Sotsial guruh tushunchasi va uning asosiy tamoyillari - Sotsiologiya - Referatlar

Sotsial guruh tushunchasi va uning asosiy tamoyillari

Yuklangan vaqt:

15.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.0126953125 KB

Ko'chirib olish

Sotsial guruh tushunchasi va uning asosiy tamoyillari Re ja : 1. «Sotsial guruh» tushunchasining mazmun-mohiyati va ularning o’ziga xos asosiy xususiyatlar 2. Sotsial institut tushunchasining mazmun-mohiyati va ularning o’ziga xos asosiy xususiyatlar 3. Kvaziguruh va uning asosiy ko’rinishlari 1

1. «Sotsial guruh» tushunchasining mazmun-mohiyati va ularning o’ziga xos asosiy xususiyatlar «Sotsial guruh» tushunchasi sotsiologiya fanining asosiy kategoriyalaridan biri hisoblanadi. Bizni o’rab turgan jamiyat ko’plab sotsial guruhlarning majmuasi sifatida namoyon bo’ladi. Inson butun umri davomida bir necha sotsial guruhlar a'zosi sifatida yashab o’tadi: oila, maktab, mahalla, qarindosh-urug’, do’stlar davrasi va h.k. Hyech qanday guruhga a'zo bo’lmay turib yashash yoki jamiyatda o’z o’rniga ega bo’lishni tasavvur etish mumkin emas. Sotsial guruh jamiyat va inson o’rtasida bog’lovchi ko’prik sifatida xizmat qiladi. Demak, «shaxs-guruh- jamiyat» tamoyili asosida inson ma'lum bir guruh a'zosi sifatida jamiyat hayotida ishtirok etadi va shu jamiyat a'zosi ekanligini anglaydi. Insonning turli guruhlarga a'zoligi uning jamiyatdagi maqomini belgilaydi. Sotsial guruh jamiyatning poydevori hisoblanadi. Inson sotsial guruhning muhimligini o’zi ko’nikkan birlikni, masalan, o’z oilasini tark etganda, o’quv yurtini tamomlaganda anglaydi, shu guruhni, u bilan uzilgan aloqalarni qo’msay boshlaydi. Sotsial guruhlar insonlar o’zaro ta'sirlashuvi asosida birlashadigan ijtimoiy yacheykalar asosida tashkil topadi: oila, jamoa, millat, irq, klub, korporatsiya va h.k. Ilk marotaba «sotsial guruh» termini shaxs (individ) va jamiyat tushunchalari kabi mustaqil tushuncha sifatida Arastu tomonidan ishlatilgan. T.Gobbs birinchilardan bo’lib guruhni «umumiy manfaat yoki umumiy ish bilan birlashgan insonlarning ma'lum miqdori» deb ta'riflaydi 1 . U guruhlarni tartibli va tartibsiz turlarga ajratadi. Tartibli guruhlarni, o’z navbatida, absolyut, mustaqil (faqatgina davlat), qaram (tobe) guruhlarga ajratadi. Qaram guruhlarni siyosiy va xususiy, xususiylarini esa qonuniy va noqonuniy turlarga ajratadi. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida E. Dyurkgeym, G.Tard, G.Zimmel, L.Gumplovich, Ch.Kuli, F.Tyonnis kabilar sotsial guruh nazariyasini yaratishga 1 Gobbs T. Levi а f а n, ili M а teriya, form а i vl а st gosud а rstv а tserkovnogo i gr а jd а nskogo // Izbr. proizv.: V 2 t. T.2. – M.: Misl, 1964. – S. 747. 2

urindilar. XIX asrning oxirgi 30 yilligida sotsial jamoa va guruhlarni o’rganish bo’yicha sotsial tadqiqotlar amalga oshiriladi. XX asrga kelib tadqiqotlar muntazam olib boriladigan bo’ldi va fundamental ahamiyat kasb etib bordi. Sotsial guruhlarni o’rganishda E. Dyurkgeymning hissasi katta. Umuman olganda, sotsiologiyada sotsial guruh muammosini o’rganishda 3 xil nuqtai nazardan yondashuvni kuzatish mumkin: funksionalistik, konfliktli va interaksionistik. Birinchi yondoshuvda (strukturaviy-funksionalizm) tadqiqotchilar asosan guruhlarning umumiy maqsadga erishish yo’lidagi rollar va vazifalar taqsimotiga (makrodaraja), keyingi yondoshuvda (konflikt) asosan guruhlarning manfaatlari o’rtasidagi tafovutlarga, oxirgi yondoshuvda (interaktsionizm) esa ular o’rtasidagi kundalik o’zaro munosabatlarga e'tibor ko’proq qaratganligini ko’rishimiz mumkin (mikrodaraja) 2 . Shuni ham alohida ta'kidlab o’tish lozimki, sotsial guruh tushunchasiga ijtimoiy fanlarda turlicha ta'rif beriladi. Xususan, sotsial psixologiya va sotsiologiya fanlari ham sotsial guruhga turlicha yondoshadi. Sotsiologiyada hozirgi davrgacha sotsial guruhga berilgan ta'riflar, ularga xos xususiyatlar borasida xilma-xil qarashlar mavjud. Shunday bo’lsada, ko’pchilik sotsiologlar nisbatan turg’un sotsial o’zaro munosabat modellarida bir-biriga bog’langan va umumiy qarashga ega ikki yoki undan ortiq individlar yig’indisini guruh deb yuritadilar . Rollar insonlarni sotsial munosabatlar doirasida birlashtiradi. Bu munosabatlar uzoq muddat davom etsa, ularga guruh xususiyati beriladi. Bu jarayon natijasida quyidagilarni kuzatishimiz mumkin bo’ladi: birinchidan, biz munosabatlarga ma'lum bir chegara doirasida amalga oshiriladigan xatti-harakatlar sifatida qaray boshlaymiz. Shunday qilib, insonlar guruhning «ichida» yoki «tashqarisida» bo’lib qoladilar; ikkinchidan, biz ularni voqyelik sifatida qabul qilamiz; uchinchidan, guruh biz uchun o’ziga xos submadaniyat yoki kontrmadaniyat tashuvchisi, ya'ni o’ziga xos me'yor va qadriyatlar yig’indisi hisoblanadi; to’rtinchidan, bizda guruhga nisbatan sodiqlik tuyg’usi paydo 2 Introduction to Sociology. OpenStax College. Rice University Houston, 2013. – R. 121-130. http://openstaxcollege.org . 3

