Sotsiologiyaga kirish - Sotsiologiya - Referatlar

Sotsiologiyaga kirish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: I. Sotsiologiyaning ob`ekti va predmeti 2. Sotsiologiyaning strukturasi 3. Sotsiologiyaning metodologiyasi 4. Sotsiologiya metodi

www.arxiv.uz Fanning shakllanish jarayoni ma`lum bir bilimga ehtiyojni anglashdan boshlanadi. Buning natijasi uchun esa insondan yangi faoliyat shakli talab qilinadi. Sotsiologiyaning ilmiy jarayonga olib chiqilishi O. Kont nomi bilan bog`liqdir. U yangi fan tomoni «Sotsiologiya» deb ataladi. XIX asrning 30-yillarida chop etilgan «Pozitov falsafa ruhi» kitobi yangi ijtimoiy fanini paydo bo`lishidan darak berdi. Shu vaqtdan boshlab sotsiologiyaning ob`ekti va predmeti ta`rif qilish boshlanadi. Fanning ob`ekti va predmetini aniqlash tadqiqot metodini belgilash, tarixiy taraqqiyoti va ma`lum bilimlarga erishish darajasi bilan o`sha fanning mavqeini belgilab olish mumknn bo`ladi. Sotsiologiyaning mustaqil fan sifatida kechroq paydo bo`lishi, boshqa fanlarga nisbatan yosh bo`lganligidan uning ob`ekti va sub`ekti muammosi hozirgi kunda ham eng dolzarb muammodir. Chunki bu masala sotsiologiyaning vazifasini aniqlab beradi. Hozirgi kunda, fandagi bo`linish (differensiya) jarayoni tuganlanmagan bir sharoitda shuningdek sotsiologiyaning faoliyat ko`lami aniq belgilanmagan bir vaqtda, uning ob`ekti va predmetini aniqlash qiyin masaladir. Mana shuning uchun hozirgi vaqtda ba`zi tadqiqotchilar sotsiologiyaning predmetini 100 dan ortiq ta`rifi borligini aytadilar. Bu masalani hal qilishning qiyin tomoni uning strukturasini (tuzilishi) murakkabligi va u inson bilimining turli darajasini o`z ichiga olishi, hamda turli nazariy metodologik prinsiplarga ega bo`lishidadir. Sotsiologiyaning tadqiqot ob`ektini eng umumiy jihatga bo`linishi — jamiyatning makro va mikro jarayonini tahlil qilishdan iboratdir demak sotsiologiyaning ob`ekti va predmeti muammosini hal qilishlik ana shu yuqooridagi jarayonlarni hisobga olib sotsiologiyaning o`ziga hos tomoni ko`rsatib berishdan iboratdir. Sotsiologiyaning ob`ekti va predmetini tushunish uchun sotsiologiya klassiklari asarlariga suyangan xolda hozirgi zamon fanining xolatini va rivojlanish tendensiyalarini hisobga olish kerak. Biroq, bu masalani xal qilishdan oldin ob`ekt va predmet tushunchasini ilmiy tahlil qilish kerak. Chunki ko`pincha bu tushunchalar aralashtirib ishlatiladi, har qanday fanning ob`ekti bu o`ziga hos reallik, alohida aloqalar, munosabatlar va xodisalar bo`lib, tadqiqot qilishlik jarayoni ana shularga qaratilgan bo`ladi. Masalan, fizikannng ob`ektga tabiatdagi

www.arxiv.uz fizik jarayonidir. Ximiyaning ob`ekti — tabiatning himik elementlarini o`zaro munosabatidir. Agarda tabiatshunoslik fanlarining tadqiqot ob`ektini aniqlash masalasi unchalik qiyinchilik tug`dirmasa, biroq, sotsial fanlarning tadqiqot ob`ektini aniqlash ancha murakkabdir. Chunki ular jamiyatdagi turli munosabatlarni tekshiradilar, Ayniqsa jamiyatdagi ma`naviy faktori tekshirish juda murakkabdir. Shunga qaramay sotsiologiya hamma sotsial voqelikni emas, balki boshqa fanlar tekshirmaydigan sotsial voqelikni aniqlab olishimiz kerak. Shu bilan birgalikda sotsiologiyada integral yo`nalishlar huquq. Sotsiologiyasi, madaniyat sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi va boshqa sohalar rivojlanishi. Bu masalani hal qilish uchun yuqoridagi ushbu bilimlar orasida qanday umumiy munosabat bor degan savolga javob berish kerak. Mamlakatimiz tadqiqotchilari orasida turli sotsial fanlarning ob`ektiga sotsiologiyaning ob`ektini qismi sifatida qarashlar mavjuddir. Shuning uchun mehnat sotsiologiyasi, turmush, oila sotsiologiyasi va boshqalarning ob`ektiga uning ob`ektini bir bo`lagi sifatida qaraladi. Agar ob`ektga voqelikning qismi sifatida qaralsa, predmet esa o`sha fanning asosiy masalasi bo`lib namoyon bo`ladi va u faninnig nazariy va amaliy masalalarni hal qiladi, ob`ektning ma`nosini mazmunini ochib beradi. Predmet ob`ektga aynan emas har qanday fanning predmeti faqat ob`ektiv hodisa va jarayonlarning o`zigina bo`lmasdan, balki uning nazariy jihatdan abstraktlashgan ifodasi bo`lib u o`rganilayotgan ob`ektni rivojlanish va faoliyat ko`rsatish qonuniyatlarini ochib beradi va bo`lar aynan shu fan uchungina hususiyatli hisoblanadilar. Shuning uchun fanning alohida hususiyati uning predmetiga muvofiq belgilashadi, ob`ektni esa umumiy deb qabul qilish mumkin degan fikrlar bilan kelishib bo`lmaydi. Voqelikning alohida bir qismi bo`lgan: mehnat, turmush, oila, tub ma`nodagi iqtisodning, psixologiyaning va sotsiologiyaning ob`ektlari emasdir. Fanning ob`ekti bo`lib faqat hususiy qonuniyatlarga ega bo`lgan maxsus sohalargina

www.arxiv.uz mavjud bo`ladilar. Fanlarning ob`ektlari bir hil bo`lmaydi. Yuqorida ko`rsatilib o`tilgan sohalar turli hil sotsial fanlarning ob`ektlaridir. Psixologiyaning ob`ekti bevosita mehnat, turmush yoki oila emas, balki hissiy emotsional olam yoki xuddi shu sohalarda kechayotgan psixik jarayonlardir. Iqtisodning ob`ekti bu moddiy farovonlik, oilaning turmush darajasi, ya`ni turmush, oila munosabatlarining iqtisodiy aspektidir. Demak fanlar o`rtasidagi farq; nafakat predmet sohasi bo`yicha, balki ob`ekt bo`yicha hamdir. Sotsiologiya fanini rivojlanish jarayonida uning ob`ekti va predmeti ham o`zgarib takomillashib borayapti. Ob`ekt va predmet hamma vaqt bir-birlari bilan uzviy bog`liq Chunki ob`ekt mohiyatini tushunish fandagi asosiy masalalarni belgilaydi. Mana shuning uchun sotsiologiya predmetini aniqlash masalasi uning ob`ektni aniqlash bilan bog`liqdir. Sotsiologiya yangi fan sifatida o`zining programmasini e`lon qilingan davridan boshlab hozirgi zamon darajasiga qadar shunday katta yo`lni bosib o`tdi. Hozirgi kunda sotsiologiya turli sohalarni sistemalashtirilgan bilim sifatida turli xil nazariy konsepsiyalar, metodologik prinsiplar ishlab chiqish shu bilan birga muhim ahamiyatga ega bo`lgan konkret sotsiologik tadqiqot o`tkazish imkoniyatiga ham ega bo`lgan fandir. Sotsiologiya taraqqiyotining har bir bosqichida o`zining ilmiy darajasini hisobga olib, jamiyat taraqqiyotida o`z o`rni va ahamiyatini chuqurroq o`ylab, o`z ob`ekt va predmeti mohiyatini tushunishni takomillashtirib bermoqda. Demak sotsiologiyada ob`ektni masalasini tushunish quyidagilardan iborat: Fanning differensiallashuv jarayoni, shu jumladan sotsiologiyaning alohida bir bilimlar sistemasi ekanligi tugallanmagan. Shuning uchun sotsiologiyaning ob`ekti va predmetiga berilgan ta`rif to`liq, va qat`iy bo`lmaydi. Sotsiologiya strukturasining murakkabligi bu muammoni hozirgi zamon bilimlari darajasinging turli ko`lami, turli xil ziddiyatli konsepsiyalar, empirik tadqiqotlarni o`ziga hosliligini nazarda tutishlik talab qiladi. Sotsiologiyaning ob`ektini va predmetini aniqlash hozirgi zamon fanining murakkab tuzilishini aks ettirish kerak. Psixologiyaning ob`ekti va predmeti biridir, biroq; turlicha yondoshish, turli

www.arxiv.uz aspektda analiz qilish bilan farq qilinadi. Yuqorida aytganimiz kabi sotsiologiyada eng umumiy tadqiqot makro va mikro sotsiologiya nuqtai nazaridandir. Siyosat sotsiologiyasi huquq sotsiologiyasi va boshqalar fanlarninng rivojlanish jarayonida o`ziga xos ob`ekt va predmet talab qilinadi. Mana shu ma`noda sotsiolognyaning o`ziga xos fan sifatida boshqa ijtimoiy fanlar sohasida tutgan o`rni aniqlanadi. Sotsiologiyaning ob`ekti va predmetini qo`lash ilmiy-nazariy ahamiyatgagina ega bo`lmasdan, balki bilish ahamiyatga ham egadir. Bu masalani hal qilish sotsiologiyani fan sifatidagi vazifasi maqsadi, bilimlar sistemasidagi tutgan o`rni, jamiyatdagi ahamiyatini belgilaydi. Shuningdek sotsiologiyani o`rganadigan ko`lami (doirasi) qaysi masalalarni hal qilish, uning funksiyalarini qanday ochib berish kerakligi, hamda sotsial masalalarni hal qilishi nimadan iborat ekanligi ham uning ob`ekt va predmetini aniqlashlik bilan bog`liq, demak, ob`ekt va predmet masalasi sotsiologiyada asosiy nazariy masaladir. Sotsiallik — bu kooperatsiya o`zaro hamkorlik va hissiy bog`liqdir. Bu esa tabiiy qonunlar asosida vujudga kelgan tartiblardan iboratdir. Turli xildagi ijtimoiy hayot uning fikricha ana shu tabiiy asosning jismoniy, aqliy, axloqiy ko`rinishlardan iborat. Sotsial oila birlik sifatida namoyon bo`ladi. Chunki uning taraqqiyoti sotsial bosqichlarning asosini qayta tiklaydi. Sotsiologiyaning ob`ekti shu asosda tushuntiriladi va uning predmeti shunga muvofiq talqin qilinadi. Bu esa garmoniya tashkil qilish qonuniyatlari va ijtimoiy taraqqiyot evolyutsiyasidir. Boshqacha qilib aytganda u jamiyatni boshqaruvchi tafakkur qonuniyatlari, ratsional vositalardir. O. Kontni fikricha ob`ekt va predmet qarama-qarshilikdan iboratdir. Uningcha sotsial reallikning tabiiyligi aqliy evolyutsiyaning natijasi sifatida namoyon bo`ladi, demak, ob`ektni naturalistik tushunish, predmetni sub`ektiv-idealistik talqin qilish asosida qarama-qarshilik yuz beradi. O. Kont tomonidan sotsiologiyaning ob`ekt va predmetini pozitiv-naturalistik talqin qilish asosida turli xil sotsial oqimlar paydo bo`ladi: Sotsial darvinizm, irqiy-antropologik, bioorganik yo`nalishlar va boshqalar shular jumlasidandir. Biroq ayrim sotsiologlar pozitivizm

