik qarashlari Reja: Kirish Asosiy qism 1. V.Vundt nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi 2. Nutq, tafakkur, iroda kabi yuksak psixik jarayonlar haqida V.Vundtning fikri. 3. Vundt Lyeypsigda birinchi ekspyerimyental psixologiya laboratoriyasini tashkil qil ishi. Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Kirish Psixologiyada eksperiment metodining qo`llanilishi psixologik bilimlarning qayta tuzilishida va psixologiyaning falsafa tarkibidan mustaqkil fan sifatida ajralib chiqishida muhim ahamiyatga ega bo`lgan. eksperimental psixologiya XIX asrning o`rtalarida keng rivojlangan fiziologik laboratoriyalar negizida vujudga kela boshlagan. O`sha davrlarda bu laboratoriyalarda-sezgi, idrok, reaktsiya vaqti kabi eng oddiy psixik funktsiyalar o`rganilar edi. Bunday tadqiqotlar falsafa va fiziologiyadan farq qiluvchi eksperimental psixologiyaning fan sifatida vujudga kelishi uchun imkoniyat yaratdi. eksperimental psixologiyaga Vil’gel’m Vundt asos soldi. 1 V.Vundt (1832 - 1920) nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi bo`lgan. V.Vundt inson ongini turli qismlarga ajratib, bu qismlar o`rtasidagi aloqa va bog`lanishlarni laboratoriya eksperimenti orqali o`rganadigan fiziologik psixologiya fanini tashkil etish haqidagi g`oyalarni o`zining “Fiziologik psixologiya asoslari” (1880-1881) nomli kitobida ilgari suradi. V.Vundt tomonidan 1879 yili Leyptsig shahrida tashkil etilgan psixologik laboratoriya butun dunyoda eksperimental psixologiyaning markaziga aylandi. Bu laboratoriyada sezgi, idrok, turli qo`zg`atuvchilarga javob berish vaqti assotsiatsiya (bog`lanish)lar, diqqat va oddiy his-tuyg`ular o`rganilgan. Eksperiment metodining qo`llanilishi psixologiya fani taraqqiyotiga qanday ta`sir etdi? Agar tajriba metodi bo`lmaganda, Sizningcha psixologiya fani qanday ko`rinishda bo`lardi? 1 Anastazi A. Psixologichyeskiye tyestirovaniye. M., 1982.g 2

Asosiy qism 1. V.Vundt nemis psixologi, fiziologi, faylasufi va tilshunosi Eksperimental psixologiya taraqqiyotida ayniqsa nemis fiziologi va psixologi Vilgelm Vundt (1832-1920 y.)ning ishlari katta aham iyatga ega bo’ldi. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va oz-o’zini kuzatishdan foydalanib kelgan psixologiya faqatgina tasviriy fan edi. Vundt eksperiment va o’lchash metodlarini zarur deb topib, psixologiyani izohli fanga aylantirishni maqsad qilib quydi. 3

Vundt psixologiya uchun klassik metodlar bo’lib qolgan bir qancha metodlarni, ya`ni kuzgatish metodi, ifodalash metodi va reakciya metodlarini kashf etdi ham da rivojlantirdi. Vundt 1879 yili Leypsigda birinchi eksperimental psixologiya laboratoriyasini tashkil qildi. Oradan kup vaqt o’tmasdan (1881 y.) u Berlin universiteti xuzurida eksperimental psixologiya institutini tashkil qildi. Vundt shug’ullangan masalalardan biri usha vaqtda astronomlar tomonidan ochilgan diqqatni bir vaqtda ikkita xar xil kuzgatkichga to’plash mumkin emasligi xaqidagi masala edi. Bu xodisani aniqlash uchun Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861 yilda aloxida mayatnik ish uylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu mayatnik graduslarga bo’lingan yoy atrofida xarakatlanadi va xar bir ma`lum vaqtdan keyin shingirlaydi. Bu psixologik elementlar uchun kashf etilgan birinchi asbob edi. Ilmiy (izoxli) psixologiyani oyoqqa turgizish uchun Vundt qo’shimcha vosita sifatida yondosh fanlar, ayniqsa fiziologiya, astronomiya, etnografiya, tarix, mifologiya va boshqa fanlardan olingan ma`lumotlardan foydalanish zaruriyatini ilgari surdi. Leypcig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Germaniyaning boshqa universitetli shaxarlarida ham , shuningdek boshqa mamlakatlarda ham , jumladan Franciya, Angliya va Amerikada laboratoriya ham da institutlar tashkil qilindi. XIX asrning oxirida Rossiyada ham bir qancha eksperimental psixologiya laboratoriyalari tashkil qilindi: Moskvada Tokarskiy, Qozonda Bexterev, Odessada N.N.Langerlar tomonidan shunday laboratoriyalar ochildi. 2 1911 yil Moskva universiteti xuzurida, maxsus qurilgan binoda professor Chelpanov raxbarligida eksperimental psixologiya instituti tashkil qilindi. Xozirgi vaqtda bu institut RF Pedagogika fanlari akademiyasi sistemasiga kiradi. Professor A. F. Lazurskiy (1874-1917 y.) tomonidan eksperimental metodning aloxida turi – tabiiy eksperimental ishlab chiqarilgan. Eksperimentning bu turidan bizda bolalar psixologiyasini o’rganishda, pedagogika masalalarini, ayniqsa, ta`lim psixologiyasi masalalarini ishlab chiqarishda keng va unumli foydalanilmoqda. 2 Blyeyxer V.M. , Burlachuk L.F. Psixologichyeskaya diagnostika intyellyekta i lichnosti. K., 1978. 4