bo’ladiki, biz o’zimizni boshqalardan farq qiluvchi yaxlit birlik sifatida tasavvur qilamiz. Sotsial guruh – ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan umumiy xususiyatga ega insonlar yig’indisidir. Buni umumiy maqsadlar, umumiy manfaatlar, umumiy faoliyat bilan birlashuv sifatida tushunish lozim. Insonlarning umumiy ijtimoiy ahamiyatga molik xususiyatga ega har qanday yig’indisi sotsial guruh sifatida tushuniladi. Sotsial guruh – alohida inson bilan jamiyat o’rtasidagi ko’prik vazifasini o’taydi. Insonning ko’plab xususiyatlari – tafakkur, nutq, til, o’zini o’zi nazorat qilish va axloqiy qadriyat kabilar guruhiy faoliyat natijasi hisoblanadi. Inson doimo guruhga ehtiyoj sezadi, chunki kishilar yakka holda o’z hayotini saqlay olmaydi. Ibtidoiy jamiyat davridayoq insonlar sotsial guruh bo’lib faoliyat yuritgan va yashaganlar. Sotsial guruh – insonlarning sotsial tashkillashgan umumiy manfaat, maqsad va faoliyat bilan yig’ilgan birlashmasidir. Sotsial ijobiy guruh individning sotsial-psixologik rivojlanishiga kuchli ta'sir o’tkazadi. Tug’ilganidan boshlab bu guruhlarga kirgan bola sotsial malaka va mavjud madaniyatning o’zi uchun kerakli jihatlarini o’zlashtiradi. Sotsial guruh ichida individ o’zining qobiliyatlarini namoyon eta oladi. Unda individning qadri, kuchli va zaif tomonlarni anglab boradi. Shuningdek, sotsial guruh individning nafaqat mavjud imkoniyatlarini namoyon qilishga, balki ularning cheklanishiga ham sababchi bo’lishi mumkin (guruhiy bosim ta'siri “ingibitsiya” deb ataladi). Asotsial bo’lgan birlik shaxsning ijtimoiylashuv jarayonini salbiy tomonga burib, uning taqdirini tubdan o’zgartirib yuborishi mumkin. Asosan endi shakllanayotgan shaxsga tasodifiy, vaziyatga qarab shakllanib qoladigan asotsial birliklar xavfli hisoblanadi. Bunday birlikda inson o’z individualligini, o’zligini yo’qotadi. Sotsial guruhlar asosiy ijtimoiy qadriyatlarga nisbatan turlicha munosabatda bo’lishi mumkin. Ularning faoliyati sotsial yo’naltirilgan (ishlab chiqarish, o’quv, sotsio-madaniy va b.), asotsial – faqatgina shu guruh a'zolarining manfaatlarini qondirishga yo’naltirilgan (xippi, rokerlar va b.) va antisotsial – jinoiy guruhlarga 4

farqlanadi. Antisotsial guruhning faoliyati esa o’ta qat'iy qonunlarga, xususan jismoniy kuchga tayangan holda amalga oshiriladi. Kriminal, antisotsial guruhlar sotsial ijobiy yo’naltirilgan guruhlarga nisbatan tubdan farq qiladigan tashkilotga ega bo’ladi. Guruhning asosiy xususiyati – uning hajmida namoyon bo’ladi. Chunki aynan guruhga a'zo bo’lgan kishilarning soni undagi me'yor va qadriyatlar, faoliyat mazmuni, rollar taqsimoti va boshqalarga bevosita ta'sir o’tkazadi. Guruhning ahamiyati va kuchi uning turg’unligida emas, balki dinamik xususiyatida aks etadi. Guruh hajmi uning tuzilmaviy komponenti sifatida o’zaro munosabatlarga ta'sir o’tkazadi. Guruh qanchalik kichik bo’lsa, individga uning a'zolarini yanada chuqurroq bilish va ular bilan qalin munosabatlarga kirishish imkoniyati beriladi. «Ikki kishi – kompaniya, uch kishi – olomon» degan mashhur ibora ikki va uch kishidan iborat guruhlar o’rtasidagi muhim tafovutni ko’rsatadi. Sotsiologiyada diada va triadalar masalasini ilk marotaba G.Zimmel o’rgangan 3 . Ikki kishidan iborat guruhlar – diadalar ota-ona va farzand, er-xotin o’rtasidagi munosabatlar kabi nisbatan chuqur va qalin munosabatlarga sharoit yaratadi. Haqiqatan ham, aksariyat o’zaro aloqalarimiz «yuzma-yuz» munosabatlari asosiga quriladi. Sotsiolog Jon Jeyms rahbarligi ostida bir nechta talaba 7405 nafar piyoda, sport maydonidagi o’yinchi, suzuvchi va xaridorlar o’rtasidagi norasmiy o’zaro harakatlarni kuzatadilar. Kuzatish natijalari norasmiy aloqalarning 71% ni ikki kishidan iborat, 21% – uch kishi, 6% – to’rt kishi va 2% gina – besh va undan ortiq kishilardan iborat aloqalarga asoslanganligini ko’rsatdi. Diadalarda katta guruhlardan farqli ravishda hissiyot va emotsiyalar muhim o’rin tutadi 4 . Ushbu omil diadalarda munosabatlarning nisbatan nozik shaklda bo’lishini namoyon qiladi. Unga ko’ra tomonlar o’rtasida beqaror muvozanat mavjud bo’lib, guruh a'zolaridan birortasining boshqasidan ko’ngli qolsa, ular o’rtasidagi munosabatlar tamoman buziladi. Shuningdek, ikki kishidan iborat guruhlardagi mavjud aloqalarda nisbatan kuchli zo’riqish va ba'zida ochiq adovat paydo bo’ladi. 3 Introduction to Sociology. OpenStax College. Rice University Houston, 2013. – R. 127. http://openstaxcollege.org . 4 Q а r а ng: Sotsiologiya / pod red. prof. Ю .G.Volkov а . – M.: G а rd а riki, 2003. – S. 131. 5

Guruhga uchinchi a'zoning qo’shilishi, ya'ni triadaning paydo bo’lishi tom ma'noda ijtimoiy vaziyatni o’zgartirib yuboradi. Bunda guruhning ikki a'zosi uchinchisiga qarshi birlashishi, ya'ni “koalitsiya” ehtimolidagi holatni yaratishi mumkin. O’z navbatida, guruhning bir a'zosi «begonalashuv» holatiga tushib qolishi mumkin. Lekin, ayrim holatlarda uchinchi kishi vositachi yoki tinchlik o’rnatuvchi shaxs rolini bajarishi mumkin. “Muammolarni hal qilishda guruhning optimal hajmi qanday bo’lishi kerak?”, degan savol tug’iladi. Kichik guruhlar tadqiqoti shuni ko’rsatadiki, bunday vaziyatda besh kishidan iborat guruh maqsadga muvofiq. Toq sondagi a'zolar soni qiyin ilojsiz vaziyatlarning oldini oladi. Shuningdek, bunday guruhlarda ko’pchilik uch kishi va kamchilik ikki kishiga ajralib ketishi tendensiyasi vujudga keladi va oqibatda, kamchilik ichida yakkalanib qolish ehtimolining oldini oladi. Besh kishidan iborat guruh o’zaro munosabatlarga kirishganda, uning a'zolari uchun rollar almashinuvi yuqori hisoblanadi. Va nihoyat, besh kishidan iborat guruh o’z emotsiyalarini bildirish va bir-birlari bilan ziddiyatga kirishib qolsa, yetarli darajada yuqori, bir-birlarining hissiyot va ehtiyojlariga hurmatsizlik qilishda esa o’ta darajada kichik hisoblanadi. Guruhning hajmi ortgani sayin unda «murosasizlik» kamayib boradi. Bunday guruhlarda insonlar bir-birlariga rasmiy murojaat qila boshlaydilar. 2. Sotsial institut tushunchasining mazmun-mohiyati va ularning o’ziga xos asosiy xususiyatlar Guruh o’z a'zolari soniga qat'iy cheklovlar ham qo’yishi mumkin. Bu belgiga ko’ra guruhlar yopiq, ochiq, chegaralangan turlarga bo’linadi. Yopiq 6