www.arxiv.uz doirasidan chiqishga harakat qildilar. Bulardan biri E. Dyurkgeym (fransuz sotsiologi) sotsiologiyani biologik va psixologik tomonlardan farq, qiladigan o`ziga hos tomonini topishga harakat qiladi. «Dastavval har bir sotsial jarayonki muhim ichki sotsial tuzilishini tashkil etadigan muhitni topish kerak» deydi u. Sotsiologiya sohasida — uningcha o`ziga hos hususiyatlar bilan farq qiladigan faktlar mavjud. Bu individdan tashqarida majburiy kuchga ega bo`lgan va individ unga intiladigan fikr tarzi faoliyati va qilishdan iboratdir. Bu sotsial sifat zaruriy, umumiy sifat bo`lib u individ uchun ob`ektiv xarakterga egadir. U individuallikni yo`qotmaydi, balki hal qiladi. Mana shu umumiy tashqi belgilar sotsiologiyaning ob`ektni tashkil etadi. Bu doktrina «kollektiv tasavvur» deb aytiladi. Uning predmeti ham kollektiv tasavvurlarning rivojlanishi va funksiyalari asosida paydo bo`ladigan qonunlardan iborat. Garchi Dyurkgeym sotsiologiya fanini rivojlantirishiga sezilarli ta`sir ko`rsatsada mohiyat e`tibori bilan pozitivizm chegaralaridan to`liq pozitsiyasidan chiqib ketolmadi. Chunki u kollektiv tasavvurini ob`ektiv narsa deb tabiiy fanlarga o`xshatadi. Sotsiologiyaning ob`ekta insonning turli holatdagi atvori bo`lsa, uning predmeti esa mehnat, siyosat va boshqa sohalardagi hulq-atvorlarining mexanizmlarini o`rganishdir. Sotsiologiyani bunday tushunish bixeyviorizm simvolik interraksionalizmda yetakchilik qiladi. Sotsiologiyaning predmet masalasining hal qilishda Amerika klassik sotsiologigi Floran Znanetskiy alohida o`rin tutadi. Uning U. Tomson bilan yozgan «Polsha dehqonlari Evropa va Amerikada» degan asari sotsiologiyada yangi oqim bo`lgan empirizm sotiologiyasining boshlanishidan darak berdi. Mana shuning uchun o`nta empirik maktabning vakili sifatida qaraladi. Biroq uning g`oyalari, qarashlari bu oqim doirasidagina baholanmaydi. F. Znanetskiy fizik va sotsial reallikni farqlash uchun «insoniy koeffitsient» terminini ishlatgan. Uningcha bu termin sotsiologiyaning O`ziga xos tomonini ifodalaydi. Bu yerda farq, shundan iboratki tabiiy sistema inson tajriba va aktivligiga bog`liq bo`lmagan holda ob`ektiv mavjuddir. Madaniyat esa alohida reallik hosil qiladi. Biroq, uning tabiiy boshlanishni enfenamenom emas, chunki

www.arxiv.uz uning boshlanishida inson ishtirok etadi. Sotsiologiya maxsus fan sifatida uning fikricha 4 ta muhim sohani o`z ichiga olish kerak: sotsial faoliyat nazariyasi; sotsial munosabatlar nazariyasi, sotsial-shaxs nazariyasi; sotsial guruh nazariyasi. Sotsiologiya jamiyatdagi bo`layotgan gramma hodisalar bilan emas, balki faqat faoliyat sistemasini yaratuvchi ongli individ munosabatlari bilan shug`ullanish kerak. Znanetskiyning bunday qarashlari ba`zi maxsus fanlarning sohasini rivojlantirishda va belgilashda sotsiologiyani rolini ko`rsatib beradi. Znanetskiyning hizmati yana shundaki, u sotsiologiyani nazariy fan sifatida empirik faktlariga asoslanishini ko`rsatib berdi. Pozitiv oqim bilan bir qatorda sotsiologiyann nazariy jihatdan asoslash uchun boshqa oqimlar ham paydo bo`ldi. Bu oqimlardan biri gumanistik yoki sub`ektiv — yondoshilgan oqimdir. Bu oqimga ko`ra sotsiologiya inson va uning sotsial realligi to`g`rrisidagi fandir. Inson realligi uning ongli faoliyati asosida vujudga keladi. Agar pozitizm sotsial jarayonlarni tabiiy asosida hosil bo`lishidan kelib chiqsa, gumanistik oqim sotsial jarayonlarni inson va uning ongli faoliyatidan kelib chiqishni ko`rsatib beradi. Ular sotsial hodisani ma`naviy munosabatlar natijasi deb qaraydilar. Agar pozitizm ob`ektiv hodisalarni o`rganishda ob`ektivlashtirishga bo`ysunadigan rag`batlantirish, ta`sirlanish, hulq- atvor, sharoit kabi hodisalarga e`tibor bersa; gumanistik oqim esa asosiy e`tiborini ongli hayotga qaratadi. Bu oqim sotsiologiya fanini yangi bosqichga ko`tarib uning nazariy va metodologik asoslarining yangi yo`nalishlarini ko`rsatib berdi. Ongli hususiyatga ega bo`lgan inson faoliyati, sotsiologiya fanining o`ziga hos ob`ektini tashkil etadi. Shuning uchun mutafakkirlarning e`tibori inson ongida bo`layotgan jarayonlariga, bu protsessning belgilaydigan sotsial faoliyatlariga hamda bilim jarayonlariga qaratilgan kerak. Veber fikricha ongli faoliyat eng murakkab jarayondir, bu jarayonni psixologik akt ham, dunyo qarash jarayoni ham qamrab ololmaydi. Shuning uchun u nafaqat naturalizmni rad qiladi, balki sotsiologiyada hukmron oqim bo`lgan psixologizmni ham tanqid qiladi. Uning fikricha sotsiologiyaning predmeti individ va individlarning predmeti individ va individlarning hulq-atvoridan iborat bo`lgan harakatdir. Sotsiologiya, deb yozadi u,

www.arxiv.uz talqin qilishlik bilan sotsial harakatni o`rganadi va shu tufayli uning sodir bo`lishi va oqibatlarini sabablar bilan tushuntirmoqchi bo`ladi. Veber fikricha bunday faoliyat maqsadga muvofiq faoliyatdir. Bu tushuncha bilan Veber sotsiologiyaning o`ziga hos tomonini ko`rsatuvchi 2 ta faktorni hisobga oladi: ong va individual — shaxsiy soha aspekt Pozitizm oqimidan farqli o`laroq Veber sotsiologik fanni bir butun ijtimoiy asosda emas balki alohida individ asosida yaratmoqchi bo`ladi. Bu bilan u Evropa gumanistik an`anasini davom ettiradi. Veber o`zining fan konsepsiyasida mantiqiy hulosa, empirik asosida erishilgan faktlar va amaliy baho berishni chegaralaydi. Bu esa muhim metodologik ahamiyatga egadir. Shuni ta`kidlash kerakki maqsadli faoliyat bu voqealikning o`ziga berilgan xarakteristikasi emas balki, nazariy, ideal konstruksiyadir. Bu faktlarni tahlil qilishning o`ziga hos metodi yoki u aytgandek sotsial hodisalarni tushunishga imkon beradigan idealashtirishdir. Sobiq Sovet matbuotida sotsiologiyaning predmeti to`g`risida bahs avj oldi. Sotsiologiyaning bu masalasi esa tarixiy materializmning doirasida o`rganilib, sotsiologiya nazariyasini mustaqil rivojlanishiga to`sqinlik qildi. Shunga qaramay bu davrda ayrim oliy o`quv yurtlarida sotsiologiya fakultetlari, bo`limlari ochildi. Sotsiologik laboratoriyalar tashkil etildi-Empirik sotsiologik tatqiqotlar o`tkazish boshladi. Shuning bilan birga sotsiologiyaning vazifasi, uning ilmiy ahamiyati, jamiyatda tutgan o`rni masalalari haqida yozzgan bahslar avj olib ketdi. Biroq, bu bahslar ilmiy diskussiya xarakterga ega bo`lganligi uchun tor doirada edi va sotsiologiyadagi fundamental masalalarni ko`tarib chiqmadi. Shuning uchun sotsiologiya fanining ontologik mohiyati ochib berilmagan edi. Bu bahslar ko`pincha mafkuraviy xarakterga ega edi. Bunda asosiy masala sotsiologiya bilan tarixiy materializmning munosabati masalasi edi. Sharoit shundan iborat ediki, tarixiy materializmni rad etmasdan sotsiologiyaning rivojlanishiga va sotsial tadqiqot ishlarini amalga oshirishga imkoniyat yaratish kerak edi. Munozara davomida bu masalalarni hal qilishda A. G. Berbin, M. M. Kovalzon, 8. J. Kelle va boshqalar umumiy sotsiologik qonunlarni tarixiy materializm o`rganadi, deb e`tirof etdilar. Bundan tashqari bu umumiy qonunlarning turli sohalarida namoyon bo`lish

www.arxiv.uz shakllari mavjuddir. Mana shu o`ziga hos namoyon bo`lish shakli sotsiologiyaning o`rganish ob`ekt deb aytdilar. Bu qarashlar keskin tanqid qilindi. Chunki tarixiy materializm falsafaning tarkibiy nomi bo`lganligi uchun u sotsiologiya bo`lolmaydi. Munozarada Ro`vkina R. V.ning qarashlari etiborga loyiq edi. U sotsiologiya predmeti sotsiologik tadqiqot asosida olingan bilimlarni analiz qilishdan iborat deydi. Sotsiologiyaning boshqa vazifasi jamiyatning nazariy modelini ishlab chiqish va bu model jamiyatning vazifalarini bir butun sifatida sistemalashtirilgan bo`lar edi. Ro`vkina fikricha sotsiologiya sotsial reallikning bir butun qo`lami uning dinamikasining o`rganuvchi fandir, Ro`vkina sotsiologiyaning umumiy va o`ziga hos tomonini tahlil qilishga harakat qiladi va undagi turli tarmoqlarni jamiyat taraqqiyoti bilan bog`liqligi ajratib ko`rsatadi. Munozara yakuni bo`lib sotsiologlaridan Rojin V. P., Andreeva G. M., Yadov V. A. va boshqalarning ishlab chiqishgan asosiy yo`nalishlari namoyon bo`ldi. Bu yo`nalishlar keyingi davrgacha mamlakatda tan olingan edi. Ushbularga muvofiq tarixiy materializm jamiyatning falsafiy va sotsiologik sohalarini analiz qilish birligidan iboratdir. Tarixiy materializm falsafa sifatida jamiyat taraqqiyotining falsafiy muammolarini hal qilsa, sotsiologiya sifatida esa, jamiyat qonunlarining vazifalarini va rivojlanish tendensiyalarini ochib beradi. Tarixiy materializm jamiyatga bir butun sistema sifatida qarar ekan, u har qanday sotsial soha muammolarining muhim tomonlarini tadqiq qiladi. Shuning uchun bu yo`nalishlar sotsiologiyani tarixiy matsrializmdan ajratish va ularni bir-birlariga qarama-qarshi qo`yish mumkin emas, deb ta`kidlaydilar. Jamiyatning bir butunligini umumnazariya o`rganishlik bilan birgalikda uning alohida tomonlarini, turli sohalarini (siyosiy, ma`naviy, ruhiy, iqtisodiy tomonlari), hamda turli sotsial guruhlar o`rtasidagi munosabatlar, ularning fikrlash tarzi faoliyatining tuzilishi kabilarni ham o`rganishlik muhim ma`no kasb etadi. Chunki umumiy sotsiolognk jamiyatni konkret boshqarish, ishlab chiqarish, mavqening shakllanishi kabi masalalarga javob bera olmaydi. Natijada umumiy sotsiologik masaalar bilan birlikda sotsiologiya maxsus va empirik darajadagi bilimlarni ham o`z ichiga oladi. Maxsus yoki o`rtacha sotsiologik nazariya terminini Amerika sotsiologi R.

www.arxiv.uz Merton kiritgan. Bu olim O`rtacha nazariya empirik tadqiqot asosida vujudga keladi va mavjud bo`lmagan umumiy sotsiologik nazariyalarning paydo bo`lishiga asos bo`ladi, deb ko`rsatadi. Shuning bilan birga empirik sotsiologiyaning o`ziga hos tomonini farq; qilish kerak. Empirik sotsiologiya bevosita hayotdagi hodisalarni umumlashtirish asosida hulosalar chiqaradi. Sotsiologiyaga tarixiy materializm asosida qarash esa uning fan sifatida imkoniyatlarini chegaralaydi va jamiyatning dolzarb masalalarini hal qilishga to`siqlik qiladi. Hozirgi kunda sotiologiyaning predmeti haqidagi masala yangidan qo`yilmoqda. Chet el olimlari va Vatanimiz sotsiologlari bu masalaga katta e`tibor bermoqdalar va sotsiologiyani mafkuralashtirishdan holi qiilib, uning o`ziga hos muhim tomonlarini ochib berishga harakat qilmoqdalar. Hozirgi kunda sotsiologlar fanning o`z ta`rifini belgilash bo`yicha ilmiy tadqiqot ishlarini olib bormoqdalar. Yuqoridagi fikrlarni tahlil qilib va sotsiologiyaga berilgan eng muhim ta`riflarga asoslanib sotsiologiyaning ob`ekti va predmeti haqida mukammalroq tushunchani berishga harakat qilamiz. Sotsiologiya umumiy emas, balki maxsus, sohalararo fandir. U boshqa fanlar o`rganmaydigan o`zining ob`ektiga ega. Uning o`ziga hos sohani sotsial reallik bo`lib, bu inson va jamiyat munosabatining ijtinoiy-madaniy muayyanligidir. Bu ob`ekt faqat sotsiologiyaning tadqiqot ob`ektidir. Boshqa fanlar bu ob`ekt bilan shug`ullanmaydi. Sotsiologiya umumiy sotsiologik ob`ektni o`rganganda umumiy falsafiy kategoriyalardan foydalaniladi va ularning sotsial mohiyatini ochib beradi. Jumladan ob`ektiv va sub`ektiv, erkinlik va zaruriyat, borlik va ong kabi falsafiy kategoriyalardan foydalanib umumiy sotsiologik ob`ektni tadqiq qiladi. Maxsuslik darajasida sotsiologiya sotsial sub`ektlarni (shaxs, gruppa, jamiyat, sotsial sohalar, munosabatlar, odamlarning sotsial faoliyati va tafakkur tarzi) analiz qiladi. Bu bilan sotsiologiya o`zining ob`ektini turli hodisalardan ajratib oladi. Sotsiologiya turli sotsial sohalarni eng umumiy muhim tomonlarini umumlashtirib umumiy nazariyalar hosil qiladi va boshqa fanlarga nazariy metodologik asos yaratadi. U jamiyat va inson tug`risida umumiy qarashlar, qonunlar va