Eksperimental metodning tatbiq qilinishi psixologiya fani taraqqiyotiga juda unumli ta`sir ko’rsatdi. Bu metod yordamida oddiy kuzatish yoki o’z-o’zini kuzatish yo’li bilan aniqlash qiyin bo’lgan yoki butunlay mumkin bulmagan ko’p ma`lumotlar aniqlandi, ayrim psixik xodisalar o’rtasidagi bog’lanishlar aniqlangan, psixik processlardagi, ayniqsa, sezgilar, diqqat, idrok, xotira soxasidagi ba`zi bir qonuniyatlar ochilgan. Eksperimental analiz yo’li bilan murakkab psixik processlar (idrok, xotira, tafakkur)ning aloxida komponentlari tarkibiy qismlari ajratilgan, psixik processlarning fiziologik xodisalar bilan, shuningdek, tashqi fizik muxit hamda ijtimoiy muxit bilan bo’lgan bog’lanishlari ochilgan. Eksperimental tekshirishlarning yakunlari, shuningdek, eksperimental metodning usullaridan foydalanish praktik faoliyatning turli soxalarida – o’quv tarbiya ishlarida, medicinada, mexnatni tashkil qilish va ratsionalizatsiyalashtirishda, sud ishlarida, san`atda juda ko’p foyda keltiradi. XIX va ayniqsa XX asrlarda psixologiya faqat empirik (tajribaga asoslangan) fan sifatida taraqqiy etadi. Bu davrda uning predmeti, ya`ni urganadigan vokelik soxasi kuchli ravishda kengaydi, bu fanning aloxida yangi soxalari paydo bo’ladi va shakllanadi, yangi, yanada samaraliroq tekshirish metodlari kashf qilinadi. Psixologiyaning bergan ma`lumotlaridan amaliy faoliyatning turli soxalarida foydalanila boshlaydi. Ayni vaqtda, XIX va XX asrlarda idealizm bilan materializm o’rtasidagi kurash yanada chuqurlashadi. 2. Nutq, tafakkur, iroda kabi yuksak psixik jarayonlar haqida V.Vundtning fikri. V.Vundtning fikricha nutq, tafakkur, iroda kabi yuksak psixik jarayonlarni eksperiment orqali o`rganish mumkin emas. Bu jarayonlarni o`rganishda madaniy- tarixiy metodlardan foydalanish maqsadga muvofikdir. 5

Agar dastlabki davrlarda eksperimental psixologiyaning ob`ekti normal etuk insonlar bo`lgan bo`lsa, keyinchalik bolalar, ruhiy kasal kishilar va hayvonlar ustida tajribalar olib borildi (K.Lloyd-Morgan, e.Torndayk). eksperimental psixologik tadqiqotlar psixik jarayonlarning umumiy qonuniyatlarini o`rganish bilan cheklanib qolmay, balki sezgirlik, xotira, reaktsiya tezligi kabi individual xususiyatlarni ham qamrab ola boshladi. (F.Gal’ton, D.Kettel). Ayni paytda eksperimental psixologiya zamirida yangi yo`nalish differentsial psixologiya vujudga kela boshladi. eksperimental psixologiya tomonidan qo`lga kiritilgan yutuqlar nazariy ahamiyatga ega bo`libgina qolmay, balki maktabgacha tarbiya pedagogikasidan tortib kosmonavtikagacha bo`lgan inson faoliyatining barcha sohalarida qo`llanila boshlandi. eksperimental psixologiya texnikaviy, ijtimoiy va biologiya fanlar bilan o`zaro bog`liq holda rivojlanmoqda. Hayvonlar ustida psixologik tajribalar olib borish mumkinmi? Agar mumkin bo`lsa, qanday maqsadlarda tashkil qilinadi? Psixologik tadqiqotlarni tashkil etishga qo`yiladigan talablar: 1. Tadqiqotni rejalashtirish metod va metodikalarni tanlash va ularni moslashtirishni o`z ichiga oladi. Psixologik tadqiqot uchun ajratib olingan jarayonga ta`sir etuvchi barcha ichki va tashqi omillar e`tiborga olinishi kerak. Rejalashtirish-bu tadqiqotning mantiqiy va xronologik loyihasini tuzish, tekshiriluvchilar soni va kontingentini aniqlash, tekshirishlar sonini belgilash, matematik statistik tahlil rejasini ishlab chiqishdan iboratdir. 2. Tadqiqot o`tkaziladigan joy tashqi ta`sirlardan holi bo`lishi (xech bo`lmaganda ular hisobga olinishi kerak). Sanitariya-gigiena va injener-texnik talablarga javob berishi zarur. 3. Tadqiqotning texnikaviy ta`minoti hal etilishi, lozim bo`lgan vazifalarning talablariga mos bo`lishi kerak. 4. Tekshiruvchilarni tanlashda ularning sifat jihatdan bir xil bo`lishiga e`tibor berish lozim. 5. Tadqiqotchi ishni rejalashtirishdan tortib xulosa va tavsiyalar ishlab chiqqunga kadar tadqiqotning borishiga, shubhasiz, ta`sir etib turadi. 6