guruhlarda a'zolar soni ular mavjud bo’lishining asosiy sharti hisoblanadi va a'zolikka qabul qilishda qat'iy mezonlar qo’yadi. Masalan, ko’plab sport turlari jamoalari, intellektual o’yin jamoasi va h.k. Bunday guruhlarda a'zolar soni o’zgarmas bo’lib, birorta yangi a'zoni qabul qilish zarurati tug’ilsa, guruhning qaysidir eski a'zosidan voz kechishga majbur bo’linadi. Ochiq guruhlar o’z faoliyatida a'zolar soniga muhim jihat sifatida qaramaydi. Unda a'zolikka qabul qilish aniq va qat'iy talablar qo’ymaydi, desa ham bo’ladi. Bunday guruhlarga a'zo bo’lish yoki ulardan chiqib ketish hammavaqt oson kechadi. Chegaralangan guruhlar a'zolikka qabul qilishda nisbatan qat'iy talablar qo’ysada, faoliyati davomida a'zolari sonini birmuncha o’zgartirishi, vaziyatga qarab ko’payib yoki kamayib turishi mumkin. Bunday guruhlarga quyidagilarni misol qilish mumkin: ishlab chiqarish korxonalari, talabalar guruhi va h.k. Sotsial guruhlar hajmiga ko’ra katta, o’rta va kichik turlarga bo’linadi. Katta sotsial guruh – demografik, sinfiy, milliy, partiyaviy kabi sotsial belgilari bilan ajralib turuvchi miqdori cheklanmagan insonlar yig’indisini tashkil etadi. Katta guruhlarda madaniy qadriyatlar shakllanadi, an'analar, mafkura yaratiladi. Katta sotsial guruhlarning o’ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat:  a'zolar sonining ko’pligi;  hududiy cheklanishning yo’qligi;  a'zolar o’rtasidagi aloqalarning asosan ommaviy aloqa vositalari orqali o’rnatilishi;  guruh tuzilishining murakkabligi, aniqroq qilib aytganda, bu guruhlar ko’p rasmiy va norasmiy, uyushgan va uyushmagan guruhlarni o’z ichiga oladi 5 . Katta guruhlar quyidagi turlarga bo’linadi: 1. Madaniy-tarixiy o’ziga xos xususiyatlarga egaligi bilan farqlanuvchi guruhlar (ellat, xalq, millat). 5 Q а r а ng: Umumiy sotsiologiya. / prof. N.S. А liqoriev, dots. R.T.Ub а ydull а ev а t а hriri ostid а . – Toshkent: ToshDU, 1999. – B. 53. 7

2. Mulkiy munosabatlar va mehnat taqsimoti asosida farqlanuvchi (turli xil sinflar, qatlamlar). 3. Tarixan shakllangan va jamiyat sotsial munosabatlari tizimida ma'lum o’ringa ega bo’lgan guruhlar (shahar, qishloq, kasbiy guruhlar, jinsiy va yoshga oid guruhlar). 4. Yagona maqsadga erishish yo’lida umumiy faoliyat yurituvchi guruhlar (partiya, diniy guruhlar). O’rta sotsial guruhlar katta sotsial guruhlarga xos ayrim xususiyatlarga ega bo’lib, hududiy cheklanish bo’yicha ulardan farq qiladi. Bu guruhlarda bevosita aloqaga kirishish imkoniyati yuqori bo’ladi (katta zavod, institut, maktab, harbiy bo’lim jamoasi). Kichik sotsial guruhlar – bevosita aloqalarga kirishuvchi, umumiy manfaatlar, maqsadlar, shuningdek, guruhli xulq-atvor me'yorlari bilan birlashgan insonlar yig’indisidan iborat bo’ladi. Kichik guruh a'zolari aniq bir miqdoriy tarkibda strukturaviy tashkillashgan, hayotiy faoliyatning sotsial-psixologik mexanizmlariga, guruhiy dinamikaga ega bo’ladi. Kichik sotsial guruhda boshqaruvchi zveno, ya'ni umumiy manfaatlarni amalga oshiruvchi, faoliyat maqsadlarini yo’lga qo’yuvchi va guruh a'zolarning birgalikdagi faoliyatini tashkillashtiruvchi rahbar mavjud bo’ladi. Rasmiy rahbarlar yoki umumiy tan olingan liderlar, shuningdek, subliderlar, guruhning «aqliy markazini» tashkil etadi; guruhning asosiy qismi esa turlicha guruhiy maqomga ega bo’lgan ijrochilardir. Shuningdek, o’z o’rnini topa olmagan quyi mavqyega ega a'zolar ham mavjud bo’lishi mumkin. Kichik guruhlarda shaxslararo munosabatlar, bevosita shaxslaro aloqalar muhim ahamiyat kasb etadi. Kichik guruhning eng jipslashgan yadrosi birlamchi guruhni shakllantiradi. Insonni bevosita o’rab turuvchi sotsial muhit – mikromuhit sanalib, uning asosi turli xil kichik guruhlardan tashkil topadi. Ular insonning ijtimoiy moslashgan, shuningdek, sotsial me'yorlardan chetga og’uvchi – deviant xulq- atvorni ham shakllantiruvchi asosiy omillardan biri bo’ladi. 8

Korxonani rahbarsiz, universitetni rektorsiz, orkestrni dirijyorsiz tasavvur qilish mumkin emas. Umuman olganda boshqaruvsiz insonlar o’z faoliyatlarini yo’naltirishga qiynaladilar. Shunday qilib, guruh doirasida ayrimlar boshqalariga nisbatan ko’proq obro’-e'tiborga ega bo’ladi. Bunday individlarni liderlar deyiladi. Kichik guruhlar lidersiz mavjud bo’la oladi, lekin katta guruhlarda boshqaruvning yo’qligi xaosga olib kelishi mumkin. Kichik guruhlarga ikki turdagi liderlar xos: Birinchisi – «mutaxassis-ishlab chiqaruvchi» – mavjud muammolarni baholash va ularni hal qilish ishlarini tashkil etish bilan shug’ullanadi. Ikkinchisi – «mutaxassis-psixolog» dan tashkil topib, u shaxslararo muammolarni yaxshi hal qila oladigan, insonlar o’rtasidagi ziddiyatlarni yumshatib, guruhda birdamlik ruhining oshishiga imkon yaratadigan faoliyatni shakllantiradi. Boshqaruvning birinchi turi guruhiy maqsadlarga erishishga yo’naltirilgan – instrumental; ikkinchisi esa guruhda uyg’unlik va birdamlik hissini shakllantirishga yo’naltirilgan – ekspressiv jarayonlardan iborat bo’ladi. Ayrim holatlarda bir inson ushbu ikki rolni ham bajarishi mumkin, aksariyat holatlarda esa bu rollarning har biri alohida rahbarlar tomonidan amalga oshiriladi. Rollarning hyech biri boshqasidan ustun bo’la olmaydi, ayrim vaziyatlarda u yoki bu rolning ahamiyati oshishi mumkin. Liderlar insonlarga ta'sir o’tkazishning turlicha usullaridan foydalanadilar. Sotsial guruhlar rasmiy va norasmiy turlarga bo’linadi. Bu turlanish amerikalik sotsiolog E.Meyo tomonidan taklif qilingan 6 . Rasmiy guruhlar me'yoriy maqsadlarga ega bo’lib, unga erishish uchun zarur qat'iy tarkibiy tuzilishga ega bo’lishi lozim. Rasmiy guruh – mavjud sotsial institut va sotsial tashkilotlardagi mehnat taqsimoti doirasida aniq natijalarga erishishni maqsad qilib olgan, huquqiy maqomga ega bo’lgan sotsial guruhlardan tashkil topadi. Rasmiy guruhlarga quyidagi belgilar xos: aniq va izchil maqsad, ierarxiyaga asoslangan aniq 6 Q а r а ng: А ndreev а G.M. Sotsi а ln а ya psixologiya: Uchebnik dlya visshix uchebnix z а vedeniy. – M.: А spekt Press, 1996. – S. 197. 9