www.arxiv.uz tendentsiyalarnn yaratadi va rivojlanish qonunlarini ochnb beradi. Bu masala bilan alohida ijtimoiy fanlar (etika, estetika, psixologiya, huquqshunoslik) shurullanmayqn. Sotsiologiya uz ob`ekti doirasida soiial hayotnnng turli alohida tomoilari bilan ham shug`ullanadi va buning natijasida fanda integral sohalar vujudga keldi. Jumladan: huquq sotsiologiyasi, siyosat sotsiologiyasi, iqtisodiy sotsiologiya industrial sotsiologiya va xokozolar. Sotsiologiya bu sohalarda uz ob`ekti inson va uning siyosiy, iqtisodiy va boshqa sohalardagi urni va uning rivojlanishi, hayot tarzi va fikrlash uslubi kabi masalalarnn hal qiladi. Sotsiologiyaning ob`ekti nnson faoliyatniing turli sohalarnning integratsiyasi asosida urgansa ham boshqa fanlarga uhshamaydi. Sotsiologiya uzinnng mahsus ob`ekti asosida yakka maqening faoliyatini konkret namoyon bulishlikni empirik darajada urganishni ham uz ichiga oladi. Bizningcha, sotsiologiya predmeti, bu jamiyatdagi nnson mohiyatining rivojlanayotgan umumbashariy hususiyatlarinn amalga oshiruvchi qonunlardir. Agar fanning ob`ekti uning nimani urganish kerak degan savolga javob bersa, predmeti esa usha ob`ektni qanday urganadi degan savolga javob beradi. Ma`lumki, jamiyat va inson uz qonuniyatlari bilan rivojlanadilar. Mavjud jamiyatning tuzilishi nnsonlar manfaatiga qarama-qarshi bulibgina qolmasdan balki shaxsiy insoniy harakterga ega bulishi mumkin. Shuning uchun sotsiologiya nnsonlar jamiyatini rivojlantirishda sotsial tashkilotlarning insonlarga mos eng qulay variantlarini topishda va uning amalga oshirishdagi jismoniy, emotsional— psihologik va ma`naviy imkoniyatlarni ishga soladi. Sotsiologiyaning vazifasi jamiyat taraqqiyotini ta`minlaydigan eng qulay variantlarini, ijtimoiy-madaniy modellarini topishdan iboratdir. Bular jamiyat va insonning o`z-o`zini takomillashtirishining qonunlaridir. Sotsiologiyaning vazifasi murakkab sotsial dunyoni tashkil etuvchi o`zaro birkuvchi va harakat kiluvchi tuzilma va mehanizmlarni anshutashdan iboratdir. Buning uchun sotsiologiyadagi tanqidiy nazariya, falsafiy germenevtika, yangncha tus berilayottan katuralizidan foydalanish kerak, ularnn yangicha talqin qilish

www.arxiv.uz kerak deb kursatadi. Sotsiologiya predmeti muammosini hal qilishdagi uchinchi tendentsiya deb gumanistik rivojlanishini e`tirof etish mumkin. 2 . Sotsiologiyaning strukturasi Struktura bu fandagi asosiy elementlar ularning joylashishi, munosabati va tartibidir. Struktura bevosita fanning rivojlanish darajasn va uning elementlariga bog`liqdir. Fanning rivojlanib borishi davrida uniig elementlari bir tizimga tushlanib, bu sistema orqali esa bilimlarni tashkil qilish vositaligi ta`inlanadi. Buning natijasida esa nazarny, metodologik, metodik va boshqa elementlar o`rganilayotgan voqelikni (reallikni) yaxlit ko`rinishda aks ettiradilar. Fan bir tizim sifatida, qachonki umumiy asoslar, kategoriya va tushunchalarni ishlab chiqgandagina va bilishning har hil darajalari va shakllari orasida mantiqiy bog`lanish bulsagina yuzaga kelishi mumkin. Bu holatda fanning turli hil rivojlanish yunalishlari bilimning shakllangan tizimi bilan muvofiqlashadi. Agarda sotsiologiya haqida gapiradigan bulsak, u hali stuk birlashgan ilmiy tizimi sifatida shakllangani yo`q yosh va rivojlanayotgan fan sifatida sotsiologiya har-hil ilmiy tizimlariing tupllami sifatida kuzga tashlanyapti. Sotsiologiyaning strukturasini xar xil taxlil qilish mumkin. Ayniqsa, bu strukturani aniqlash nazariy sotsiologiya, metodologiya va empirik tadqiqotni ajratib olishlik bilan kupincha yuzaga keladi. Lekin bu sotsiologiyaning komponentlarini ajratib olish umumiyroq ma`noga ega, natijada esa fanning murakkab va har hil kurinishga zga bulgan strukturasining mazmuni kashf etilmaydi. Shuning uchun tularoq va har tomondama hususiyatga ega bulish bilangina sotsiologiyani strukturasini kursatib berish lozim. Sotsiologiya strukturasida fundamental va amaliy yunalishlarni, nazarny va empirik tadqiqotlarni, mahsus va tarmoq sohalarni ajratib kursatish darkor. Ular bir-birlari bilan juda murakkab o`zaro dialektik aloqodorlar. Ayrim hollarda bir-birlariga qo`shilib ketadilar, boshqa holatlarda esa bir-birlarinn inkor qiladilar. Tadqiqotimiz ilmiy, teran bo`lishligi uchun sotsiologiya strukturasini bu elementlarini alohida tahlil qilib chiqshga harakat qilamiz.

www.arxiv.uz Fundamental sotsiologiya boshka elementlardan uzinig hal qilayotgan muammolarining darajasi, iqlami va ahamiyati bilan farq qiladi. Fundamental sotsiologiya mohiyatidan muammolar, abstraktsiyannng (mavqumlik) oliy darajasi bilan shug`ullanib, sotsial olamning taraqiyoti va borliga uchun zarur bulgan umumiy qonun va qonuniyatlari izlash bilan faoliyat kursatadi. Fundamental sotsiologiya minglab maktablar va yo`nalishlarga egadirki, ular sotsiologiya fanining asosini ijodiy izlash bilan banddir. Fanning asosini ijodiy ishlashning uchta asosiy aspektini ajratib kursatish mumkin. Birinchisi, ontologik, ya`ni sotsial voqelikni mohiyati masalalarini yanada aniqrok aytadigan bulsak sotsiologiya ob`ektini, uning faoliyat kursatish shakllarini taxlil qilib urganadi. Ma`lumki, sotsial dunyo murakkab ko`p qatlamlik, dinamik va o`zgaruvchanlik hususiyatiga egadir. Ontologiya borlik hakidagi ta`limot sifatida falsafada vujudga keladi va ushbu fanning bosh mavzusi hisoblanadi. Sotsiologiyada esa ontologiya masalalari ikkinchi jaxon urushidan keyin, yanada keng qulamda esa oxirgi o`n yillikda kutarildi. Chunki bu vaqtda «pozitivistak» krizis degan jarayon keng kuloch yozgan edi. Bu krizis jarayonining asosiy mohiyati shundan iborat ediki, stsienistiklikka asoslangan sotsiologiya natijalaridan ranjish, ya`ni tradntsion ilmiy metodlar kutilgan ilmiy natijalar bermay qo`ydi. Nafaqat bilishniig shakl va metodlarini kayta kurib chiqish ehtiyoji paydo buldi va yana sotsiologiyaning ob`ektini mohiyati, bilishning darajalari va mezonlarini ham qayta ishlash zaruriyati tug`ildi. Ontologik muammo masalalarini sotsiologiyadagi barcha nazariy yunalish vakillari uzlaricha hal qilishga harakat qilganlar. Ayniqsa, sotsiologik muammoga ekzistentsial va fenomenologik maktablar chuqur e`tibor bilai qaraydilar. Lekin realistik yunalish vakillari qdomadan ham bu muamoga kengroq e`tibor beradilar. Realizm—bu sotom fikrli ongologiyadir, deb ta`kidlaydi, ushbu yo`nalish vakillaridan biri u. Autveyt. Sotsial reallik insonlarning mustahkam uzaro harakati yangilanayotgan strukturaning natijasi sifatida tushuniladigan sinflar, jarayonlar va interpretatsiyadir. Realistik yunalish reallikni har hil darajasi, tabaqasini ajratib tahlil qildiki,

www.arxiv.uz bular shunday jabhalardir real, aktual va empiriklikdir. Bu intilishlar esa metodologik munosabat sifatida juda muhimdir. Reallikiing ushbu jabqdoari orasidagi o`zaro borlig`lik ularning sotsial voqelikni shakllantirishdagi urni va ahamiyatining tashkil etilishi ushbu yunalishning behiyos xizmatidir. Fundamental sotsiologiya nafaqat nazariy asoslarni ishlab chiqish bilan shug`ullanadi, binobarin bilishning umumsotsiologik fundamental printsnplarini ham keng ma`noda ishlab chiqadi. Sotsiologik bilishning mohiyati vazifalari, bilimlarning ob`ektivligi, u yoki bu printsish va yondoshishlarni qullash ham fundamental sotsiologiya muammolari majmuasiga taalluqlidir. Har hil nazariyalar negizida «sistemalilik», «funktsional yondoshish», «sababiyat», «tushunuvchi» yunalish deb ataladigan fundamental printsiplar ishlab chiqildi. Sotsial reallik mohiyatining masalalarini yo`q qilish bilan birgalikda, taraqqiyot qonunlari va insonning sotsial dunyodagi o`rni muammolari echimini topish sababli ma`lum bir sotsiologik metodlar shakllanadi. Sotsiologiyaning rivojlanishi davrida o`rganilayotgan muammolar, tadqiqot yo`nalishlari o`zgardi, lekin asosiy, fundamental harakterga ega bo`lgan fan uchun juda muhim ahamiyatga doir umumiy printsiplar: sotsiologiyaning ob`ekti va predmeti, sotsial reaklliqning moqiyati, uning rivojlanish kokunlari, sotsial olamdagi insonning ahamiyati va o`rni, uning ongi va tafakkuri kabilar o`z ahamiyatini yo`qotmadi. Fundamental sotsiologiyaning maqsadi — bu sotsial olamning to`liq tasvirini yaratashdir va bu sotsial olamning taraqqiyot manbai va shakllarini aniqlashdir. Ilk bor fundamental nazariyalar tabiiy fanlar taraqqiyotiga tayangan, ayniqsa biologiya va fizikaga. Sotsiologiya fanining asoschilari huddi shu fanlarning eksperimental va empirik negizga o`hshagan negiz asosida yangi sotsial fanni yaratishmokchi bo`ldilar. XIX asrning ikkinchi yarmidagi yo`nalishlar —pozitivizm, naturalizm va psixologizm sotsial hayotning doimiy harakatlanuvchi mexanizmini kashf etish, sotsiologiyada empirik metodni yaratish uchun o`z kuch-g`ayratlarini birlashtiradilar. Buning natijasida ular tabiiy fanlarning tushunchalarini, umumilmiy metod