6. Tekshiriluvchi uchun ko`rsatma rejalashtirish bosqichida tayyorlanib, u qiska, lo`nda va tushunarli bo`lishi kerak. 7. Tadqiqot bayonnomasi to`liq va maqsadga muvofiq holda to`ldirilib borilishi zarur. 8. Olingan ma`lumotlar miqdoriy va sifat jihatdan tahlil qilinishi lozim. Psixologik tadqiqotlarni tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biri natijalarni sifat jihatdan tahlil etilishidir. Bunda tekshiriluvchi tomonidan vazifani necha marta bajarganligi emas, qanday amalga oshirganligi e`tiborga olinadi. Psixologik tadqiqotlarni to`g`ri tashkil etish uchun psixolog qanday bilim, ko`nikma va malakalarga ega bo`lishi kerak? Amaliy psixolog qanday tadqiqotlarni tashkil etishi mumkin? Har qanday metoddan foydalanish jarayonida quyidagi metodologik tamoyillarga rioya qilish zarur:  metod fanning predmetiga mos kelishi va uning o`ziga xos xususiyatlarini aks ettirishi kerak;  psixologiyaning umumiy metodi ob`ektiv bo`lishi shart.  genetik (evolyutsion) tamoyilni saqlash kerak.  individual farqlar e`tiborga olingan holda ilmiy umumlashtirishdan foydalanish zarur. Ekspyerimyental psixologiya fan sifatida XIX asr o`rtalarida rivojlana boshladi. Ekspyerimyental psixologiyaning maqsadi psixologik ekspyerimyent o`tkazishning malaka va ko`nikmalarini paydo qilish va rivojlantirishdan iborat. 3 1. Psixologiya fanida ekspyerimyent o`tkazishning qonunlari, tartibi va tamoyillari bilan tanishtirishdan iborat. 2. Turli myetodikalar yordamida shaxsning psixik jarayonlari, holatlari va psixomotor rivojlanishini o`rganishdir. Ma`lumki, X1X asr fizika, biologiya, fiziologiya, ximiya va boshqa fanlarning rivojlanishi bilan xaraktyerlanadi. Fanda paydo bo`lgan ekspyerimyental myetodning kyeng qo`llanilishi bu fanning rivojlanishiga yordam 3 Burlachuk L.F., Morozov S.M. “Slovar-spravochnik po psixodiagnostike” – SPb.: Piter Kom, 1999 god. -528 c. 7

byerdi. XYIII asrning oxiri X1X asrning boshlaridayoq psixologlar o`rtasida psixik hodisalarni o`rganishda ekspyerimyentni tatbiq qilish mumkin emasmikan, dyegan muammo paydo bo`ldi. Bu muammo bo`yicha faylasuf Kant o`z fikrini bildirdi. Uning fikricha, psixologiyada ekspyerimyentning bo`lishi mumkin emas, chunki psixik hodisalarni o`lchash mumkin emas, ularga matyematikani tadbiq qilish ham mumkin emas. Psixik hodisalarni o`lchashning mumkinligi, binobarin, psixologiyada ekspyerimyentning bo`lishi mumkinligi haqida nyemis psixologi I.Gyerbart (1776-1841) ijobiy fikr bildirgan. U «psixologiyada matyematikani tadbiq qilish mumkin va zarurligi haqida» shunday dyegan: «Myening ttadqiqotlarim amalda faqat psixologiyaning o`zi bilan chyeklanib qolmasdan, balki fizikaga va umuman tabiat fanlariga ham qisman aloqadordir». Gyerbartning fikricha, asosiy psixofizik elyemyent tasavvurdir, qolgan barcha jarayonlar – hissiyot, iroda, tasavvurlar majmuasidan va munosabatlaridan iboratdir. Ruhiy holatlar doimo o`zgarish jarayonida bo`ladilar. Tasavvurlarning bu doimiy o`zgarish va almashish jarayonida ma`lum darajada doimiylik, qonuniyat bor. Bu doimiylikning miqdor tomonini o`lchash mumkin. SHuning uchun ham, Gyerbartning fikricha, psixologiyaga matyematikani tatbiq qilish mumkin. Gyerbart garchand psixologiyada ekspyerimyentdan foydalanishning zarurligi va foydaliligini isbotlagan bo`lsa ham, lyekin uning o`zi bu myetoddan foydalanmadi. Psixologiyada ekspyerimyentni tatbiq qilish bo`yicha dastlabki ishlarni fiziolog Vyebyer (1796-1878) va fizik Fyexnyer (1801-1887) amalga oshirdilar. 4 Vyebyer va Fyexnyerning maqsadi tashqi ta`sirotlar (fizik omillar) ta`sirida syezgilarning o`zaro munosabatlari sohasidagi qonuniyatlarni topishdan iborat edi. Fyexnyer ekspyerimyental myetodlar asosida syezgilarning ortib borishi bilan ularni qo`zg`atuvchi ta`sirlar o`rtasidagi qiyosiy munosabatni aniqlab, syezgi qo`zg`atgich logarifmiga proporsionaldir, dyegan psixofizik qonunni kashf etadi. 4 Yeliseyev O.P. Praktikum po psixologii lichnosti. 2-ye izd., ispr. i pererab.- SPb.: Piter, 2002 god . -512 c 8