funksiyalar, ma'lum qoidalarga muvofiq keladigan huquq va burchlar, a'zolar o’rtasidagi rasmiy munosabatlar, guruh faoliyatini nazorat qiladigan rasmiy institutning mavjud bo’lishi va boshqalar. Rasmiy guruhlarda guruh maqsadlari, funksiyalari xatti-harakat qoidalari, hatto a'zolik shartlari maxsus hujjatlarda (dastur, yo’riqnoma, qonun va boshqalar) qayd etilgan bo’ladi. Rasmiy guruhlarga siyosiy partiyalar, davlat, diniy va boshqa tashkilotlar kiradi. Shuningdek, unga ishlab chiqarish jamoasi, maktab sinfi, sport jamoasi va boshqalarni kiritish mumkin. Rasmiy guruh – bu, jamiyat sotsial tuzilmasining elementi sanaladi. Uning strukturasi va xatti-harakat shakllari keng miqyosdagi guruh yoki jamiyat tomonidan belgilanadi. Individ rasmiy guruhga a'zo bo’lar ekan, o’zining shaxsiy sifatlarini yo’qotadi va sotsial guruh doirasidagi u yoki bu rollarni bajaruvchi kishiga aylanadi. Rasmiy o’rta va kichik guruhlarning aksariyatini ishlab chiqarish guruhlari, mehnat jamoalari tashkil etadi. Bu guruhlarda faoliyat turi ochiq bo’lib, sotsial aloqalarga to’g’ridan-to’g’ri, doimiy ravishda kiritadi va yangi a'zolar bilan takomillashib, kasaba uyushmalariga birlashib boradi. Bu guruhlarning faoliyat tartibga solingan bo’ladi: ularning faoliyati tartibi aniqlangan, ish natijasini baholash me'zonlari belgilangan bo’ladi. Kasaba guruhlarini shakllantirish bilan tegishli sotsial tashkilotlar shug’ullanadi. Sotsium asosan kasbiy mahoratga ega guruhlar vositasida o’zini qayta shakllantiradi. Lekin jamiyatning ehtiyojlari kasbiy faoliyat doirasidan chiqib ketadi. Shuning uchun kasbiy va rasmiy guruhlar doirasida yangi ehtiyojlarga yo’naltirilgan mustaqil faoliyat olib boruvchi guruhlar tashkil topib turadi. Norasmiy guruhlar rasman belgilangan qat'iy tartibdagi tarkibiy tuzilishga ega bo’lmaydi. Norasmiy guruh a'zolarining o’zaro ta'sirlashuvi tasodifiy bo’lib, shaxsiy munosabatlar, qadriyatlar tizimining umumiyligi bilan belgilanadi. Lekin unda ham ichki guruhiy ierarxiya mavjud bo’ladi. Ayrim sotsiologlar tomonidan bunday guruhlar «sotsial psixologik guruhlar» deb yuritiladi. 10

Norasmiy guruhlarning paydo bo’lishida vaziyat va umumiy manfaatlar majmui muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun ham bu guruhlarni ba'zan, manfaat yuzasidan tuzilgan guruhlar, deb ham yuritiladi. Odamlar ehtiyojlari turli-tuman bo’lganligi sababli norasmiy guruhlar yuzaga keladi. Norasmiy guruhning rasmiy guruhga nisbatan tarkibi boshqacha tuzilishga ega bo’ladi. Agar rasmiy vaziyatda guruh sotsial strukturaning yuqori organlari yoki jamiyat tomonidan tuzilsa, norasmiy guruhlar esa shaxsiy asosda, ya'ni uni tashkil etadigan individlar tashabbusi bilan tuziladi. Tashabbuskor kishilar bu guruhda faol rol o’ynaydilar va o’z-o’zidan guruhda a'zolarning ehtiyojlarini qondirishga imkoniyat beradigan xatti-harakat tizimi rivojlanadi. Sotsial guruh a'zolarining o’zaro munosabatlari faoliyat turiga ko’ra birlamchi va ikkilamchi shakllarga bo’linadi. Birlamchi va ikkilamchi guruh muammosini ishlab chiqish va atamalarini fanga kiritish amerikalik sotsiolog Ch.Kuli nomi bilan bog’liq 7 . Birlamchi guruh – bu bevosita, shaxsiy, yaqin o’zaro munosabatlarga kirishadigan ikki yoki undan ortiq kishilar yig’indisidan tashkil topadi. Birlamchi guruhlarda ekspressiv aloqalar ustun turadi: biz o’z do’stlarimiz, oila a'zolarimiz, sevgan insonlarimizni borligicha qabul qilamiz. Ikkilamchi guruhda ikki yoki undan ortiq kishilar aniq bir amaliy maqsadga erishish yo’lida birlashadilar. Ikkilamchi guruhlarda aloqalarning instrumental turi ustun turadi, ya'ni individlar maqsadga erishish vositasi sifatida qabul qilinadi 8 . Misol sifatida sotuvchi va xaridor o’rtasidagi munosabatlarni keltirish mumkin. Ayrim holatlarda ikkilamchi guruhlardan birlamchi guruhlar kelib chiqishi mumkin. Masalan, hamkasblar o’rtasida o’ta yaqin munosabatlar shakllanishi natijasida ular umumiy muammolar, yutuqlar, hazillar, mish-mishlar bilan bir-biriga bog’lanib qoladi. Birlamchi guruhlarning paydo bo’lishida bir qator talablar mavjud bo’ladi. Birinchidan, guruh hajmi muhim ahamiyatga ega bo’lib, katta guruhda uning har 7 Q а r а ng: Kuli CH. Pervichnie gruppi // А merik а nsk а ya so tsiologichesk а ya misl: R. Merton, Dj.Mid, T.P а rsons, А .SH ю ts: Teksti / Sost. E.I.Kr а vchenko: Pod red. V.I.Dobrenkov а . – M.: Izd-vo Mosk. un-t а , 1994. – S. .330-335; http://en.wikibooks.org/wiki/Introduction_to_Sociology ю – R. 62-72 . 8 Q а r а ng: Sociology: A Global Perspective, Ninth Edition. Joan Ferrante. Cengage. 2015. – P. 95-96. 11

bir a'zosi bilan yaqin munosabatlarga kirishish ehtimoli past, kichik guruhlarda esa ehtimol oshadi. Ikkinchidan, yaqin aloqalar kishilarning fazilatlariga ko’ra baholash imkonini beradi. Har kuni bir-biri bilan munosabatda bo’ladigan insonlar o’rtasida o’zaro ishonch, g’oyalar almashinuvi va hissiyot paydo bo’ladi. Uchinchidan, bir-biri bilan tez-tez va muntazam ko’rishib turadigan insonlar o’rtasida birlamchi guruh paydo bo’lishi ehtimoli oshadi. Ko’pincha bizning boshqalar bilan o’zaro aloqalarimiz ma'lum bir vaqt o’tib yaqinlashadi, bu esa o’z navbatida munosabatlarda muntazam muloqot, umumiy ko’nikma va qiziqishlar paydo bo’lishiga olib keladi. Sotsial guruhlarda «birlamchi» atamasi o’ta muhim va echilishi zarur bo’lgan muammo va masalalarni belgilash uchun qo’llaniladi. Haqiqatan ham, bu tushuncha aynan birlamchi guruhlarga xos, chunonchi ular jamiyatda insonlarning o’zaro munosabatlari asosini tashkil etadi. Birlamchi guruhlar shaxsning ijtimoiylashuvi jarayonida muhim o’rin tutib, aynan uning doirasida go’dak va yosh bolalar o’zlari tug’ilgan, yashayotgan jamiyat asoslarini anglaydilar. Bunday guruhlar keyinchalik sotsial hayot uchun zarur bo’lgan me'yor va tamoyillarni qabul qilishimizda o’ziga xos “o’yin maydoni”, desak bo’ladi. Sotsiologlar birlamchi guruhlarni alohida olingan insonlarni jamiyat bilan bog’lovchi ko’prik sifatida olib qaraydilar. Chunki, aynan ularning yordamida individda umumiylik hissi rivojlantiriladi. Shuningdek, birlamchi guruhlar fundamental ahamiyat kasb etib, ular insondagi asosiy Shaxsiy manfaatlarni aksariyat qismi qondiriladigan muhitni ta'minlaydi. Bu guruhlar doirasida biz hamfikrlilik, sevgi-muhabbat, bexatarlik, umumiy farovonlik va baxt-saodatni his qilamiz. Tabiiyki, birlamchi guruhlardagi o’zaro aloqalarning mustahkamligi guruhning funksionallashuviga o’z ta'sirini o’tkazadi. Birlamchi guruhlar jamiyatda sotsial nazoratning kuchli vositasi bo’lib xizmat qiladi. Bu guruh a'zolari sotsiumda hayotimiz uchun zarur bo’lgan ne'matlarni taqsimlaydi. Agar individ sotsiumdagi ishonchni oqlamasa, ma'lum bir 12