www.arxiv.uz va yunalishlarini qullaydilar. Ammo XX asrning boshlarida sotsiologiya tabiiy fanlar tizimidan ajralib chiqa boshlaydi. Sotsial voqelikning pozitivistik ruhidagi kurinishi urniga struktur- funktsional, empirik kurinishlari xuddi. Bu yunalishlar sotsiologiyaning uz asosini, mustaqilligini izlashga katta ta`sir kursatdi. Ammo empirizm nafaqat fundamental nazariya ahamiyatini, balki nazariyani o`zini ham butkul inkor qila boshladi. Buning natijasida esa sotsiologiya o`zining yahlitligini yo`qota boshlab, ijtimoiy hayotning har hil yunalishlarini alohida-alohida tahlil qiladigan fanga aylana boshladi. Lekin XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab sotsiologiya uzining umumnazariy muammolariga qaytishni boshladi, shuningdek metodologik tadqiqotlarning ahamiyati kup osha boshladi. Bu jarayonlar esa sotsiologlarni filosofiyaga qayta murojaat qilishga majbur qildi. Buning natijasida esa ekzestentsial, fenomenologik yunalishlar paydo buldilar. Ular esa sotsiologiyaning asosini, yangi metanazariyasini yaratishga harakat qila boshladilar hozirda bu tendentsiya kuchayyapti. Sh.Shtompkaning fikricha sotsiologlar yana eski bo`lmagan topishmoqni: Jamiyat nima uzi? — topish bilan ovoralar. 80-yillarning «Katta nazariyasi»ning yangi to`lqinlarining effekta sifatida falsafa va sotsiologiyaning yangi munosabatlarn deb tushunish mumkin. Nafaqat sotsiologiya falsafaning ta`siri ostidadir, balki falsafaning uzi ham sotsiologiyaning aktiv ta`siri doirasidir. Fundamental sotsiologiya rivojining ikkinchi muhim tushunchasi bu sotsial jarayonlarning markaziy omili sifatida sub`ektga murojaat qilish bilan belgilanadi. Shunday qilib, fundamental sotsiologiya bu nazariyadir, u fanning strukturasi, mazmuni, kategoriyasi va metodlarini o`rganadigan umumsotsiologik muammoni tadqiq qiladi. Shuning uchun fundamental tadqiqotlarning roli beqiyosdir, funktsiyalari esa hilma-hildir. Quyidagi funktsiyalarni ajratib kursatish mumkin: dunyoqarash, metodologik, integratsiyalashtiruvchi, evristik va hokozolar. Dunyoqarash funksiyasi bevosita borliq va ong, insoniing mohiyati kabi dolzarb muammolari bilan bog`liqdir. Chunki bu muammolar sotsiologiya faniinng

www.arxiv.uz predmeti va ob`ekt yadrosini tashkil etadi. Bu muammolarni hal qilish jarayonida sotsiologiya filosofiya bilan juda faol uzaro muloqot va dialektik aloqada buladi va sotsial olam haqida ilmiy tasavvur yaratadilar. Umumsotsiologik nazariya negizida sotsiolognyaning umumiy netodologiyasi ishlab chiqiladi. Integratsiyalashtiruvchi funktsiya fundamental nazariyani barcha bilimlar bilan boshlaydi. Fundamental sotsiologiyaning yahlit yondoshuvi yangi muammolarni hal qilish, njtimoiy hayotning hali yahshi urganilmagan tomonlarini chuqur ilmiy taxlid qilishga yordam beradi. Sotsiologiya fani tizimida amaliy tadqiqotlar paydo bo`ldi va rivojlanayapti. Amaliy sotsiologiya tadqiqotlar fundamental sotsiologiyadan o`zining strukturasi, mazmuni va maqsadi bilan farq qiladi. Amaliy sotsiologiyaning hususiyati shundan iboratki, u orqali jamiyatning har bir sohasi uchun kerakli bo`lgan nazariy va empirik tadqiqotlarni natijalarini qo`llash uslublari va vositalari joriy etiladi. Amaliy sotsiologiya XX asr boshlarida tashkil topgan empirik tadqiqotlar negizida shaklandi va rivojlandi. Empirik va amaliy tadqiqotlarni tenglashtirishning yana bir sababi shundaki, empirik tadqiqotlar sotsial amaliyotga olib chiqadigan vosita hisoblangan. Binobarin bu masalaga bunday yondoshish uning mohiyatini to`g`ri tushunishga halaqit beradi. Empirik tadqiqotlar jonli faoliyatni bevosita shaklandi urgansa ham, u uzgartiruvchanlik faoliyat emasdir. Empirik tadqiqtlarning vazifasi bu kuzatish, eksperiment, hujatlarni o`rganish va so`rov metodlari orqali sotsial jarayonlar haqida faktlar va empirik ma`lumotlar yig`ishdir. Empirik tadqiqotlar natijalaridan ham amaliy maqsadlarda ham nazariy bilimlar rivoji uchun foydalanish mumkin. Amaliy tadqiqotlar tizimida ham nazariy, ham empirik bilimlar mavjud bo`lib, ular amaliy tadqiqotlarni ijtimoiy hayotni turli sohalari faoliyatini takomillashtirish uchun amaliy tavsiyanomalariga aylantnradi. Boshqaruv sistemasini elementi sifatida amaliy tadqiqotlar fanning ijtimoiy funktsiyalarini bajara borib, uning natija va yutuqlarini amaliy faoliyatga aylantiradi, o`zining amaliy yunalishiga qarab ayrim hollarda amaliy tadqiqotlar ilmiy tadqiqotlar bilan qarama-qarshilik munosabatida bo`ladi.

www.arxiv.uz Foydaliylik va ob`ektivlik munosabatlari nisbati amaliy sotsiologiyaning eng muhim metodologik muamolaridan biridir. Ilmiy ob`ektivlik urganiladigan ob`ektning hususiyatlariga mosligi bilan belgilanadi. Ayni vaqtda foydaliylik bilimlar kimning manfaatlari uchunligini nazarda tutilishi bilan belgilanadi. Sotsiologik tadqiqotlar umumiy ijtimoiy-madaniy kontekst bilan chambarchas bog`liq bulgan sotsial faoliyatning bir turi hisoblanadi. Buning natijasida esa tadqiqot natijalaridan iqtisodiy, siyosiy manfaatlar uchun foydalanadi. Ilmiylik va foydaliylik bir-birlari bilan ziddiyatli munosabatlarga kirishmasliklari uchun M. Veberning fikricha haqiqat uchun intilish kerak, ya`ni boshqacha qilib aytadigak bulsak ilmiy bilimlardan tug`ri foydalanish uchun iqtisodiy, soiial-siyosiy va ma`naviy tuzilishlarning ma`lum tizimi mavjud bo`lishi zarur. Shunday qilib, amaliy sotsiologiya nafaqat tayyor bilimlarni ishlatadi, balki yangi nazariy va metodologik bilimlarni ham shakllantiradi. Amaliy sotsiologiya ilmiy bo`limning amaliy effektivligi masalalarini hal qila turib fundamental tadqiqotlarni rivojiga stimul berish uchun yangi muammolarni urtaga qo`yadi. Amaliy tadqiqotlar ilmiy faoliyatning alohida bir turi sifatida faqatgina nazariy va metodologik muammolarni hal qilmasdan protsedura va metodik muammolarni ham echishga intiladi. Metodologiya va metodikaning muhim muammolaridan kontseptualizatsiya, formalizatsiya va operatsionalizatsiyalarning tutgan o`rinlari juda aktualddir. Chunkn bu muammolar sotsial qurilish va sotsial injenerlikning muammolarini hal etishda ilmiy bilishning realizatsiya qilishning uziga hosligi bilan bevosita bog`liqdirlar. Sotsial injenerlik amaliy tadqiqotlarning negizida shakllangan faoliyatining ma`lum bir yunalish sifatida shakllandi. Sotsial injenerlik—bu sotsial strukturani (iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma`naviy) maqsadga yunaltirilgan, tubdan uzgartirishlik bilan uni optimal va effektov shaklga keltirishdir. Amaliy sotsiologiyaning sotsial injenerlikdan tashqari yana sotsial tehnologiya qismi ham muhim ahamiyatga egadir. U maqsadga erishishni ta`miilaydigan metodlar

www.arxiv.uz vositalarining majmuasidir. Amaliy sotsiologiya taraqqiyotini belgilab beradigan bu omil ijtimoiy-siyosiy holatdir, chunki sotsial amaliyotning muammolarini belgilab, hal qilib berish bu sotsial buyurtmadir, har hil konkret-tarihiy sharoitlarda har turli xil muammolar oldingi uringa chiqishi mumkin. Ilk bor ishlab chiqarishni tashkil etish, shaxsning ijtimoiylashuvi, og`ishma hulk-atvor, urbanizatsiya va jamiyatni stabillashtirish muammolarini echish uchun sotsial buyurtmalar berilgan. Amaliy tadqiqotlar tarmoq, yunalishlarini shakllantiradi. Bu yunalishlarning orasida og`ishli xulq-atvor sotsiologiyasi, shahar sotsiologiyasi, industrial sotsiologiyalar kuprok tarakkiy etgan. Inson ulimi muammosini o`rganadigan— nekrosotsiologiya, sotsialdiagnostikalar tarmok yunalishlari orasida eng yangilari hisoblanadi. Sotsiologik tadqiqot ham nazariy, ham empirik bulishi mumkin. Ularni chegaralanishi shartli ravishdadir, chunki har qanday fundamental sotsiologiya nazariydir, empirik tadqiqotlar esa nazariya bilan jipslashgan o`zaro aloqalik bilan utkaziladi. Lekin hususiyatni ajratish va aniqlash zaruriyatdir. Agarda har qanday fundamental sotsiologiya nazariy hisoblansa, har qanday nazariya fundamental sotsiologiya hisoblanmaydi. Fundamental sotsiologiya distsiplinar muammolarga fanning poydevorining asosini urganishga yunaltirilgan bo`lib, uz navbatida nazariy sotsiologiyaning o`rganish ob`ekti sifatida ham umumiy, ham xususiy jarayonlar, jamiyat hayotinnng ayrim sohalari va faoliyatinint biror bir tomoni bo`lishi mumkin. Nazariy va empirik sotsiologik bilimlarni qabul qilish va jamiyatni tahlil qilish darajasi bilan bir-biridan farq qiladi. «Nazariylashtirishni — deb yoeadi tainikli amerikalik sotsiolog Dj. Terner,—shunday vositalarga taalluqli deb xisoblash mumkinki, u orqali fan deb ataladigan tafakkur faoliyati uzining uchta asosiy maqsadini amalga oshiradi: olamda, shaklanayotgan voqealarni shunday klassifikatsiyalash (tasniflash) va tashkil qilishlikni buning natijasida ularni istiqbolda kura bilishlik; utgan voqealarni sabablarini tushuntirish va kelajakda bo`ladigan voqealarni oldindan kura bilish; voqealarni nima uchun va qanday bo`lib utishini «tushunishni intuitiv ravishda taklif qilish». Nazariya—bu kategoriya, tushunchalar, holatlar va printsishlarning

www.arxiv.uz kontseshtual birligi bulib, u hodisalarni xossalari, munosabatlari va qonuniyatli aloqalarini ochib beradi. Nazariyalarda markaziy urinni tushunchalar egallaydi. Ularda fanning tajriba va yutuqlari tuplanadi va ular nazariyaning mazmunini belgilaydi. Nazariyani yaratish vositasi bu mavxumlashtirishlikdir. Chunki u konkret xolatlar va xodisalarni tashkil qilishda chegaralardan sakrab utishga yo`l beradi. Sotsiologiyada nazariyani turli darajasini ajratib kursatish mumkin: umumsotsiologik nazariyalar jamiyatni yaxlit qamrab oladigan muammolarni hal qiladi. Masalan, jamiyatni rivojlanish davrlari va strukturasi, uni faoliyat qonunlari va boshqalar. Maxsus nazariyalar sotsiologiyaning ob`ektini muhim tomonlarini o`rganadi. sotsial struktura nazariyasi, o`zaro ta`sir nazariyasi, institutlar nazariyasi va hokozolar maxsus soxalar sifatida shakllandilar. Maxsus nazariya yoki o`rta daraja nazariyasi tushunchasini fanga R. Merton joriy etgan. O`rta daraja nazariyasi sotsial tizimlarning ummiy nazariyasini sotsial hatti- xarakatning tashkil etilishning umumiyligiga mahsus kuzatilayotgan turlari bilan bog`lashi kerak. Bu nazariyalar mavhum tushunchalardan foydalanadilar, lekin ular kupincha faktlar bilan bog`liqdirlar va bitirish tadqiqotlar asosida shakllanadilar. Shuningdek, xususiy nazariyalarni ham ajratib ko`rsatish mumkin va ular sotsial jarayonlar quyidagi empirik ma`lumotlar bilan ko`prok bog`langanlar. Bunday nazariyalar deb ko`yidagilarni aytamiz: hramli fe`l-atvor, referent guruhlar nazariyasi, kichik guruhlar nazariyasi va boshqalar. Bu nazariyalar inson fe`l-atvorining mustahkam mexanizmlarini har xil sharoit va holatlarda ko`rinishni aniqlashga harakat qiladilar. Nafaqat axloqli nazariyalar balki faoliyatning turli hil turlari nazariyalari: mehnat munosabatlari, qadriyatli moslashni shakllantirish, tashkil qilish va boshqarish. Empirik tadqiqotlar sotsiologiyaning muhim komponenti hisoblanadi. Dastlabki empirik tadqiqotlar XVII asrdayoq o`tkazilgan edi, lekin faqatgina XX asrning birinchi choragidan AQShda ommaviy ravishda o`rin oladi. Empirik tadqiqotlar tajribali bilishni anglatadi. Ular sotsial guruhlar,