Vyebyer va Fyexnyer o`tkazgan tajribalar «Psixofizika» dyegan alohida fanning paydo bo`lishiga olib kyeldi. Vyebyer va Fyexnyer ishlarining ahamiyati, asosan, shundan iboratki, ular birinchi bo`lib psixologiyani, tabiat fanlari singari, ekspyerimyental fanga aylantirish mumkin ekanligini isbotladilar. SHu vaqtgacha faqat kuzatish, asosan o`z-o`zini kuzatishdan foydalanib kyelayotgan psixologiya, endi aniq fanlardagi ob`yektiv myetoddan foydalana boshlaydi. Ekspyerimyental psixologiya taraqqiyotida ayniqsa nyemis fiziologi va psixologi Vil`gyel`m Vundtning (1832-1920) ishlari katta ahamiyatga ega bo`ldi. Vundtgacha faqat ichki tajribadan va o`z-o`zini kuzatishdan foydalanib kyelgan psixologiya faqatgina ijtimoiy fan edi. Vundt ekspyerimyent va o`lchash myetodlarini zarur dyeb topib, psixologiyani ekspyerimyental fanga aylantirishni maqsad qilib qo`ydi. Vundt psixologiya uchun klassik myetodlar bo`lib qolgan bir qancha myetodlarni, ya`ni kuzatish myetodi, ifodalash myetodi va ryeaksiya myetodlarini kashf etdi hamda rivojlantirdi. 9

3. Vundt Lyeypsigda birinchi ekspyerimyental psixologiya laboratoriyasini tashkil qil ishi. Vundt 1879 yili Lyeypsigda birinchi ekspyerimyental psixologiya laboratoriyasini tashkil qildi. Vundt shug`ullangan masalalardan biri o`sha vaqtda astronomlar tomonidan ochilgan diqqatni bir vaqtda ikkita har xil ko`zg`atuvchiga to`plash mumkin emasligi haqidagi masala edi. Bu hodisani aniqlash uchun Vundt (laboratoriya tashkil qilingunga qadar) 1861 yilda alohida mayatnik o`ylab chiqardi (Vundt mayatnigi). Bu mayatnik graduslarga bo`lingan yoy atrofida harakatlanadi va har bir ma`lum vaqtdan kyeyin shig`irlaydi. Bu psixologik ekspyerimyentlar uchun kashf etilgan birinchi asbob edi.Ilmiy psixologiyani rivojlantirish uchun Vundt qo`shimcha vosita sifatida turdosh fanlar, ayniqsa fiziologiya, astronomiya, gyeografiya, tarix va boshqa fanlardan olingan ma`lumotlardan foydalanish zaruriyatini ilgari surdi. Lyeypsig laboratoriyasi va institutidan namuna olib, Gyermaniyaning boshqa shaharlarida ham, shuningdyek boshqa mamlakatlarda ham, jumladan Fransiya, Angliya va Amyerikada laboratoriya hamda institutlar tashkil qilindi. X1X asrning oxirida Rossiyada ham bir qancha ekspyerimyental psixologiya laboratoriyalari tashkil qilindi: Moskvada Tokarskiy, Qozonda – Byextyeryev, Odyessada N.N.Lyengyerlar tomonidan shunday laboratoriya ochildi. 1911 yilda Moskva univyersityeti huzurida, maxsus qurilgan binoda profyessor CHyelpanov rahbarligida ekspyerimyental psixologiya instituti tashkil qilindi. Profyessor A.F.Lazurskiy (1874-1917) tomonidan ekspyerimyental myetodning alohida turi – tabiiy ekspyerimyental myetod 1910 yilda ishlab chiqilgan. Ekspyerimyentning bu turidan bizda bolalar psixologiyasini o`rganishda, pyedagogika masalalarini, ayniqsa, ta`lim psixologiyasi masalalarini ishlab chiqishda kyeng va unumli foydalanilmoqda. Ekspyerimyental myetodning tadbiq qilinishi psixologiya fani taraqqiyotiga juda unumli ta`sir ko`rsatdi. Bu myetod yordamida oddiy kuzatish va o`z-o`zini 10