qat'iy harakatlar bilan guruh a'zolari uni umumiy qabul qilingan me'yorlarga bo’ysundiradi. Masalan, ayrim diniy jamoalarda itoatsizlarga nisbatan «boykot» e'lon qilinadi (tartibbuzar jamoadan haydalmagan holda u bilan muloqotga kirishish taqiqlanadi). Yana bir muhim jihat borki, birlamchi guruhlar sotsial voqyelikni belgilaydi. Turli xil vaziyatlarni o’ziga xos tarzda talqin qilib, guruh a'zolaridan shu guruhda ishlab chiqilgan tasavvurlarga mos xulq-atvorga erishadi. Demak, birlamchi guruhlar sotsial me'yorlarning tashuvchisi bo’lish bilan bir qatorda ularni tarqatuvchisi rolini ham bajaradi. 3. Kvaziguruh va uning asosiy ko’rinishlari Bizga nafaqat o’zimiz mansub bo’lgan guruhlar, balki biz a'zo bo’lmagan guruhlar ham kuchli ta'sir o’tkazadi. Shundan kelib chiqib, sotsiologlar ichki guruh (inguruh) va tashqi guruh (autguruh) o’rtasiga chegara qo’yishni lozim topdilar. Bu tashabbus sotsiolog U.Samnerga nomi bilan bog’liq 9 . Ichki guruh – bu, individ o’zini mansub deb bilgan va a'zo bo’lgan guruh tushuniladi. Tashqi guruh esa buning aksi bo’lib, unda individ a'zo bo’lmagan guruh shakli tushuniladi. Bu ikki 9 Q а r а ng: Introduction to Sociology. OpenStax College. Rice University Houston, 2013. – R. 124. http :// openstaxcollege . org . 13

guruh o’rtasidagi tafovutni «biz» va «ular» olmoshlari bilan belgilash mumkin. Demak, ichki guruhlarni «bizning guruh», tashqi guruhlarni «ularning guruhi» sifatida tavsiflash mumkin bo’ladi. Ichki va tashqi guruh tushunchasi ular chegaralarining muhimligini ko’rsatib, bunda o’zaro ta'sir qaerdan boshlanadi va qaerda tugaydi?, - degan savolga javob izlanadi. Guruh chegaralari jismoniy to’siq bo’lmay, sotsial o’zaro munosabatlar oqimidagi uzilishlar hisoblanadi. Ayrim chegaralar hududiy tamoyillarga asoslanadi, masalan, kvartal, tuman, mamlakat. Boshqa chegaralar sotsial tafovutlar bilan bog’liq, masalan, etnik, diniy, siyosiy, kasbiy, tilga oid, urug’-aymoq, sinflar. Chegaralar «begonalarning» guruh muhitiga kirishini oldini oladi va bir vaqtning o’zida guruh a'zolarini boshqa raqobatchi guruhlar bilan o’zaro harakatga kirishishi ehtimolini oldini olish maqsadida bu muhitda ushlab turadi. Amerikalik psixolog M.Sherif va uning yordamchilari tomonidan o’tkazilgan tajriba (1961) shuni ko’rsatdiki, ma'lum bir guruhga mansublilik hissi ortgani sayin raqobatchilik elementlari mavjud bo’ladigan vaziyatlarda tashqi guruhlarga nisbatan ziddiyat kuchayadi 10 . M.Sherif olib borgan tadqiqot obektlari o’rta sinfga mansub osoyishta oilalardan bo’lgan ijtimoiy moslashgan, sog’lom 11- 12 yoshli bolalar bo’lgan. Tajriba yozgi lagerda olib borilgan bo’lib, u yerda o’g’il bolalarni ikki guruhga ajratilgan. Lagerdagi hayotning birinchi haftasida bolalar bir-birlari bilan tanishdilar, guruhning yozilmagan qonunlarini ishlab chiqdilar, majburiyatlar va rollarni taqsimladilar. Ikkinchi haftada tajriba o’tkazayotganlar ikki guruhni raqobatga asoslangan turli tadbirlarda to’qnashtirdilar: beysbol, qo’l to’pi turniri, harbiy o’yin, xazinani qidirish va h.k. Musobaqalar sportga xos do’stona kayfiyatda boshlangan bo’lsada, bu uzoqqa cho’zilmadi. Uchinchi hafta integratsiya fazasi bo’lib, unda M. Sherif ikkala guruh o’smirlarini birgalikdagi ovqat tanovuli, kinofilmlarni tomosha qilish va hazil-mutoyibada bir-biri bilan muntazam birlashtirdi. Lekin, bu vaziyat ikki guruh o’rtasidagi tanglikni yumshatish o’rniga raqobatchilik hissini namoyon qilish, bir-birining ustidan 10 Q а r а ng: Sotsiologiya / pod red. prof. Ю .G.Volkov а . – M.: G а rd а riki, 2003. – S. 129. 14

kulish va janjal uchun bahona bo’ldi. Shunda tajriba o’tkazayotganlar ikki guruhni bir maqsadga yerishish uchun o’zaro kelishib ish tutishga majbur qiladigan kutilmagan va tabiiy vaziyatlarga (avariya holatidagi lager vodoprovodini remont qilish) qo’ydilar. Musobaqalar bolalarda guruhiy chegaralar to’g’risidagi tasavvurlarini yanada kuchaytirgan bo’lsa, umumiy maqsadga erishish yo’lidagi ish adovat hissini va guruhlararo to’siqlarni yumshatdi, hamkorlik ehtimolini oshirdi. M.Sherif, shuningdek, sotsiologiya fanida sotsial guruhlarning a'zoli (bevosita a'zo bo’lgan) va referent (individ a'zo bo’lmagan, lekin o’z xatti- harakatlarini ushbu guruh me'yor va qadriyatlari bilan tartibga soladigan) guruhlarga turlanishini asoslab bergan. Referent guruh (lot. referentis – mansub bo’lish, xabar beruvchi) yoki etalon guruhi inson tomonidan me'yorlari nisbatan qadrliroq tan olinadigan guruhdir. Masalan, mutaxassis hurmatga sazovor hamkasblari guruhiga tayanadi, sportchi – o’zi tanigan taniqli rekordsmenlarning me'yorlariga va h.k. Referent guruhlar – individ o’z qarashlari, hissiyoti va harakatlarini baholash va shakllantirishda asoslanadigan ijtimoiy birlikni tashkil etadi. Individlar o’z ustanovkalari, e'tiqodini shakllantirish va xatti-harakatlarini amalga oshirishda o’zlarining ustanovka, e'tiqod va xatti-harakatda taqlid qilishga loyiq deb bilgan boshqa bir insonlar yoki guruhlar bilan taqqoslaydilar. «Referent guruh» tushunchasi to’rt xil ma'noda qo’llaniladi: 1. Individ xatti-harakati uchun namuna, etalon bo’lib xizmat qiladigan guruh. 2. Individ o’z xatti-harakatlarini yo’naltirgan guruh. 3. Individ a'zo bo’lishga intilayotgan guruh. 4. A'zolarining qadriyat va fikrlari bevosita shu guruh a'zosi bo’lmagan kishi uchun o’ziga xos taqqoslash o’lchovi, sotsial «o’lchov doirasi» sifatida xizmat qiladigan guruh 11 . 11 Q а r а ng: Umumiy sotsiologiya. / prof. N.S. А liqoriev, dots. R.T.Ub а ydull а ev а t а hriri ostid а . – Toshkent: ToshDU, 1999. – B. 58. 15