www.arxiv.uz individlar, tashkilotlar, muammolarni bevosita o`rganishni o`zining asosiy maqsadi deb hisoblaydilar. Empirik sotsiologik tadqiqotlarning ob`ekti—bu ijtimoiy hayotning mikrojarayonlari, insonlarning harakatlari, tafakkur tarzi, fikri va munosabatlaridir. Empirik tadqiqotlarlarni sotsiologik fanning muhim bir bulagi sifatida empirizm kontseptsiyasi bilan solishtirish mumkin emas, chunki empirizm kontseptsiya sifatida nazariy sotsiologik bilimlarni tuliq inkor etadi. Empirizm xissiy idrokni bevositaligini fanning asosi deb hisoblaydi. Empirik tadqiqotlarning vazifasi sezgilar maydoniga bilimlarni olib chiqishi emas, aksincha bu bilimlarni rivojlantirish, empirik faktlar yig`ish, real jarayonlarni tadqiqot qilishligi bilan muammolarni kundalang ko`yish va hal qilishlikdir. Empirik tadqiqotlar huddi boshqa fanlar ynlaetgan kabi bilimning ma`lum bir vositasi, davri va darajasidir. Empirik sotsiologiyaning ob`ekta mikrojarayonlar bulsa, predmet sifatida takomillanishning turli muammolari munosabatlar uyg`unlashuvi, faoliyatning sermaq.sulligi, shahsning sotsial xususiyatlari turli xil institut va tashkilotlar namoyon bulishlari mumkin. Empirik sotsiologiyaning ob`eqti va predmetining hususiyati mahsus metodologiya va metodni ishlab chiqishni talab qiladi. Buni anglash esa birdan yuz bermadi. Dastlab empirik metodni ishlab chiqish aniqrogi sotsial jabhalar uchun tabiiy fanlarning metodlarini qayta ishlab chiqish g`oyasi etarlidir degan fikrlar vujudga keldi va bu qayta ishlangan uslublar bilan empirik tadqiqotlarni muvaffaqiyatli utkazish mumkin degan hulosa paydo buldi. Ammo tez orada ma`lum buldiki, empirik tadqiqotlarni utkazish chog`ida kuplab metodologik harakterga ega bulgan muammolar: sotsial faktning mohiyati, nazariy bilimning empirik ma`lumotlar bilan uzapo munosabatlari, surov, kuzatish va utkazilayotgan ma`lumotlarni tashkil qilish jarayonida sub`ektiv omilning roli kabilar paydo buldi. Sotsiologiyada bilimning sub`ektiv aslekti masalasi metodologik muammolarnnng eng markaziylaridan hisoblanadn. Empirik sotsiologiyaning tadqiqotida empirik metodlar: surov, kuzatish, hujjatlarni o`rgannsh va eksperiment usullarn shakllanib joriy etildi. Bu metodlarning har birini hususiyati jarayonning tomonlarini huddi

www.arxiv.uz shu metod bilan taxlil qilishlik bilan belgilanadi. Masalan, eng ommabop metod — surov metodi asosan insonlarning sub`ektiv dunssiin: qarashlari, munosabat bildirishlar, juda tez rivojlanishlik va uzgaruvchanliklarga yunaltirilgandir. Bundan tashqari, sotsiolog tomonidan olingan ma`lumotlarga uning munosabat bildirishi, nntershretatsnl (tahlil qilishlik), tushunishi bilan tus beriladi. Shu tufayli esa empirik tadqiqotlar metodologiyasi shunday printsip va yunalishlar ishlab chiqilishi kerakki, u orqali empirik ma`lumotlarining ob`ektivligi va haqqoniyligi ta`minlansin, sotsiolog va respondent o`zaro harakatlarining murakkab aspektlari tuliq majmuasini nazarda tutadigan tadqiqot vositalari, mantiliy masalalari va davri muammolarni hal qilsin. Shunday qilib, empirik sotsiologiya bu bilimning yirik bir sohasidir-u uzining tarkibida empirik metodlar bilan bir qatorda metodologiya, ma`lumotlar tamini va empirik ma`lumotlarni qayta ishlash sistemasini uzida mujassamlashtiradi. Shu sababli empirik tadqiqotlar odatda har hil mutahassislikning tadqiqotchilari: psixologlar, metodologlar, matematiklar jamoasining Uzaro hamkorligi ostida utkaziladi. Empirik tadqiqotlar asosan statistik ma`lumotlarga tayangan holda utkaziladi. Rivojlangan mamlakatlarda informatsion ta`minot empirik tadqiqrtning muhim manbasi hisoblanadi. Empirik tadqiqotlarning rivojlanishi uchun asosiy muammo — bu tehnik vositalar ta`minoti bilan bogliqdir, chunki tadqiqotlar natijalari hamda qayta ishlanishi zarur. Shuningdek, surov va kuzatish uchun ham ma`lum tehnik vositalar talab qilinadiki, shuning uchun empirik tadqiqotlar anchagina qimmat tadbir hisoblanadi. Sotsiologiyaning rivojlanish jarayonida sekin-asta maxsus va tarmoq yo`nalishlar vujudga kela boshladilar. Xo`sh, maxsus va tarmoq yo`nalishlarning o`zi nima ma`noga ega? Maxsus deb institutsional sotsiologiyani, shaxs sotsiologiyasini guruhi jamiyat, sotsial harakat va sotsial munosabatlar sotsiologiyasini e`tirof etamiz. Bundan tashqari yana shakllanib bo`lgan deb taraqqiyot sotsiologiyasi, o`zaro

www.arxiv.uz harakat, sotsial struktura va boshqalarni ajratib ko`rsatishimiz mumkin. Institutsional sotsiologiya o`zaro harakatning mustahkam shakllarini tadqiq qiladi. Taraqqiyot sotsiologiyasi jamiyat taraqqiyotining manbasi shakli, yo`nalishlari va uning tarkibiy qismlarini o`rganadi. Sotsial harakat nazariyasi esa insoniing sotsial faoliyatini sabablari, turlari va ahamiyatini aniqlashga harakat qiladi. Sotsiologiyadagi maxsus yo`nalishlar sotsial reallikni sotsiologiyaning ob`ekti sifatida qabul qilishda nazariy mushohada qilishlik va bir ob`ektning asosiy elementlarini aniqlash asosida vujudga keladi. Ayrim nazariyalar sotsiologiyaning asoschilar tomonidan ishlab chiqilgan bo`lsada, ammo tadqiqot yo`nalishi sifatida XX asrning birinchi yarmida, neopozitivizm negizida yaratiladi. Maxsus yo`nalishlar sotsiologiya fanining yuz yillik taraqqiyot yo`lining maxsulidir. Yuqorida qayd etilganidek, maxsus yo`nalishlar neopozitivizm negizida shakllandi, lekin o`zining kelgusi rivojini boshqa nazariy yo`nalishlar tufayli topdi. Nima uchun bularni bir maxsus yo`nalishlar deb ataymiz, vaholanki sotsial institutlar, shaxs va guruhlar, sotsial munosabatlar va jarayonlar boshqa fanlar tomonidan ham o`rganiladiki gap shundaki, sotsiologiya hodisalarni yaxlit ijtimoiy struktura element sifatida tadqiq qiladi, binobarin xuddi shu vaqtda boshqa ijtimoiy fanlar institutlarni, munosabatlarni va guruhlarni o`zlarining predmetidan kelib chiqib, o`z sohalari doirasida o`rganadilar, masalan, siyosatshunoslik siyosatida, psixologiya sevgi-emotsional sohada, yuridik fanlar huquq sohasida va hokozo. Ushbu fanlardan o`laroq sotsiologiyaning vazifasi — bu sotsial munosabatlar, sotsial institutlar, sotsial harakatlarning umumiy nazariyasini yaratishdir. O`z navbatida bu masalalarni o`rganish uchun sotsiologiya boshqa fanlarning tadqiqrtlariga ham tayanishi kerak. Jamiyat taraqqiyotiga taalluqli ushbu muammolarni yechish masalasi ko`ndalang qo`yilar ekan, sotsiologiya tomonidan boshqa ijtimoiy fanlar uchun metodologik ahamiyatga eta bo`lgan nazariya yaratiladi. Haqiqatdan ham ijtimoiy hodisalarning qaysi biri o`rganilmagan, ular institutsional, sotsial munosabatlar va harakatlar shakllari, shaxs, guruh xarakteri va tafakkur tarzi nuqtai nazaridan tadqiq qilinadi. Maxsus yo`nalishlar fanining

www.arxiv.uz markaziy qismini tashkil qiladi, chunki u o`zini tadqiqotning boshqa barcha yo`nalishlar: fundamental, tarmog`i empirik yo`nalishlarni mujassamlashtirgan bo`ladi. Maxsus yo`nalishlardan tashqari sotsiologiyada yana tarmoq yo`nalishlari quyidagilar; shahar sotsiologiyasi, sanoat sotsiologiyasi, oila sotsiologiyasi, deviant yoki otita hulq-atvor sotsiologiyasi, jamoatchilik fikri sotsiologiyani shakllangan. Keng rivojlangan ushbu yo`nalishlar ijtimoiy hayotni ma`lum bir tomonlari, har xil tizimchalar, tafakkurning ma`lum bir elementini o`rganish natijasida vujudga keldilar. Eng rivojlangan yo`nalishlar bu—deviant hulq-atvor sotsiologiyasi, industrial sotsiologiyasi, jamoatchilik fikri-sotsiologiyasi. Bu yo`nalishlar huquqdirlar, chunki ular XIX asr ohiri, XX asr boshlarida vujudga keldi. Masalan, deviant hulq-atvor sotsiologiyasining asoschisi E. Dyurkgeym hisoblanadi. Ilk bor u deviant hulq-atvorning turi bo`lmish o`z-o`zini o`ldirish muammosini taxlil qildi, bunda o`z-o`zini o`ldirishni psixologik patalogiya emas, balki sotsial hodisa deb e`tirof etdi. Lekin ko`pgina tarmoq yo`nalishlar XX asrning birinchi choragida, Amerikada empirik tadqiqotlar negizida shakllana boshlandi.Bu vaqtda jamoatchilik fikri, sanoat sotsiologiyalarining markazlari vujudga kela boshladi. Tarmoq yo`nalishlar empirik tadqiqotlarning keng qamrovli amaliyotining negizida shakllana boshladi, lekin ular sotsiologiyaning boshqa yo`nalishlari bilan ham bog`liqdirlar. Tarmoq sotsiologiyasi amaliy tadqiqotlar uchun bazis bo`lib xizmat qiladi, chunki olingan ma`lumotlar asosida tashkilotlarning, korxonalarning va muassasalarning faoliyati takomillashadi. Tarmoq yo`nalishlari ijtimoiy hayotining turli tomonlarini tadqiq qila borib, xususiy va maxsus nazariyalarni rivojiga yordam beradi va shuningdek fundamental sotsiologiya rivojiga ham ta`sir ko`rsatadi. Tarmoq yo`nalishlari asosida ayirboshlash nazariyasi, referent guruhi nazariyasi, yetakchilik (lider) nazariyasi va boshqa nazariyalar yaratildi. Tarmoq yunalishlar rivoji fundamental sotsiologiya oldiga jamiyatning yahlit strukturasida turli xil ijtimoiy tizimchalarning roli va o`rni va ularni o`zaro harakatlar turlari, taraqqiyoti asoslarining masalalarini qo`yadi.