kuzatish yo`li bilan aniqlash qiyin bo`lgan yoki butunlay mumkin bo`lmagan ko`p ma`lumotlar aniqlandi, ayrim psixik hodisalar o`rtasidagi bog`lanishlar aniqlangan, psixik jarayonlardagi, ayniqsa, syezgilar, idrok, diqqat, xotira sohasidagi ba`zi bir qonuniyatlar ochilgan. Ekspyerimyental analiz yo`li bilan murakkab psixik jarayonlar (idrok, xotira, tafakkur)ning alohida, tarkibiy qismlari ajratilgan, psixik jarayonning fiziologik hodisalar bilan, shuningdyek tashqi fizik muhit hamda ijtimoiy muhit bilan bo`lgan bog`lanishlari ochilgan. Ekspyerimyental tyekshirishlarning yakunlari, shuningdyek, ekspyerimyental myetodning usullaridan foydalanishda amaliy faoliyatning turli sohalarida – o`quv tarbiya ishlarida, tibbiyotda, myehnatni tashkil qilish va rasionalizasiyalashda, sud ishlarida, san`atda juda ko`p foyda kyeltirdi. SHunday qilib, ekspyerimyental psixologiya – ekspyerimyental myetodlar vositasida psixik hodisalarni tadqiq qilishning umumiy nomlanishidir. X1X asrning oxiri XX asrning boshlarida o`zining tadqiqotlari bilan psixologiya sohasiga ulkan hissa qo`shgan dyeyarli barcha psixologlar ekspyerimyentatorlar bo`lishgan. Bugungi kunda esa ekspyerimyental psixologiyaning rivojlanishi ancha tyezlashib, yangi-yangi sohalar tadqiq qilinmoqda. Psixologik myetodlarning rivojlanishi va kyengayishi bilan birga u o`zicha boshqa bir qator ilm sohasiga oid myetodlar bilan ham chambarchas bog`liq: nyeyrofiziologiya, biologiya, siyosatshunoslik va boshqalar. Ekspyerimyental psixologiyani o`rganishdan maqsad psixika rivojlanishining individual va yosh xususiyatlarini bilgan holda ularni ob`yektiv myetod va usullar bilan o`rganishdan iborat. Ekspyerimyental psixologik tadqiqotlar psixodiagnostik tadqiqotlardan tubdan farq qiladi. Psixodiagnostik tadqiqotda aniq individ yoki individlar guruhi haqida ma`lumot olinadi, ekspyerimyental tadqiqotda nazariy faraz tyekshiriladi. Ekspyerimyent nazariyani tyekshirib ko`rish uchun o`tkaziladi. Nazariya ichki bilishning nutqiy tizimiga izoh byeradi. Nazariyaning mantiqiy qismlari bir- birini rad etadi. Nazariya asosida uning tushunarli ob`yektiv haqiqatlari yotadi. 11

Mavjud ko`plab shakllar nazariy bilish: qonunlar, tasniflar va turlar, modyellar, sxemalar, farazlardan iborat. Har bir nazariya o`zida quyidagi tarkibiy qismlarni oladi: 1. Empirik oqibatlar poydyevori (dalillar, empirik qonun- qoidalar). 2. Asos – ko`plab birlamchi sharoitlar (faraz, shart-sharoitlar farazi, aksioma), bu nazariyaning fikriy ob`yekti sifatida qaraladi. 3. Ko`plab nazariyalar asosiy nazariy bilimlarni mustahkamlaydi. Nazariy bilimlar tarkibiy qismlarining kyelib chiqishi turlichadir. Nazariyaning empirik tuzilishi tadqiqot va ekspyerimyent natijalari bilan izohlanadi. Nazariyaning idyeallashtirilgan ob`yekti o`zi bilan (tanish) aniqlikning tanish-ramziy modyelini yaratadi. Qonunlar nazariyani shakllantiradi, ayni paytda (aniqlikni) borliqni emas, idyeal ob`yektni ta`riflaydi. Uslubiy qurilma aksiomani va gipotyetik-dyeduktiv nazariyalarni rivojlantiradi. Birinchidan, nazariyaning ramkasi bo`lmish, isbot talab etmaydigan, zarur va yetarli bo`lgan aksiomalardan qurilgan bo`ladi. Ikkinchidan, farazlarning empirik, induktiv asoslari mavjudligi, nazariyalar matyematik apparatning sifat qurilmasi tarzida, shaklan, rasmiy tomondan rivojlanadi. Sifat nazariyalarni psixologiyada A. Maslouning qarashlari, L. Fyestingyer, Dj. Gibsonning ekologik idrok qarashlarida ko`rish mumkin. SHakliy nazariyalar qo`llaniladigan matyematik apparatning tuzilishida namoyon bo`ladi. Bu nazariya D. Xonsonning ishlarida o`z aksini topgan, aqliy nazariya J. Piajye, motivlar nazariyasi K. Lyevin, D.Kyelli tomonidan yaratilgan. Formal nazariyalar matyematikada ishlatiladigan apparatda namoyon bo`ladi. 5 Empirik yo`nalish nazariyaning sifatini rivojlantiradi, haqiqatni yozish uchun lozim bo`ladi. Nazariya faqatgina borliqni aks ettirmaydi, balki uning tuzilishini ham ko`rib chiqadi, ekspyerimyental natijalar, nazariyaning holati va uning ta`sirini hisobga olinadi. Mavjud vaqtda o`tkazilgan ekspyerimyent natijalarida faqat bitta emas, balki ikki yoki undan ortiq nazariyalar isbotlanib tushuntiriladi. Masalan, psixofiziologiyada syensorning uzluksizligi haqida nazariya mavjud. 5 Rasulov.A.I Psixodiagnostika. O’quv metodik qo’llanma, Toshkent, “Mumtoz soz” nashriyoti Toshkent. 2010 yil 12