Real hayotda «referent guruh» nazariyasi shaxsning turli sotsial muhitlarga moslashuv jarayonida, sotsial harakatlarni o’rganishda qo’llaniladi. Referent guruhlar o’z mavjudligi va tabiatiga ko’ra: real va ideal ; funksionallashuviga ko’ra: normativ va qiyosiy ; guruh me'yorlarining shaxs tomonidan qo’llab-quvvatlanishi yoki rad etilishiga ko’ra: ijobiy va salbiy turlarga bo’linadi. Real referent guruh – shaxsga qulay sotsial me'yor va qadriyatlarni egallashi uchun etalon bo’lib xizmat qiladigan kishilar birligi hisoblanadi. Ideal referent guruh – bu, ma'lum bir guruh qadriyatli va me'yoriy yo’l-yo’riqlarining inson ongida aks etishidir. Shaxs bu guruhga o’z tasavvurlari va harakatlari bilan moslashishga harakat qiladi. Demak, real referent guruh sotsial voqyelikdagi hodisa bo’lsa, ideal referent guruh individ ongining mahsuli hisoblanadi. Referent guruhlar ham me'yoriy, ham qiyosiy funksiyalarni bajaradi. Biz o’zimizni ma'lum bir guruhning to’la huquqli a'zosi sifatida ko’rish istagida (yoki biror guruhga a'zolikka intilishda), guruhiy standartlar va tamoyillarni qabul qilamiz. Masalan, bir maktabdan boshqa bir maktabga qabul qilingan o’quvchi boshqalardan ajralib qolmaslik uchun bu muhitdagi barcha me'yor, qoida va standartlarni tezroq o’zlashtirishga harakat qiladi. Individning xulq-atvori uning aniq bir guruhga mansubligini ko’rsatadi. Sotsiologiyada yoshlik bolalik davridan so’ng ulgayish davrigacha bir necha bosqichlarga ajratilib ko’rsatiladi. Masalan, yoshlikning dastlabki, quyi chegarasi 14-16, yuqori chegarasi esa 25-30 yoshlarni o’z ichiga oladi. 20 yoshgacha bo’lgan yoshlarda asosiy muammo, ularning kasb tanlashi, ma'lumot olishi va xayotga mustaqil qadam qo’yishi bilan bog’liq muammolarni o’z ichiga oladi. Yoshlar sotsiologiyasi – jamiyatning barcha ijtimoiy sohalaridan muammolarni o’rganadi. Jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoiti va yoshlar muammosi; xalq xo’jaligi, fan va madaniyatning yosh mutaxassis kadrlarga bo’lgan ehtiyoji; ta'minlash tizimi va yoshlarni mustaqil mexnat faoliyatiga 16

tayyorlash, demografik jarayonlar va yoshlarni ish bilan ta'minlash; yoshlarning ma'lumot olishi va kasb tanlash muammosi: yoshlarda mexnat malakasi shakllantirish masalalari; shahar va qishloq yoshlari hayoti kabi masalalarni tadqiq etadi va o’rganadi. Hozirgi sharoitda yoshlarni ish bilan ta'minlash muammosi dolzarb masala hisoblanadi. Bu muammoni hal etib borilishi yoshlar bilan bog’liq bo’lgan ko’plab masalalarning echimini topishga sezilarli ta'sir ko’rsatadi. Yangi ijtimoiy – iqtisodiy munosabatlarning tarkib topa borishi ayniqsa yoshlarning ijtimoiy qarashlarida, jiddiy o’zgarishlar yasamoqda. Shuning uchun, yoshlarning kelajak hayoti rejalarini, ularning qiziqishlarini aniqlash maqsadida emperik sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish va nazariy xulosalar ishlab chiqish lozim. Yoshlarning kasb tanlashi, ish joylariga ega bo’lishi ishlab chiqarishning intensiv ravishda rivojlanishi va yuksak texnologik takomillashuvchi jarayonida ko’p jihatdan esa yoshlar sotsilogiyasi, ta'lim, ilm-fan sotsiologiyasi bilan aloqadordir. Mamlakatimizda yoshlarning o’z kelajagini qurish uchun keng imkoniyatlar ochildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida yoshlarning mehnat qilish, kasb tanlash va ma'lumot olish huquqi 37 – moddasila kafolatlangan. Yosh mutaxassislar davlat boshqaruvining mas'uliyatli ishlariga ko’proq jalb etilmoqda. Shunday bo’lsada Prezidentimiz qaysi viloyat sessiyalarida nutq so’zlamasinlar albatta yoshlar davlat boshqaruvida kamchilikni tashkil etishni afsus bilan ta'kidlaydilar. Rivojlangan mamlakatlarda sotsiologik tadqiqotlar natijalari hukumat va boshqa jamoat tashkilotlari uchun taraqqiyotning muhim dasturiga aylangan. Bizda ham endi-endi bu soxaga e'tibor berilib kelinmoqda. Jamiyat o’z oldiga mustaqil fikrlovchi erkin shaxsni shakllantirish vazifasini qo’ymoqda. Biz o’z qadr-qimmatini anglaydigan, irodasi baquvvat, iymoni butun, hayotda aniq maqsadga ega bo’lgan insonlarni tarbiyalash deganidir. 17

Prezidentimiz sog’lom avlodni tarbiyalash g’oyasini mustaqillikka erishgan dastlabki kunlaridanoq muhim, dolzarb vazifa sifatida o’rtaga qo’ygani ma'lum. Bu maqsadga erishining asosiy yo’li – ta'lim-tarbiya muassasalari, oilada olib borilayotgan tarbiyaviy ishlarni muayyan umumiy maqsad va manfaatdan kelib chiqqan xolda bir-biri bilan uzviy bog’lashdir. «Ham davlat, ham ijtimoiy tashkilotlar, yangi paydo bulayotgan birlashmalar va jamg’armalar o’z kuchlarini mujassamlashtirib, bir yoqadan bosh chiqarib, mahalla-maktab-oila xarakatlarini amalga oshirishda, jismonan baquvvat, axloqan etuk, ruxan sog’lom avlod tarbiyalashda xech qanday kuch va mablag’larni ayamasliklari kerak» deb ta'kidlaganlar. «Sog’lom avlod» dasturiga nazar tashlasak, bu dasturda iqtidorli yoshlarning kamoloti uchun alohida sharoitlar yaratish, nogiron bolalarning tibbiy- ijtimoiy tiklash masalalariga ham jiddiy e'tibor berilganligini ko’ramiz. Milliy sport turlarini rivojlantirish va keng targ’ib etishga xam katta e'tibor berilmoqda. «Alpomish o’yinlari» yoshlar o’rtasidagi tennis musobaqalari, spartakiadalar shular jumlasidandir. Talaba va o’quvchilarning bo’sh vaqtini unumli band etish maqsadida ommaviy ravishda sport bilan shug’ullanishga, ularda soglom turmush tarzini shakllantirish uchun «Universiada», «Barkamol avlod», «Umidl nihollari» an'anaviy sport musobaqalari o’tkazilmoqda. Kelajakda ushbu tadbirlarga xorijiy davlatlarning sporti talabalarning ham taklif etish hamda sport turlarini ko’paytirish ustida jiddiy tashkiliy ish – tadbirlar belgilandi. Sotsiologik tadqiqotlar statistikasiga asosan talabalar o’rtasida sportga qiziqish yildan-yilga ortib borayotganligini ko’rish mumkin. 2002 yilda sport seksiyalariga qatnashuvchi talabalar soni umumiy talabalar sonining 40 % ini tashkil etadi. Ayni paytda, mamlakat aholisining, ayniqsa, yoshlarning ish va o’qish bilan band bo’lmagan qismini foydali mexnat hamda zamonaviy zarur ixtisosliklar bo’yicha qisqa kurslarda o’qish bilan ta'minlash yuzasidan chora-tadbirlar 18