www.arxiv.uz Tarmoq sotsiologiyasining maqsadi ayrim ijtimoiy strukturaning: moddiylik, ma`naviylik, mehnatning sermahsulligi nazariyasini yaratish, ishlab chiqarish, oilaviy munosabatlar va boshqalarning faoliyat ko`rsatish va rivojlanish qonunlarining to`liq tasvirini yaratishdan iborat. Tarmoq sotsiologiyasi xuddi sotsiologiyaga o`xshab sotsial buyurtma bilan bog`liqdir, lekin juda ham bevosita emas. Shuning uchun u nisbatan mustahkamdir. Tarmoq sotsiologiyasining taraqqiyoti jamiyatning turli xil tizimchalarining rivoji, ularning tarixiy sharoitlarining turli davrlaridagi ahamiyatining kuchayishi, yangi strukturalarning paydo bo`lishi bilan chambarchas bog`liqdir. 3.Sotsiologiyaning metodologiyasi Sotsiologiyaning metodologiyasi fundamental, maxsus, amaliy va empirik tadqiqotlar asosida vujudga keladi. U an`anaviy fanlar va ularning metodologiyasi bilan o`zaro hamkorlikda ishlab chiqiladi va bunda falsafaning bilish nazariyasining o`rni beqiyosdir. Sotsiologiya metodologiyasining bosh vazifasi— bu sotsial jarayonlarni tadqiqot prinsiplari, shakllari va metodlarini ishlab chiqishdir. Amerikalik olim T. Kun tomonidan fanga kiritilgan «paradigma» termini sotsiologiya metodologiyasini tadqiq qilishda muhim rol o`ynadi. Paradigma deb, muallif o`zida ma`lum bir tushuncha, prinsip, yondoshuv va metodlarni mujassamlashtirgan ma`lum bir konsepsiyasini tushunadi uni fanda muammolarni hal qilishlik modeli yoki namunasi deb e`tirof etadi. Sotsiologiya metodologiyasi taraqqiyoti tarixni turli xil paradigmalarning almashuvi, ya`ni: pozitivistik, psixoanalitik, sitsiyontistik, funksional, fenomenologik paradigmalarni deb ta`riflashsa, mubolag`a bo`lmaydi. Funksional paradigma ssentizm tadqiq qilgan turli o`zaro aloqalarni birlashtirishga harakat qilib umumiy yondoshishni tashkil qilmoqchi bo`ladi. Funktsionalizm metodologiyasi universal funksiyalar va maxsus funksiyalar tushunchalar asosida qurilib, jamiyatdagi hodisalarning ahamiyatini aniqlashga

www.arxiv.uz intiladi. Agarda yuqorida sanab o`tilgan metodologiya yo`nalishlar sotsial voqelikni pozitivistik tasavvur talqin qilish natijasida barpo bo`lgan bo`lsalar fenomenologiya: paradigma esa butunlay boshqacha xarakter va xususiyatga egadir. Fenomenologiya metodologiya turli voqealarni tushunish, ahamiyat kasb qilishlik tadqiqotlarni, individlarining xarakterlarini sub`ektiv ma`nolarini o`rganadi va ishlab chiqadi. Bunda u sotsiologik jarayonlarni taxlil qilishda sub`ektiv omilga asosiy rolni ajratadi. Funksional va fenomenologik paradigmalar sotsiologiya metodologiyasida XX asr ikkinchi yarimida yetakchi mavqeni egallaydilar, lekin keyingi o`n yillikda yangi yo`nalishlar ham shakillanmoqdalar. Shunday qilib hozirda sotsiologiya metodologiyasining yagona va umumiy shakli mavjud emas. Binobarin ob`ekt va muammolarni o`rganish xususiyatiga ko`ra turli xil metodologiq yo`nalishlar faoliyat ko`rsatmoqdalar. Har bir paradigma ijtimoiy hayotning ma`lum tomonlarini taxlil qilishda o`zlarining xissalarini qo`shmoqdalar, lekin jamiyat hayotini hamma tomonlarini universal qamrab oladigan metod hali yaratilganicha yo`q. Vaxolanki bunday urinishlar ko`zga tashlanyapti. Tadqiqotlarda qo`llanadigan asosiy metodologik turlarni alohida taxlil qilib chiqishlik muhum ahamiyatga ega. Metodologiya turlarini turli mezonlar asosida ajratish mumkin. Metodologiyaning turlarga ajratishning eng keng tarqalgan mezoni bu taxlil qilish va tadbiq qilish darajasi mezonidir. Bu mezon asosida umumiy metodologiya, maxsus metodologiya va emperik metodologiyani ajratib ko`rsatish mumkin. Umumiy metodologiya fundamental tadqiqotlar (sotsial voqelik mohiyatini, inson borliq va madaniyat muammolari yechimi) asosida shakllanadi. U sotsial jarayonlarning bilishni yalpi prinsiplari va shakllarini ishlab chiqish, nazariy va empirik bilimlarning mohiyati umummetodologik muammolarini hal qilish, bilishning turli shakllari va metodlarining ahamiyatlarini aniqlashga intiladi. Umummetodologik tushunchalar va prinsiplar tadqiqotlarning barcha

www.arxiv.uz darajalarida ishlatadilar, ya`ni ham yalpi yaxlitlik tahlili darajasida — jamiyatda, ham uning alohida sohalari va xususiy voqealar tahlili darajasida. Yalpi metodologiya roliga o`z vaqtida naturalizim va psixologizm XX asr o`rtalarida funksionalizm va strukturalizm, keyingi o`n yilliklarda realizm da`vogarchilik qildilar. AQSH da funksionalizm o`zining yetakchi o`rnini saqlab kelmoqda va hozirda u akademik sotsiologiya deb ataladi. Umumiy metodologiya bilan bir qatorda sotsiaolognyada maxsus metodologiya ham shakillandi. Bu metodologiya ob`ekt tadqiqotning ma`lum bir soqasiga tadbiq qilish uchun ishlab chiqilgan maxsus metodologiya bo`lib, u sotsiologiya fanining kamroq rivojlangan sohasidir. Uning shakllanishi sotsiaologiyada maxsus va tarmoq, yo`nalishlarining rivoji bilan bevosita bog`liqdir. Jamoatchilik fikri, mehnat munosabatlari, guruh, sotsial struktura tadqiqotlarning maxsus metodologiyasi chuqurroq ishlab chiqilgan. Maxsus metodologik yo`nalish sifatida rollik yondoshish, statusli tahlil, qadriyatli yoki aksiologik yondoshishni, sotsiometriyani e`tirof etish mumkin. Sotsiometriya asoschisi Dj. Moreno o`zining ta`limotini umum sotsiologik deb ta`kidlagan bo`lsa ham, ammo sotsiologiya taraqqiyoti etaplarida sotsiometriya shaxslararo munosabatni tadqiq qiladigan metod sifatida tan olindi. Amaliy tadqotlar aloqida metodologiyani talab qiladilar, chunki bu metodologiya nafaqat yangi bilimlarga erishish uchun, balki bu bilimlarni sotsnal amaliyotda qo`llash yo`nalishlari bo`lib ham xizmat qilishi darkor. Empirik tadqiqotlar ham o`zlari uchun alohida bir metodologiyaga ega bo`lishga erishdilar. Empirik tadqiqrtlarni oddiy bir ma`lumotlar yig`ish haqidagi dastlabki tasavvurlar deb talqin qilishlik ko`pgina metodologik muammolarni hal qilishlik zarurati bilan almashadi. XX asrning birinchi choragida amerekalik olimlar Dodd, Landberg, Lazersfel`d tomonidan ishlab chiqilgan metodologik muammolar empirik tadqiqotlarning predmeti, tushunchalari muammolari yechimining harakati edi. P.Lazersfel`d metodologiyani tadqiqotlarda foylalaniladigan metodlarning oddiy bir to`plami emas, balki tadqiqotlar metodini tanqidiy baholaydigan faoliyat

www.arxiv.uz deb tushunadi va bu faoliyat tushunchalar ma`nosini, nazariyalar mazmunini aniqlash darkor. P. Lazersfel`dning metodologiya tushunchasi empirik tadqiqotlarning umumiy, nazariy va konseptual masalalarni hal qilishga qaratilgan. Tabiiy va aniq, fanlarning yutuqlarga asoslanib P. Lazersfel`d va Landberg empirik tahlilning quyidagi metodologik protseduralarini: tushunchalar interpretatsiyasi, opeeratsionalizatsiyani ishlab chiqdilarki, ular empirik tadqiqotlarning amaliyotda o`zlarining muhim o`rnini egalladilar. Empirik tadqiqotlar metodologiyasini yaratish va ishlab chiqishda asosiy e`tiborga loyiq xizmat neopozitivizmga, aniqrog`i uning vakillari — F. Znametskiy va P. Lazersfel`dga taaluqlidir. Umumiy, maxsus va empirik metodologiyalarni ajratib ko`rsatish ma`lum bir ma`noda shartlidir, chunki ko`pgina xususiy yo`nalishlar umumiylikka da`vo qilsalar, fundamental prinsiplar empirik tadqiqotlarga aylanadilar. Sotsiologiya fanining ob`ektini turlicha tushunsh natijasida metodologiyaning uchta asosiy turi shakllanadi tushuntiruvchi, ta`riflovchi va tushunuvchi. Tushuntiruvchi metodologiya umumiy qonunlarni yoki bo`lmasa qonun shakliga ega bo`lgan ob`ektning hislatlarni belgilaydigan mustahkam aloqa va munosabatlarni o`rnatilishini nazarda tutadi.Bu metodologiya ijtimoiy jarayonlarni qonuniyati muvofiqligini, sotsial guruh va individlarning faoliyatini tan oluvchi yo`nalish vakillari tomonidan ishlab chiqilgan. Ushbu yo`nalishlar tomonidan ishlab chiqiladigan metodologiyaning umumiy ko`rinishi bo`lib ob`ektivizm, ya`ni voqealarni aniqlovchi ma`lum bir omilni ob`ektiv deb ajratish namayon bo`ladi. Pozitivistik-naturalistik metodologiya shunday omil sifatida jamiyatning tabiiy asoslarini, psixologik metodologiya—psixologik mexanizmlarni, struktur funksionalizm yaxlit sistemaning funksiyalarini ajratib ko`rsatadi. Tushuntiruvchi metodologiyaning diqqat markazida sababiy- oqibatli, sistemalik, funksional va ijtimoiy jarayonlarnig boshqa determinantlarining maxsus muammolari o`rin olganlar. Ushbu metodologiya yordamida sotsiologiyada sababiy sistemali, struktur va

www.arxiv.uz funksional yo`nalishlar ishlab chiqiladi. Bu tadqiqotlar tabiiy va ani, fanlarning prinsip metodlariga tayanadi va umumiy falsafiy aniqlashliklardan foydalanadilar. XX asrning 40-yillaridan boshlab «fanda sistemali harakat» boshlanadi va u sistemaning umumiy nazariyasini yaratish uchun turli fan vakillarini o`zaro birlashtiradi. Bu harakat sotsiologiyani ham chetlab o`tmadi va unda sistemali prinsip ishlab chiqish boshlanadi. Lekin sistemali yo`nalish g`oyasi, jamiyatni sistemali asosda tadqiq qilish ilgariroq amalga oshirilgan edi. Ayniqsa marksizm bu muammo bilan chuqurroq shug`ullandi. Sistemali va funksional yondoshishlar g`oyasini amerikalik olim Parsons o`zining sotsial harakat nazariyasida ishlab chiqqan. U sistema tushunchasini ijtimoiy yahlitlikning turli darajasidagi harakatning natijasi sifatida ishlab chiqishga intiladi. U o`ziga o`zi savol beradi, qanday qilib yakka harakatlar bir- birlari bilan bog`langanlar va bu aloqalarni qanday konseptual shaklda namoyon qilish mumkin? Bu savolga T.Parsons quyidagi javobni topali: shaxsning, madaniyatning va jamyatning sistemali sifatlari instituttsionallash jarayonida namoyon bo`ladi. Ayni shu instituttsionalizatsiya o`zaro harakatning uyushgan modelining ko`rinishi bo`lib, u sotsial strukturani tashkil etadi. Sistema sotsial harakat integratsiya mexanizmlari faoliyat ko`rsatishi tufayli mavjud bo`ladi. Funksional metodni yanada takomillashtirib rivojlantirgan olim bu R.Mertondir. u «disfunksiya urishbosarlik» tushunchalarini joriy etadi va buning natijasida sotsial voqealarni tahlili yanada chuqo`rlashadi. Funksional tahlil AQSh sotsiologiyasida yetakchi metod hisoblanadi va hozirda ham uning turli yo`nalishlari paydo bo`layapti va rivojlanayapti. Tasvirlash metodologiyasi sotsiologiyadagi bilishning boshqa asoslaridan kelib chiqadi. Shunday asos deb, u tasvirlashga beriladigan empirik faktlarni hisoblaydi. Bilishning mezoni bo`lib ishonchli sezgilar, ma`lumotlarni to`liq qamrovi, qo`llanadigan empirik metodlarni xilma-xilligi hizmat qiladi. Ushbu metodologiyaning shakllanish davri

www.arxiv.uz G. Spenserning faoliyatidan boshlanadi deyilsa mubolag`a bo`lmaydi. U o`zining «Sotsiologiya asoslari asarida ushbu muammolarni keng va chuqur tahlil qiladi. Tasvirlash metodologiyasining tahlilini asosiy metodi—bu klassifikatsiya, guruhlash, taqqoslash, turlash, sistemalashtirishlardir. Tasvirlash metodologiyasi XX asrning birinchi yarmidagi yetakchi yo`nalish bo`lib shakllanadi. Sotsiologlar ma`lumotlar yig`ish, ularning tahlili va qayta ishlashlik bilan banddirlar. Metodologiya esa empirik metodlarni, o`lchov protseduralarini to`plami deb tushuniladi. Empirik sotsiologiyannng barq, urgan davrida tasvirlash metodologiyasi umumsotsiologik metod holatiga da`vo qiladi, lekin vaqt o`tishi bilan sotsiologik tadqiqotning ma`lum bir etapi, darajasi va empirik metodologiya sifatida e`tirof etiladi metodologiyaning uchinchi turi bo`lmish «tushunuvchi» haqida fikr yuritiladigan bo`lsa shunga yaqqol amin bo`linadiki, u ssienistik yondoshishdan o`laroq prinsipial yondoshishlarni ishlab chiqishga harakat qiladi, ya`ni sotsial jarayonlarni tahlil qilishlikda pozitavistik-naturalistik metoddan tubdan farq qilladigan prinsiplarni shakllantirmoqchi bo`ladi. Tushunuvchi sotsiologiya asoslarini G. Zimmel, M. Veber, fenomenologik sotsiaologiya vakillari ishlab chiqishgan. Ular inson faoliyatani o`rganishda tabiiy fanlar tadqiqrtchilari foydalanadigan metodologik prinsiplardan umuman foydalanmaslik zarurligini uqtiradilar, chunki inson ongli mavjudotdir. Veberning fikricha sotsiologiya individlarning anglanadigan harakatlarini o`rganadi, shuning uchun «tushunuvchi» bo`lishi lozim. Diqqat markazda kuzatilayotgan faktlar emas, balki sub`ektning ichki motivlari, maqadi harakatlarining ma`nosi turishi kerak. Bunday sharoit sotsiologiya madaniyat va insonning ruhi haqidagi haqiy deb hisoblanadi. «Tushunuvchi» metodologiya individuallikni sotsiologii yondoshishni markaziy punktiga ulashga yo`naltirilgandir. «Tushunish» sotsiologik metodologiya taraqiyotining muhim bir davridir. Bu yo`nalish hamon taraqqiy etayapti va empirik tadqiqotlarning sotsial harakat