Psixofiziologiyada shaxsning bir qancha sifatlari va empirik ta`sir etuvchi omillari isbotlangan. (G. Ayzyenk modyeli, R. Kettyell modyeli, “Katta byeshlik”). Taniqli myetodolog B. Fyeyyerbyend “Tirishqoqlik tamoyili”da eski nazariyalarni rad etmaslik lozim, hatto ularning aniq isbotlarini e`tiborsiz qoldirib bo`lmaydi, dyeb hisoblaydi. Ikkinchi uning tamoyili myetodologik anarxizm tamoyili: “Fan o`zi bilan anarxistlikni vujudga kyeltiradi, nazariya qonunlar asosida har doim progryessiv rivojlanishda... Bu tarixiy voqyealarni analiz qiladi va isbot etadi, fikr va harakat orasidagi munosabatni mavhum tahlil qiladi. Asosiy tamoyil progryessiyaga to`sqinlik qilmaydi, bu “Hammani qo`yib yuboramiz” dyeb ataladi. Masalan, biz farazlarni qo`llashimiz mumkin, bular nazariyada ko`rsatilgan va ekspyerimyent natijalarida isbotlangan bo`lishi lozim. Fanni konstruktiv harakatlar bilan rivojlantirish mumkin” (Fyeyyerbyend. 1986 ) 6 Har qandan vazifani muammo sifatida bayon etish mumkin. Hammasidan ajoyibi “Bolalar” savollari (“Nima uchun osmon havo rang? YOki nima kuchli? Kitmi? Filmi”) ular o`ylantiruvchi muammolarni yaratmaydi. Ularga aniqlik kiritib isbotlashni talab etadi. Biri sub`yektivlikni oydinlashtirishdir. Hamma pryedmyetlarni yaqqol dyeyish mumkin. Ular biz uchun kyerak, tashlasak pastga tushadi. Lyekin inson tanasi bundan farq qiladi, kosmik kyemadagi holatni eslang. Qizil rang yashildan ozgina farq qiladi, ko`k sariqdan, ammo rang ajratolmaslik kamchiligi bo`lgan odamlar ularni farqlay olishmaydi. Dyemak, inson yaxshi ishlashi uchun u har tomonlama bo`lishi lozim. Agar unda motivasiyalari yuqori bo`lmasa, faoliyatida xatolar bo`ladi, bilim olioshi syekinlashadi. Hayotiy fan muammolari ta`lim atamalari bilan shakllanadi. U tahliliy- tarkibiy bo`lishi lozim. “Nima uchun quyosh yoritadi ?”- savol, lyekin muammo emas, bu yerda ma`naviy myetodlarni ko`rsatish lozim. “SHaxsni rivojlantirish, boshqalar bilan aloqasi, gyenyetik dyetyerminlik, byelgilarini va oilaviy totuvligini qanday tarbiyalash mumkin?”- bu muammo. Bu muammoni hal etish uchun psixologik bilim va myetodlarga tayanish lozim. 6 Zarochensev K.D. Xudyakov A.I. Eksperimentalnaya psixologiya: otvetы na ekzamenasionnыye biletы. – SPb.: Piter, 2005 god.- 220 c. 13