belgilash ustida ishlar olib borilmoqda. Milliy iftihor xar bir yosh yigit va qiz o’z millatining tarixi, taqqdiri, istiqboli, mamlakatining imkoniyatlarini bilishi, uning shonu-shuhratini ulug’lashga intilishdir. Yoshlarda Vatan, millat taqdiriga nisbatan loqaydlik kuchaysa, ular mamlakatda bo’layotgan voqealarga nisbatan befarq qarasalar – bu chuqur ilmiy fojeaning belgisidir. Islom Karimov yoshlarda milliy iftixor tuyg’usini shakllantirish borasidagi vazifalar ustida to’xtab qo’yidagi fikrlarni aytgan edi: «Biz ona O’zbekiston istiqbolini, uning shonu-shavkatini qanday himoya etishni ota-bobolarimizdan meros qilib olishimiz va uning himoyasiga hamisha tayyor turmog’imiz darkor». Buyuk faylasuf shoir Bedilning shunday hikmatli fikri ham bor: «Bino poydevorining birinchi toshi qiyshiq qo’yilsa, binoning boshi yulduzlarga etsa xam u qiyshiq bo’lib qolaveradi». Ushbu masalalarni o’rganish va tadqiq etish uchun O’zbekiston Respublikasi «Jamoatchilik fikri» markazi so’nggi yillarda qator sotsiologik tadqiqotlar o’tkazdi va ular asosida ma'lum ilmiy va amaliy tavsiyanomalar ishlab chiqdi. Shunday tadqiqotlardan biri Samarqand viloyatida «yoshlar va axloq» mavzusida o’tkazildi. Shunaqa tadqikotlar Respublikamiz buyicha o’tkazilsa, yoshlar va ularning muammolarini xal etish masalalarini har tomonlama bartaraf etishga imkoniyatlar yaratiladi deb xisoblaymiz. Deviant – xulq atvor «og’ishini» o’rganadigan sotsiologiyaning eng qiziq hisoblanadi. Demak, jamiyatda mavjud ijtimoiy me'yorlardan chetga chiqish holatlarini deviant xulq atvor sotsiologiyasi o’rganadi. Yanada to’liqroq ta'rif beradigan bo’lsak: - jamiyatda o’rnatilgan axloq me'yorlariga mos kelmaydigan insoniy faoliyat yoki hatti-harakat, ijtimoiy hodisa bo’lib, yolg’onchilik, dangasalik, ugirlik, ichkibozlik, giyohvandlik, o’z joniga qasd qilish. Bu maxsus soxani taxlil va tadqiq qilish ancha murakkab sanaladi. Chunki ijtimoiy me'yor va qadriyatlar 19

qanchalik ko’p bo’lsa, qoidalarni buzish xam shanchalik ko’p bo’ladi. Bulardan tashqari, turli madaniyatlar, shuningdek submadaniyatlarning me'yorlari bitta jamyait ichida ham ancha farq qiladi. Shuning uchun bir jamiyat uchun oddiy hol xisoblangan narsa boshqasida me'yordan og’ish sifatida baholanadi. Masalan, marixuana chekish - Britaniya madaniyatida «og’ish» hisoblanadi, alkogollik ichimlik ichish esa «og’ish» hisoblanmaydi. Yaqin Sharq mamlakatlarida esa ikkalasi ham «og’ish» hisoblanadi. Umuman deviantni guruh yoki jamiyatda ko’pchilik odamlar tomonidan qabul qilingan meyo'r va me'yorlar yig’indisiga mos kelmaslik deb aytish mumkin. Chunki, xulq atvorning umumiy qoidalarini ko’pchiligimiz buzamiz. Ko’pchilik kichik o’g’irliklar, masalan, dukondan biror narsaga xaq to’lamay shaxsiy manfaatlar yulida foydalanish uchun olib ketish hollariga yo’l qo’yganmiz. «Deviant xulq» oladigan bo’lsak, amerikalik milliarder Govard Xyuz juda omadli biznesmen bo’lgan. U o’zining mexnatsevarligi, original fikr yuritish va ko’tilmagan qarorlar qabul qilgani uchun muvafaqqiyatga erishgan. Biroq, uning xulq atvoridagi ba'zi sifatlar umumiy qoida va me'yorlarga mos kelmas edi. Xayotning so’nggi yillarini u tashqi olamdan ajralib, o’zining uyiga qamalib olib, sochini o’stirib paxmoq soqol qo’yib o’tkazgan. Govard bir paytning o’zida ishi juda yurishgan buznesmen va xulqi juda «og’ib» ketgan odam edi. Jamiyat a'zolari shaxsiy nuqtai nazarlarining shakllanishiga, ularning deviant xulq atvoriga nisbatan ijtimoiy faol munosabatlarining tarkib topishiga tarbiyaviy jarayonlar uchun bevosita mutasaddi shaxslar, tashkilotlar raxbarlarining roli va axamiyati juda katta. Deviant xulq atvor turlariga kiruvchi ichkibozlik, giyohvandlik, o’z-o’zini o’ldirishlar bilan bogliq ijtimoiy illatlarning har biri yuzaga kelishi va ijtimoiy oqibatlariga ko’ra farqli jixatlarga ega. Misol uchun shaxar ko’chasida ikki kishi qarama-qarshi tomondan bir-biriga yaqinlashib kelmoqda. Ular bir-biriga qisqa nazar tashlashadi, tezlikda bir-birlarining yuziga va kiyinishiga e'tibor berishadi. Ular bir-biriga yaqinlashib yonlaridan o’tib ketgunlaricha ko’zlari ko’zga 20

tushmaslik uchun chetga qaraydilar. Bu jarayonni biz fuqarolarning bir-biriga bee'tiborligi deb qabul qilamiz. Lekin, xar bir odam boshqasiga uning mavjudligin sezganini, biroq uni shilqim sifatida talqin qilmasligi uchun ortiqcha xarakatdan tiyib turishini bildiradi. Shu yusinda odamlar bir-birlariga dushmanlik qilish va bir- birlariga befarq bulish uchun sabab yo’qligini namoyish etadilar. Fuqarolik bee'tiborligini mazmunini tushunish uchun u qo’llaniladigan vaziyatlarga murojaat qilish lozim. Xaddan tashqari tikilib qarash ishonchsizlik belgisi yoki suhbatdoshning nima haqida gapirayotganligini tushunmaslik alomati sifatida qabul qilinishi mumkin. Endi savol tug’ilishi tabiiy. Nima uchun ijtimoiy xulq atvorning arzimas jixatlari bilan shug’ullanish kerak? Ko’chada biror kishining yonidan o’tish, tanish odam bilan salomlashish va unga bir necha so’z aytish, bularning hammasi shunchalik arizimas va qiziqarsizmi, kun davomida ular xaqida mutlaqo o’ylamay yuzlab marta qaytaramiz. Aslida ijtimoiy ta'sirning oddiy shakllarini o’rganish sotsiologiya uchun juda muxim. Jamiyatda insonlar faoliyati, hatti-harakatlari va xulq atvorini ijtimoiy me'yorlar boshqaradi. Ijtimoiy me'yor jamiyat boshqaruvining ajralmas qismi bo’lib, shaxs yoki ijtimoiy guruh xulq-atvorini muayyan sotsial muhitga moslashtiruvchi qoidalar majmuasidir. Ijtimoiy me'yorning qo’yidagi asosiy turlari mavjud: 1. Huquqiy 2. Axloqiy 3. Diniy 4. Urf-odatlarga oid me'yorlar . Bu me'yorlarning afzalligi, yoshlikdanoq muayyan me'yorlarga moslashtirib berilgan jamiyat a'zolari umum tomondan qabul qilingan qoidalardan chetga chiqmaydi. Jamiyat o’zgarib, taraqqiy etish barobarida ijtimoiy me'yorlar eskirib va yangilanib boradi. Biz ijtimoiy koidalar va me'yorlarga amal qilamiz. Misol uchun , til qoidalarini o ’ rganishni olib ko ’ raylik . Tildan foydalanish 21