www.arxiv.uz aspektlarini qamrab oladigan: ko`plab muammolar yechimiga javob izlayapti. «Tushuntiruvchi», «tasvirlovchi», «tushunuvchi» metodologiyalar: sotsial voqeliknint turli tomonlariga murojaat qiladilar tushuntiruvchi mustahkam aloqa va munosabatlarda ifodasini topgan qonuniyatli aloqalarga, tasvirlovchi kuzatilayotgan fiksatsiya (qayd qilish) qilinayotgan jarayonlarga, esa inson faoliyatining sub`ektiv va ma`naviy aspektlariga o`z diqqat markazlarini qaratganlar. Ularning har birlari sotsial voqelik mohiyatini sotsiologiyaning ob`ekti sifatida tushunadilar. Buning natijasida esa bir-biriga qarshi bo`lgan yo`nalish sifatida shakllanadilar va bir-birlarining yondoshish metodlarini inkor etadilar, o`z prinsiplarini ustivorligini himoya qiladilar. Keyingi o`n yillikda turli hildagi metodologik yo`nalishlarni umumiy bir metod, birlashtirishni anglash jarayoni vujudga kelmoqda. Lekin bu murakkab ishdir, chunki buning uchun umumiy nazariy asos zarur va sotsial voqelik mohiyatini, insonning sotsial borlig`ini turli xil tomonlar, shakllar muammolarni yechimini topish lozim. Metodologiyaning muammosi bo`lib hozir ham ob`ektivlik va subektinvlik muammolarining baxslari sabab bo`lib kelmoqda. Bu muammo o`ta muhim ahamiyatga ega, binobarin uni hal qilish jarayonidagi ob`ektivlik, sub`ektivlik va empirik aspektlarni keng qamrovli masalalarini oydinlashtiradi-e`tiborni shunday bir fakt o`ziga tortadiki, uzoq, vaqt davomida yetakchilik qilib kelgan «tushuntiruvchi», «tasvirlovchi metodologiyalarning ta`sirida sotsial jarayonlarni o`rganish ob`ektivizmga, ya`ni sotsial jarayonlar inson ongiga nisbatan birlamchilik pozitsiyasidadir degan aqida hukumronlik qilib keladi. Inson o`zining butun manaviy—madaniy hislatlari bilan sotsiologik taxlildan ajratib qo`yiladi. Inson muammosini qayta anglash zarurligini hozirda ko`pgina yo`nalishlar tan olmoqdalar. Zamonaviy dinamik jamiyatda bozor mexanizmining ijtimoiy-madaniy modelini tadbiq qilish, turmush tarzi, sotsial munosabatlar va boshqaruvni tubdan o`zgartirish darkor. Bu esa aniq bashoratlar qilish, amaliy tavsiyalar ishlab chiqish, zamonamizning eng aktual muammosi—«an`anaviy va «zamonaviy» turdagi jamiyatlar o`zaro hamkorligining imkoniyatini yaratishga sabab bo`ladi.

www.arxiv.uz Yuqorida bildirilgan fikrlarga yakun yasab sotsiologiya metodologiyasi taraqqiyotining asosiy yo`nalishlarini quyidagicha belgilash mumkin: 1.Sotsiologik bilishning multiparadigmasini, ya`ni yagona universal metodologiyasini yaratish. 2.Ijtimoiy hayotning ijtimoiy, madaniy, ma`naviy tomonlarini bilish prinsiplarini ishlab chiqish,sub`ektivlik sohasiga chuqurroq e`tibor berish. 3.Sotsiologiyada fanning ilmiylik mezonini yaratish, turli xil tushuncha va yondashishlarni bilimning yahlit strukturasiga birlashtirish vositalarini ishlab chiqish. 4.Empirik tadqiqotlar metodologiyasini nazariyalar yutuqlari bilan boyitish va yashirin jarayonlarni ham tadqiq qilish imkoniyatlarini izlab topish. 4. Sotsiologiya metodi Agarda nazariya sotsial voqelikni tushuntirsa va uning taraqqiyotini bashorat qilsa, metodologiya bilishning umumiy strategiyasini ishlab chiqsa, metod esa bilimlarga erishish va voqelikni tubdan o`zgartirish uchun o`ziga xos bo`lgan asbob-uskuna bo`lib xizmat qiladi. Bolgariyalik sotsiolog Nikola Stefanov tanlaganidek, fan tarixida bir an`ana borki, u orqali har qanday yangi paydo bo`lgan fan avvalambor metod nuqtai nazardan baholanadi. Bu tasodif emas, chunki faninng amaliyligi metod orqali namoyon bo`ladi va metod fanning yutuqlaridan amaliy foydalanishlik uchun hurmat qiladi. Metod bu ma`lum bir bilim vositalarni (fikrlashlik, predmetlik, belgichilik) konsepsial qo`lash bo`lib, uning asosiy vazifasi yangi bilimlarga erishishni ta`minlashdir. Boshqacha so`zlar bilan aytganda metod bu bilishda kerakli natijalarga erishish vositasi yoki voqelikni tubdan o`zgartirish vositasidir. Har bir metod o`zida bilib olingan qonuniyatlar, xususiyatlar va aloqalarni mujassamlashtirgan bo`lib, ular uning ob`ektiv tomonini tashqil qiladilar. Ular asosida shakllangan usul, vosita va qoidalar sub`ektiv tomon deb ataladi. Tomonlarni ob`ektivlik va sub`ektivlika ajratish metodning mohiyati va

www.arxiv.uz strukturasini tushunish uchun juda muhimdir. Ob`ektiv tomon shunday nazariy asoslarni o`zida ifoda etadiki, ular fan tomonidan hozirda ishlab chiqilgan. Ob`ektiv tomon bu nafaqat usul va qoidalardir, balkim yana tadqiqotning ma`lumoti darajasi, dunyoqarashi bo`lib, ular individual-shaxsiy alohidalik bilan ham bog`liqdirlar. Bu ikki tomon bir-birlari bilan o`zapo dialektik munosabatdadirlar. Ob`ektiv tomon bilimlar sistemasida o`rnashgan bo`lib metodda to`liq realizatsiya qilinmaydi, chunki u metodga nisbat salmoqliyroqdir. Shu bilan birgalikda ushbu sistema asosida bunyod bo`lgan metod o`zining rivojlanishida albatta uning chegarasidan chiqib ketadi va uni o`zgarishiga olib keladi. Sotsiologiyada ob`ektivlik va sub`ektivlik o`zaro harakatlari misli ko`rilmagan murakkab xarakterga ega bo`ladi, chunki metod sub`ektni 2 ta aspektda: ham biluvchilikda, ham bilinishda ko`rib chiqaddi. Bunda bilish jamiyatni tahlil qilish darajasidan, soha xususiyatlaridan (iqtisodii, siyosiy, ma`naviy), ichki tashqi voqealardan, kuzatilayotgan va kuzatilmayotgan jarayonlar bog`liqdir. Sotsiologik metodni shakllanishidagi boshqa bir murakkablik fanning o`z- o`zini belgilash jarayonlari, uning nazariya va metodologiyalarini endi oyoqqa turishligi bilan bog`liqdir. Nazariy va metodologik plyuralizm sharoitlarida turli xil sotsiologik metodlar shakllanadilar. Sotsiologik metod mohiyati uning boshqa fanlar metodiga nisbatan xususiyatlari masalasi ko`pgina sotsiologlar fikrini band etdi va sotsial voqelikning umumnazariy tasavvurlarini sotsiologiyaning ob`ekti sifati deb talqin qilishlik bilan hal qilinishga harakat qilinayapti. Metod strukturasida ob`ektivlik va sub`ektivlik tomonlaridan tashqari yana tadqiqotning ob`ekti va predmeti vositalari ham mavjuddirlar. Ob`ekt haqidagi masalani qilishlik metodni qo`llash darajasi va ko`lamini belgilaydi. Sotsiologiyada fanning to`liq yahlit ob`ektini qamrab oladigan metod ishlab chiqilgan emas, vaxolanki shunday metodni yaratish harakatlari boshlanib ketgan. O`z vaqtida pozitiv, psixoanalitik, naturalistik, empirik va boshqa yo`lishlar

www.arxiv.uz sotsiologiyada umumiylikka da`vogarlik qildilar, lekin vaqt o`tishi bilan ularni statuslari sotsiologiya tadqiqotlarini ma`lum bir sohasi deb e`tirof etildi. Metodning ob`ekti ham jamiyat ham uning alohida sohalari, shuningdek ma`lum bir voqea va jarayonlar namoyon bo`lishlari mumkin. Metodning predmeti bo`lib ob`ekt mohiyati haqidagi bilimlarga erishish uchun ma`lum bir bilish vositalari va harakatlari tartiblashtirilgan va asoslangan qo`llanishga hizmat qiladi. Bilish vositalari tushunchasiga tadqiqot vositalari (blanka, anketa, apparatura, texnik vositalar) belgilar sistemasi, tafakkurning mantiqiy shakllari va tushunchalar kiradi. Sotsiologik metod strukturasida shuningdek qo`llashning mazmuni va maqsadi natijalarini ajratib ko`rsatish lozim. Aynan metodning mazmuni tufayli sotsial voqealikni tashkil qilish chog`ida boshqa fanlarga nisbatan sotsiologik yondashishning xususiyatlari keng ko`lamliroq; namoyon bo`ladi. Metodning mazmuni sotsiologiyaning nazariy bilimlari tushunchalari va kategoriyalari yordamida belgilanadi. Mazmun metodining ob`ekt va predmeti, uning maqsadi protseduralarning izchilligi va mantiqiy empirik ma`lumotlarni interpretatsiya qilish vositalarini belgilaydi. U yoki bu metodning effektivligi (sermahsulligi) sotsiologiyaning nazariy metodologik asosiga bog`liqdir. Xorijiy nazariyotchilarning tadqiqotlarida shunday qarashlar mavjudki, unga muvofiq metod shakllangan uslubiyatlarning to`plami bo`lib, bu tadqiqotchining nazariyasi bilan bog`langan. Ma`lum bir ma`no va sharoitlarda sotsiologik metodning usullari va protseduralari nisbatan nazariya va metodologiyadan holi bo`lishi mumkin, lekin ularni qo`llash, natijalarini qayta ishlash tadqiqotchining konsepsiyasi, metodning nazariy modeliga bog`liqdir. Neopozitivizmning eng muhim hizmatlaridan biri—bu eksperiment, kuzatish, hujjatlarni o`rganish va so`rov metodlarini ishlab chiqish bo`ldi. Sotsiologik tadqiqotlarning amaliyoti empirik metodlarni bilish imkoniyatlarini yuzaga chiqardi. Shu bilan birgalikda makro va mikro sotsiologiyalar shakllana boshladilar, ya`ni jamiyat hayotining tahlil qiluvchi bilimlarning turli darajalari

www.arxiv.uz vujudga keldi. Ushbu darajalarni munosabatlarini muvofiqlashtirish, turli xil; empirik tadqiqotlar natijalarini umumsotsiologik bilimlarga bog`lash muammolari kelib chiqdi. Bu hamma muamolarni struktur funksionalizm hal qilishga harakat qiladi. Yangi umumiy yondashish yaratish uchun sistema-funksional maktablar sotsiologiyaning barcha yutuqlarini qaytadan qilib tahlil qilib chiqadilar, chunki harakatning umumiy analitik nazariy sistemasini yaratish sotsial voqelikni barcha turli-tumanligini qamrab olishlikni taqazo etadi. Shuningdek ayni vaqtda, sistemalik va struktur yondashishlar vujudga keladi. T. Parsons, R. Merton va stuktur-funksional yondashishning boshqa vakillari sotsial harakatning sub`ektiv aspektlarnni metodning komponenti (elementi) sifatida talqin qiladilar. Ammo umuman olganda sistemali, struktur; funksional yondashuvlar sotsial o`zaro harakatning ob`ektiv va mustaxkam shakllariga yo`naltirilgan. Shuning uchun o`zining; akademik sotsiologiya degan mavqeiga qaramasdan struktur funksionalizm umumiy, yalpi metodga da`vogarlik qila olmaydi. Yalpi umumiy yondashishlarni sotsiologiyadagi boshqa yunalnshlar ham ishlab chiqishga harakat qilganlar. Bu maqsada ular filosofiyaga, K. Marksning dialektik materializmiga Gusserlning fenomenologiyasi K. Yaspers va M. Haydeperlarning ekzistensializmiga murojaat etadilar. Shu bilan bir qatorda O. Kont, E. Dyukrgeym, M. Veber va boshqa sotsiologlarning ilmiy meroslarini qaytadan tahlil qilish jarayonlari ham sezilarli darajada kuchayadi. Sotsiologiyadagi dialektik metod turli oqim vakilari Xorkxaymer Fromm, Markuze, Gurvich va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgandir. Ular sotsial jarayonlarning, empirik bilishning xususiyatlarini aks ettira oladigan dialektikaning yangi kategoriyalarini ishlab chiqishga harakat qildilar. Sotsiologiya dialektik metodi ratsionaya va irratsional, ongli va ongsiz, real va nominal, individual va ijtimoiy kabi tushunchalardan foydalangan holda sotsial jarayonlarni muhim tomonlarini tadqiq qiladi.