Muammolar qo`yishda farazlarni shakllantirish lozim. Muammolar qayerdan olinadi? Fanda muammolarni shakllantirish- yetishmov-chiliklarning mavjudligi, ma`lumot uchun axborotlarning yetishmasligi yoki borliqni tushuntirish orqali bo`ladi. Olamni ko`proq aniq bilish bitta asosiy qo`llovchi istye`dod bilan bog`liq. Zyero, muammolarni bosqichlarga bo`lish mumkin: Borliqni bilish haqidagi bilimlarning yetishmasligini bartaraf etish. Muammolarni til darajasiga ko`tarish. Muammolarning fandagi shakli. Muammo –ritorik so`roq. Unda izlanuvchi savol byeradi, ammo u savolga o`zi javob topadi. “Muammo” so`ziga falsafiy ta`rif quyidagicha bo`lishi mumkin. “Mummo” -bilishni rivojlantirishning ob`yektiv savoli yoki savollar to`plamiki, amaliy hodisalar yoki nazariy qizqishlar bilan ifoda etiladi. Muammolar borliqni taxlil qilishni o`rgatadi. Uni isbotlar kishining qilgan qarorlari bilan bog`liq. Faraz- bu tasdiqlanmagan va isbotlanmagan, nazariyadan chiquvchi ilmiy fikr. Fan myetodologiyasida farazlar nazariy va empirik holatlar kabi ekspyerimyental farazlarga nazariy ajaratiladi. Nazariy farazlar ichki nazariyalar va nazariy bilimlar aosisda vujudga kyeladi. Fan farazlari tugaluvchan, davom ettiriluvchi haraktyerga ega bo`lishi kyerak. Ikkinchi tur farazlar ekspyerimyental usullar bilan muammolarni hal etuvchi holatlardir. Ekspyekrimyental farazlar albatta nazariyaga asoslanishi shart emas. Insonning faolligini uning dunyosini muammosiz bo`lishini ta`minlaydi. Muammolar ruhiy faollik bilan ham bog`liq. Atrof olamga ko`ra farazlarni 3 ta turga ajratish mumkin. Birinchi turi nazariyalaga yoki borliq modyellariga asoslanadi va ularni ochib byeradi. Ikkinchi turi ta`limiy ekspyerimyental farazlar, ular voqyea va asoslar orasidagi munosabatni ifoda etadi. Ular Fyeyyerbyendning “Barchasi tasdiqlanadi” tamoyillari asosida shakllanadi. 14

Qadimgi variantga bunday farazlar Koz`ma Prutkovaning qarashlarida ifoda etiladi: “Burninga e`tibor byer, u tuklar bilan qoplangan”, ekspyerimyentdan kyeyin bunday faraz isbotlangan. Isbotlangan farazlarni nazariyalariga ko`ra ajaratish mumkin: A) xodisa; B) hodisalar orasidagi aloqa. V) hodisalar orasidagi aloqaning sabablari. Farazning A turini ko`rib chiqamiz bunda bitta odamda qancha ramziylik borligi ifoda etiladi. Farazning B turi bunda bola intyellyekti va ota-onalarning bunga bo`lgan munosabati tushuntiriladi. Farazning V turida sabablar tushuntiriladi. Gottsdankyer farazlarning quyidagi ekspyerimyental turlarini ajratadi: Kontr faraz asosiy byetaraflik avtomatik tarzda; Kontr ekspyerimyental faraz lar faqat laboratoriya ekspyerimyentidan iborat. Aniq ekspyerimyental faraz – asosiy sabab va laboratoriya orasidagi aloqa. Ekspyerimyental maksimal (yoki minimal) ko`rsatkichli faraz – mustaqillik va nomlanishning maksimal bilishlari bilan ko`rsatiladi. Faqatgina juda ko`plab ekspyerimyentlar natijalari asosida isbotlanadi. Absolyut ekspyerimyental farazlar ko`p xaraktyerli ekspyerimyentlarda o`tkaziladi. Bir munosabatli ekspyerimyental farazlar bitta mustaqil va mustaqil bo`lmagan holatlar orasidagi munosabatlarda o`z aksini topadi. Bu ekspyerimyental farazni o`tkazish uchun bitta munosabatga doimiy ekspyerimyent o`tkazilgan bo`lishi, ikkinchisi esa unga nazoratli hodisa bo`lishi kyerak. Ba`zi olimlar farazlarning statistik va fan turlarini farqlaydilar. Fan farazlari taklif etilgan muammolarning qarorlaridan shakllangan. Statistik farazlar matyematik statistika asosida shakllanadi. Istalgan fan farazi statistik ma`lumotlarni talab etadi. Har bir sabab qonuniyatlar, aloqalarni yoki voqyealarni 15

isbotlashda ko`plab tushuntirishlar kyeltirishi kyerak. Faraz ikkita tarkib: asosiy va al`tyernativdan iborat. Statistik farazlar ikkita tushunchada qo`llaniladi: N (Farqlanish haqidagi faraz) va N (Ish haqidagi faraz). Ekspyerimyental faraz ekspyerimyent tuzilmasi uchun, statistik farazlar esa tomonlarning qayd etish uchun olinadi. Ular o`z tuzilmasiga ega va har biri dalillarga tayanadi. Bitta ekspyerimyentni tushuntirish uchun birgina emas, balki bir nyechta nazariyalar hisobga olinadi. SHubhasiz, statistik farazlar juda zarur va ekspyerimyental farazlarning to`ldiruvchisidir. Ekspyerimyental farazlar birinchi o`rinda, statistik farazlar esa ikkilamchidir. Farazlar mavjud nazariy borliq bilimlari: dalillar, qonun-qoidalarsiz ekspyerimyent o`tkaza olmaydilar. Nazariyani ekspyerimyentda tyekshirib bo`lmaydi. Nazariy xulosalar univyersal hisoblanadi. Agar nazariyadan chiqadigan xulosalar ekspyerimyent jarayonida tasdiqlanmasa, nazariy isbotlanmaydi. Ekspyerimyent natijasini ifodalovchi xulosalar assimmyetrikdir, ya`ni faraz inkor qilinishi mumkin bo`lgan, lyekin hyech qachon qat`iyan qabul qilinmaydi. Har qanday faraz kyeyingi tyekshirishlarda tasdiqlanadi. 16