grammatik va orfografiya qoidalarini bilishni anglatadi . Biz ushbu qoidalarni qiyna lmasdan , o ’ ylanmasdan qo ’ llaymiz , chunki ularni bolalikda egallab olganmiz . Keyi nroq , chet tilini o ’ rganayotganda odam hattoki oddiy iborani o ’ tish uchun ham qan chalik q oidalarni bilish zarur ekanligini anglaydi . Yoki bo ’ lmasa svetoforning qizil chirog ’ i yonganda to ’ xta zarurligini bilamiz . Chunki , haydovchilarning ko ’ pchligi bu qoidalarga amal q ilmasa , yullar hozirgiga nisbatan beqiyos darajada xavfli bo ’ li b qolardi . Bu misollar bizning e ' tiborimizni konformlik va og ’ ish muammosining mu him jixatlaridan biriga qaratadi . Barcha ijtimoiy me ' yorlar sanksiyalar bilan birga mavjud bo ’ ladi . Sanksiya -« rag ’ batlantirish yoki jazolash turlari bo ’ lib , ular yordamida ijti moiy maqbul bulgan xulq - atvor me ' yorlari mustahkamlanadi ». Sanksiya boshqalar tomonidan individ yoki gurux xulqiga bildirilgan reaksiya bo ’ lib , uning maqsadi - mazkur ijtimoiy me ' yorning bajarilishini kafolatlash . Sanksiyalar rag ’ batlantiruvch i va jazolovchi turlarga bo ’ linadi . Formal sanksiya normalarga rioya qilishni kafolatlaydigan tashkilot yoki guruh bo ’ lgan joyda mavjud bo ’ ladi . Noformal sanksiyalar – nokom formlikka nisbatan kamroq uyushgan va ko ’ pincha o ’ z - o ’ zidan kelib chiqdigan rea ksiyadir . Sanksiyalarni biz ijtimoiy nazorat institutlari deb hm atashimiz mumkin . B u institutlarga oila , maktab , mahlla deb atashimiz mumkin . Rasmiy reaksiyalar – sud va xuquq tizimidagi jazo bilan bogliq . Jinoyatlarn i sud qilish , qamoqqa olish , yo ’ l qoidalarni buzishning ko ’ pchiligi jarima yoki hay dovchilik xuquqidan maxrum qilish yuli bilan jazolanadi va bu jazolar haydovchila rning yo ’ l qoidalarini buzmasliklariga sabab bo ’ ladi . 22

Formal ( rag ’ batlantiruvchi ) sanksiyalar unchalik ko ’ p emas . Haydovchini mashinani namunali xaydashini rag ’ batlantirish maqsadida « a ' lo haydovchilik uchu n » yoki « bilag ’ on haydovchi » kabi unvonlar mukofot tarzida beriladi . Formal sanksiyalar ijtimoiy xayotimizning boshqa sohalarida ham uchraydi : jangdagi jasurligi uchun orden yoki medallar , daraja va diplomlar , sportdagi yutu qlari uchun mukofotlar . Pozitiv va negativ noformal sanksiyalar ijtimoiy xayotda barcha sohalarnin g ajralmas qismi hisoblanadi . Pozitiv noformal sanksiyalar maqtov , ma q ullash maz munidagi jilmayish , elkaga urib quyish kabi shakllarda nomoyon bo ’ lishi mumkin . Negativ noformal sanksiyalar esa xaqorat ohangi , so ’ kish yoki xayfsan shakllarida nomoyon bqladi . Formal sanksiyalar konformlik va me ' yorlarni saqlashda ahamiya tga ega . Do ’ stlar , oila , hamkasabalarning yaxshi munosabatini saqlab qolish ehtiyo ji , kulgu bulish , uyalib qolish , rad etishidan ko ’ chish odamlarning xulqini ko ’ pinch a formal mukofotlar yoki jazolashdan ko ’ ra ko ’ proq belgilab beradi . Q onunlar – bu xokimiyat tomonidan fukarolar amal qilishi uchun belgilab qo ’ yiladigan tamoyil shaklidagi me ' yorlardir . Konformlik namoyish etmaydigan odamlarga qarshi qo ’ llaniladigan formal sanksiyalar h am mavjud . Konformlik – jamiyat yoki guruhda o ’ rnatilgan me ' yorlarga rioya qilishga asoslangan xulq ».2 Q onun bor joyda jinoyat h am topiladi , chunki jinoyatni qonuni buzuvchi xa r qanday xulq deb ta ' riflash mumkin . Jinoyatlarni xillari shunchalik ko ’ pki , ularni amalga oshirilayotganlar bir xi l ruhiy sifatlarga ega , deyish xaqiqatdan yiroqdir . Biz jinoyatning faqat bir toifasi , aytaylik , og ’ ir jinoyatlar tadqiqi bilan chek lansak ham , juda ko ’ plab xar xil xolatlar aniqlanadi . Bunday jinoyatlarning ba'zilari individlar tomonidan, boshqalari esa tashkiliy guruh tomonidan sodir etiladi. 23

Jinoyatning mohiyatini qoniqarli izohlash, sotsiologik baxolash mumkin. Chunki jinoyatlar jamiyatning ijtimoiy institutlari bilan bogliq. Har qanday jamiyatdagi jinoyatchilikning xaqiqiy miqyosini baholash mushkul, chunki hamma jinoyatlar xam aniqlanavermaydi. Shunga qaramay, ba'zi mamlakatlarda jinoyatchilik darajasi o’rtachadan ancha baland. Jazo xam xuddi «jinoyat» singari turli madaniyatlarda va jinoyatlardan muhofaza qilish va ularni «qayta tarbiyalash» uchun paydo bo’ldi. Shu oxirgi maqsad nuqtai nazaridan ular samarasiz bo’lib chiqdi. Bugun ko’pchilik mamlakatlarda o’lim jazosi bekor qilingan. Mustaqil O’zbekistonimizda ham faqatgina genosid va terrorchilik harakatlari va qasddan odam o’ldirishlarga o’lim jazosi mavjud. Shu ma'noda jinoiy ishlarni liberallashtirish bo’yicha bir muncha ishlar amalga oshirilmoqda. Deviant xulq atvorni o’rganishda muammoli vaziyat muxim axamiyat kasb etadi. Bu xolat shundayki, u sub'ektdan echimini talab qiladi, uning echimi ijtimoiy me'yorlarda ko’rsatilgan bo’lsa-da, u yoki bu sabablarga kura, ushbu me'yorlarni qo’llash qiyinroq bo’ladi. D е viant х ulq а tvorni o’rganishda muammoli vaziyat muhim ahamiyat k а sb etadi. М uammoli vaziyat – shunday holatki, u sub’ektdan echimini talab qiladi, uning echimi ixtiyoriy, mey’orlarda ko’rsatilgan bo’lsada, u yoki bu sabablarga ko’ra ushbu me’orlarni qullash qiyinroq bo’ladi. Eng katta q атта muammoli vaziyat ziddiyatli holatlarda turli holatlarda shaxslar yokiguruhlarning manfaatlari bir birlariga tuqnash kelganda yuz beradi. O’z joniga qasd etishning 40 % о ilaviy ziddiyatlar о qibatida sodir etiladi. Ziddiyatli holatlarning yuzaga kelishiga sabab, ba’zan shaxs х ususiyatlari sabab bo’lsa ba’zan kichik ixtiyoriy guruhlar,sinfdoshlar о rasidagi munosabatlar sabab bo’ladi 24

O'xshashlar

Sotsial munosabatlar sotsiologiyasi

V.Vundtning sotsial psixologik qarashlari

Sotsiologiyada maxsus yo`nalishlar

Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi

Ijtimoiy institutlar sotsial-psixologik tavsifi