www.arxiv.uz Sotsiologik metodining yana bir alohida hususiyati shundaki uni ob`ektivlik va subektivlik o`zaro harakati maxsus bir xarakterga ega bo`ladi. Sotsiologik metodni diqqat markazida inson va uning ham tabiiy, ham ijtimoiy olam bilan o`zaro harakatining turli shakllari yotadi. Metodlarni ob`ektivlik va sub`ektivlikka bo`lish metodologlarni shunday yondashishlarni izlashga majbur qiladiki, ular sotsial jarayonlarni ham ob`ektiv va sub`ektiv tomonlarni qamrab olishlari kerak bo`ladi. Shunday yondashishlar deb ramziy yondashishlarni va keyingi paytlarda intensiv ishlab chiqilayotgan strukturalistik metodni e`tirof etish mumkin. Struktura tushunchasiga nafaqat guruhlar, muassasalar, munosabatlar, ma`naviy omillar, mentalitet, tilning ma`nolik va tushunishlik aspektlari ham kiradilar. Strukturalistik metod yana insonlarning sotsial xulq- atvorini milliy- madaniy xususiyatlarini ham tahlil qiladi. Sotsiologik metodni yana bir xususiyati uning ko`p darajaligi sotsial voqelikni qamrab olishdagi turli-tumanlik, voqealar tadqiqotida umumiyligini ta`kidlash mumkin. Fanda metodlarni nazariy va empirik jihatlarga ajratish mavjuddir. Nazariy metodlarga bilishning mantiqiy-ma`naviy tushunchaliri, tahliliy deduktiv va induktiv va boshqa shakllariga asoslangan metodlar taalluqlidir. Yana ular safiga ratsional, birlashtirish, tarixiy-genetik taqqoslash va boshqa metodlarni qo`yish mumkin. Empirik metodlarga esa voqelikni o`rganilayotgan sohasi bilan bevosita xissiy chin muloqatda bo`lgan metodlar taalluqlidir. Nazariy metodlar odatda sotsial voqelikni, uning tamoyillarini yaxshi qamrab olishga intiladi, umumiylik xususiyatlarini tadqiq qiladi. Empirik metodlar mikrojarayonlarni guruhlar, individlar, konkret institutlar faoliyat darajasida o`rganadi. Sotsiologik metodlarni turlash ham muhim ahamiyatga egadir. Bu turlarning asosi bo`lib metodning muhim komponenti—mazmun xizmat qiladi. Bu asos bo`yicha fundamental, maxsus empirik metodlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Agarda tushuchalar o`zlarida sotsial voqelikni mohiyatini yaxlit

www.arxiv.uz mujassamlashtirsalar unda bunday metodlar sotsiologiyada fundamental metod roliga da`vogarlik qiladilar. Keyingi o`n yillikda umumsotsiologik fundamental metod roliga fenomenologiya va realistik yondashuvlar da`vogarlik qilyaptilar. Ayniqsa realistik yondashuvlar tarafdorlari keyingi yillarda ko`payib bormoqdalar. Realistik yondoshuvning mohiyati quyidagicha. Sotsiologiya fanining ob`ekti bo`lib rang- barang omillar xizmat qiladilar, ularni esa bir-birlaridan farqlash zarurdir. Masalan insonning harakatlari, intilishlari, rejalari va boshqa omillardir. Buning uchun esa reallik, haqiqiylik va empiriklikni ajratib olish kerak. Maxsus metodlar deb ijtimoiy hayotni o`rganishda va uni tubdan o`zgartirishda qo`llanilayotgan metodlar aytilali. Amaliy sotsiologiya va tarmoq yo`nalishlarning shakllanish jarayonlarida maxsus sotsiologik metodlar yaratiladi. Ular ijtimoiy: aniq, bir sohasiga yo`naltirilgan bo`lib, ma`lum bir muammolar tadqiq qiladilar. Turli xil nazariy-metodologik yo`nalishlar doirasida insonning hulq-atvori guruh, ma`lum bir instituti hokimiyat, boshqaruv, oila, sotsial munosobatlar: konflikt birdamlik va boshqalar va boshqalarni tadqiq qiladigan metodlar ishlab chiqilyapti. Amaliy tadqiqotlar metodining markaziy muammosi nazariy va empirik bilimlarni konkret, hammabop qismlarga aylantirish va ularni sotsial mexanizmda qo`llash muammosini Sotsiologiya fanining muhim bir metodi bo`lib empir metodlar namoyon bo`ladilar. Empirik sotsiologik metod bu sotsial faktorlarni belgilash dastlabki sotsiolog ma`lumotlarni olishdir. Metodika esa metodlar to`plami bo`lib undan ushbu tadqiqotlarda foydalaniladi. Texnika ee tadqiqotlarda empirik metodlardan unumli foydalanish usulidir. Empirik metodlarni sotsiologik ma`lumotlar yig`ish metodi, qayta ishlash va tahlil qilish metodlariga ajratish mumkin. Ularning birinchisiga so`rov, kuzatish xujjatlarni o`rganish, eksperiment taalluqli bo`lib, ularning har biri o`zining ob`ektiga ega va jarayonlarning ma`lum tomonini o`rganishga qaratilgan, so`rov metodining diqqat markazida insonlarning qarashlari, motivlari, ya`ni sub`ektivlign namoyon bo`lsa, kuzatuv ko`proq, insonlar xulq- atvorini, xujjatlarni o`rganish metodi esa voqealarning

www.arxiv.uz guvohlanganligini qayd qilinganligi bilan qiziqadi. Va nihoyat eksperimental metod jarayonni yaxlit tahlil voqealarning chuqur aloqadorligini yuzaga chiqaradi. Empirik metodlar empirik voqelikni bevosita o`rgansa ham ammo lekin metod mazmuni uning tadqiqotdagi o`rni, shuningdek natijalar tadqiqotchinnng nazariy pozitsiyasi, tadqiqot konsepsiyasi bilan belgilanadi. Empirik metodlarda formal va mazmunli tomonlarni ajratib ko`rsatish mumkin. Formal tomon ma`lum bir standartlashtirilgan usullarni: savollar tuzishni, yozma yoki og`zaki anketa o`tkazishni, olingan ma`lumotlarni qayta ishlash to`plamini ifoda etadi. Lekin metodning mazmunli tomoni tadqiqotchining nazariy dunyoqarash va boshqa qarashlari bilan bogiqdir. Masalan, neopozitivizm individ xulq-atvorini sotsiologiya fanining predmeti deb hisoblab uni o`rganish negizida sotsial o`zaro harakat nazariyasini yaratishga harakat qiladi. Shuning uchun bu yo`nalish asosiy metod sifatida kuzatish metodini e`tirof etadi. Fenomenologik sotsiologiya esa sotsiologiyaning predmeti sifatida mental jarayonlarini tan olib, neopozitivizm ishlab chiqqan empirik metodlarni tanqid qiladi. Eng mos keladigan empirik metod deb, bu yo`nalish kuzatishlarida ishtirok etish, laboratoriyadagi sharoitda eksperiment va tasmaga (plyonka) yozib olingan nutqiy o`zaro harakat tahlilini hisoblaydi. Shunday qilib nazariy baxslar o`z ifodalarini empirik metodlarda namoyon qiladilar. Empirik metodlar doimiy ravishda rivojlanyaltilar, yangi nazariyalar negizida yangi empirik metodlar vujudga kelmoqdalar. Empirik tadqiqotlar o`tkazish natijasida so`rov, kuzatuv, eksperiment va xujjatlarni o`rganish metodlarini qo`llash tufayli turli jarayonlarning xislatlari, strukturasi va munosabatlari haqida empirik ma`lumotlar to`planadi. Bu ma`lumotlarni taxlil qilish uchun matematik va statistik metodlar majmuasi ishlatiladi. Bunda hal qiluvchi rol gruppalash, regressiv, korrelyatsion, faktorli tahlillar, shkala metodi va boshqalarga taalluqlidir. Matematik metodlar sotsiologiya faniga shiddat bilan kirib kelmoqda. Lekin ularning qo`llanishi bilan bog`liq bo`lgan ayrim muammolar ham paydo bo`lmoqda. M. Kendal sotsial ob`ektning matematik tasavvurini 2 xil ko`rinishdagi qiyinchiliklarini ajratib ko`rsatadi. Birinchi to`plamlik muammosidir, ya`ni

www.arxiv.uz voqealarda ko`plab komponentlar (qismlar) ishtirok etadi va ularning qaysi birlari shu voqeaga taalluqlidir va qaysi bir boshqasi bu voqea bilan vaqtinchalik bog`liq. Ikkinchisi birlashtirish muammosi bo`lib, unda sotsial sistemaning qaysi bir elementini asosi deb hisoblashimiz kerak. Buni yechimini topish juda mushkuldir. Lekin shunga qaramay matematik vositalarni sotsiologiyadagi o`rni va miqdori salmoqlidir, hozirgi sotsiologiyada butun bir yo`nalish matematik metodlarini qo`llash masalasini ishlab chiqayapti. Matematik metodlarni qo`llash natijasida sotsiologiyada quyidagi masalalar hal etiladi: tanlash (viborka) hisobi, olingan ma`lumotlar taxlili, modellashtirish va o`lchov. Ushbu masalalar sotsiologiyadagi matematik metodlarni qo`llashning dolzarb muammolari deb tan olinadi. Shunday qilib sotsiologik metod haqidagi fikrlarga yakun yasab xulosa chiqarish mumkinki, bu soha muammolari sotsiologiyada muhim o`rin tutadi. Ularning takomillashib, rivojlanib borishi ijtimoiy hayotning turli tomonlarini ham yaxlit, ham alohida ilmiy tahlil qilishlik ma`lum bir muammolarni yechishga amaliy tavsiyalar berish mumkin.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O`zbekiston XXI asr bo`sag`asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O`zbekiston», 1997. 2. I. A. Karimov. O`zbekiston XXI asrga intilmoqda. T.,«O`zbekiston», 1999. 3. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Oliy o`quv yurtlari professor o`qituvchilari faoliyatini rivojlantirish bo`yicha tavsiyalar. Ta`lim muammolari, ilmiy- uslubiy yutuqlar va ilg`or tajribalar. T., 3—6, 1997. 4. Aliqoriyev N.S. Sotsiologiya va ta`lim taraqqiyoti. Ta`lim muammolari, ilmiy- uslubiy yutuqlar va ilg`or tajribalar. T,2, 1998. 5. Aliqoriyev N.S. Upravlenie zanyatostyu i trudovo`mi resursami v regionalno`x sistemax. T., «Fan», 1991. 6. Aliqoriyev N.S. Modelirovanie sotsialno`x protsessov. T.,«Fan», 1979. 7. Aitov N.A. Sotsiologiya truda. Alma-Ata, 1996. 8. Alekseyev N.I. Ekonomicheskiy eksperiment: sotsialno`e aspekto`. M., «Nauka», 1987. 9. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo`sl. M., 1991. 10. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo`sl. Tekst Pod red. V.I. Dobrenkova. M., 1994. 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Sotsiologiya fanining shakllanishi va taraqqiyot bosqichlari

O. Kontning pozitivistik katexizis asari

Ta’lim va tarbiya sotsiologiyasi

Sotsiologiya faninng vujudga kelishi va taraqqiy etishi

Mehnat va mehnat jamoalari sotsiologiyasi