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1.Anastazi A. Psixologichyeskiye tyestirovaniye. M., 1982.g 2.Blyeyxer V.M. , Burlachuk L.F. Psixologichyeskaya diagnostika intyellyekta i lichnosti. K., 1978. 3.Diagnostika psixichyeskogo razvitiya. Praga, 1978. 4.Xudik V.A. Psixologichyeskaya diagnostika dyetskogo razvitiya. K, 1992. 5. Praktikum po obshyey psixologii. M, 1990. 6.Burlachuk L.F., Morozov S.M. “Slovar-spravochnik po psixodiagnostike” – SPb.: Piter Kom, 1999 god. -528 c. 1. Gamezo M.V., Domashenko I.A. “Atlas po psixologii”. Inform.-metod. posobiye k kursu “Psixologiya cheloveka”, “Pedagogicheskoye obщyestvo”, - M.: 2001 god. -448 c. 2. Djek Palmer, Linda Palmer. Evolyusionnaya psixologiya. Sekretы povedeniya HOMO SAPIENS. - SPb.: Praym-YeVROZNAK, 2003 god. -384 c. 3. Drujinin V.N. Eksperimentalnaya psixologiya.- 2-ye izd., dop.- SPb.: Piter, 2001 god . -320 c. 4. Yeliseyev O.P. Praktikum po psixologii lichnosti. 2-ye izd., ispr. i pererab.- SPb.: Piter, 2002 god . -512 c. 5. Nishonova Z.T. va boshqalar Psixodiagnostika o’quv qo’llanma T.: TDPU 2008 6. Ergash G ’ oziyev “ Umumiy psixologiya ” O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti . Toshkent .2010 yil . 7. Z . Nishonova , Sh . Asomiddinova , “ Psixologik maslaxat ” O ’ zbekiston faylasuflari milliy jamiyati nashriyoti . Toshkent .2010 yil . 8. V.M.Umarov “Psixologiya” “Voris” nashriyoti.Toshkent.2012 yil. 9. Nishonova Z, QurbonovaZ, Abdiyev S. Psixodiagnostika va eksperimental psixologiya. “Tafakkur bo’stoni” Toshkent, 2011. 10. Rasulov.A.I Psixodiagnostika. O’quv metodik qo’llanma, Toshkent, “Mumtoz soz” nashriyoti Toshkent. 2010 yil. 17

Qo’shimcha adabiyotlar 1..Zarochensev K.D. Xudyakov A.I. Eksperimentalnaya psixologiya: otvetы na ekzamenasionnыye biletы. – SPb.: Piter, 2005 god.- 220 c. 2. Ivin A.A. Logika: Uchebnik.- M.: Gardariki, 2002 go d.- 352 c. 3.Milgram S. Eksperiment v sosialnoy psixologii – SPb.: Izdatelstvo “Piter”, 2000.- 336 c. 4.Petrenko V.F. Osnov ы psixosemantiki.- 2-ye izd., dop.- SPb.: Piter, 2005.- 480 c. 5.Praktikum po ob щ yey, eksperimentalnoy i prikladnoy psixologii / Pod red. A.A.Kr ы lova, S.A.Manicheva.- SPb .: Piter, 2000.- 560 c. 6.Romanova Ye.S. Psixodiagnostika: Uchebnoye posobiye.- SPb.: Piter, 2005.- 400 c. 7. Ross A., Nisbett R. Chelovek i situasiya: Uroki sosialnoy psixologii/ per. s angl.- M.: Aspekt Press, 2001.- 429 c. 8.Sikevich Z.V. Sosiologicheskoye issledovaniye: Prakticheskoye rukovodstvo.- SPb.: Piter, 2005.- 320 s. 9.Sidorenko Ye.V. Metod ы matematicheskoy obrabotki v psixologii.- SPb.: OOO “Rech”, 2001.- 350 s. 10.Slavskaya A.N. Lichnost kak subyekt interpretasii.- Dubna: Feniks, 2002.- 240 c. Internet ma’lumotlari quyidagi saytlardan olinadi: www.bilimdon.uz , www.pedagog.uz , www.ziyonet. .uz 18

O'xshashlar

Ijtimoiy institutlar sotsial-psixologik tavsifi

Sotsial munosabatlar sotsiologiyasi

Sotsial guruh tushunchasi va uning asosiy tamoyillari

Sotsiologiyaning ob’ekti va predmeti

Sotsiologiyaga kirish