Ijtimoiy institutlar sotsial-psixologik tavsifi

Yuklangan vaqt:

07.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.666015625 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy institutlar sotsial-psixologik tavsifi Reja: 1.Ijtimoiy institutni ta’riflashga nisbatan yondashuvlar. 2.Ijtimoiy institutlar strukturasi, ularning tipolagiyasi, ierarxiyasi va funktsiyalari. 3.Tashkilotlar sotsalogiyasi va rollar. 4.Oila institutlari. 5.Xulosa. Ma’lumki, ijtimoiy munosabatlar ijtimoiy muloqotning asosiy elementi bo’lib, u guruhlarning barqarorligi va birlashishini ta’minlaydi. Jamiyat ijtimoiy aloqalar va

o’zaro ta’sirlarsiz mavjud bo’lolmaydi. Jamiyat yoki shaxsning eng muhim ehtiyojlarini qondirishni ta’minlaydigan o’zaro ta’sirlar alohida rol o’ynaydi. Bu o’zaro ta’sirlar institutsional (qonuniylashtirilgan) bo’lib, barqaror, o’zini-o’zi rad etuvchi xususiyatga ega. Kundalik hayotda ijtimoiy aloqalarga aynan ijtimoiy institutlar, ya’ni munosabatlarni tartibga solish orqali erishiladi; aniq taqsimlanishi (o’zaro ta’sir ishtirokchilarining funksiyalari, huquqlari, burchlari va ularning harakatlarining muntazamligi. Aloqalar uning sheriklari o’z burchlarini, funksiyalarini, rollarini bajargunlaricha davom etadi. Mavjud bo’lgan ijtimoiy munosabatlar barqarorligini ta’minlash. jamiyat hayotiga bog’liq bo’lib, odamlar o’z a’zolarining xulq-atvorini nazorat qiluvchi o’ziga xos institutlar, muassasalar tizimini yaratadilar. Avloddan - avlodga o’tib, turli ijtimoiy sohalardagi xatti- harakatlar va faoliyat normalari va qoidalari jamoaviy odat, an’anaga aylandi. kishilarning ma’lum bir yo’nalishdagi tafakkur tarzi va turmush tarzi. Ularning barchasi vaqt o’tishi bilan institutsionallashgan (o’rnatilgan, mustahkamlangan). Qonunlar va institutlar shaklida). Bularning barchasi ijtimoiy institutlar tizimini – asosiy mexanizmni tashkil etgan. jamiyatni tartibga solish. Aynan ular bizni insoniyat jamiyatining mohiyatini, uning tarkibiy elementlarini, evolyutsiya belgilari va bosqichlarini tushunishga olib boradi. Sotsiologiyada ijtimoiy institutlarning ko’plab talqinlari, ta’riflari mavjud. Ijtimoiy institutlar - (lot. Institutum - muassasadan) - odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etishning tarixan shakllangan shakllari. "Ijtimoiy institut" tushunchasi yuridik fandan olingan bo’lib, u erda ijtimoiy va huquqiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquqiy normalar majmuini belgilaydi. Ijtimoiy institutlar- bular nisbatan barqaror va yaxlit (tarixiy o’rnatilgan) ramzlar, e’tiqodlar, qadriyatlar, me’yorlar, rollar va maqomlar to’plami bo’lib, ular tufayli ijtimoiy hayotning turli sohalari nazorat qilinadi: oila, iqtisodiyot, siyosat, madaniyat, din, ta’lim va boshqalar. Bu mavjudlik uchun kurashishga yordam beradigan va shaxs va umuman jamiyatda muvaffaqiyatli

omon qolishga yordam beradigan o’ziga xos kuchli vositalar, vositalar. ularning maqsadi guruhning muhim ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishdir. Institutsional aloqaning eng muhim xususiyati (ijtimoiy institutning asosi) - bu shaxsga yuklangan vazifalar, funktsiyalar va rollarga rioya qilish majburiyati, majburiyati. Ijtimoiy institutlar, shuningdek, ijtimoiy aloqalar tizimidagi tashkilotlar jamiyat tayanadigan o’ziga xos mahkamlagichdan boshqa narsa emas. “Ijtimoiy institut” atamasini birinchi bo’lib ilmiy muomalaga kiritgan va tegishli nazariyani ishlab chiqqan ingliz sotsiologi G. Spenserdir. U ijtimoiy institutlarning olti turini: sanoat (iqtisodiy), siyosiy, kasaba uyushma, marosim (madaniy va marosim), cherkov (diniy), maishiy (oila)ni o’rgangan va tavsiflagan. Har qanday ijtimoiy institut, uning nazariyasiga ko’ra, ijtimoiy harakatlarning barqaror tuzilishidir. “Maishiy” sotsiologiyada ijtimoiy institutning mohiyatini tushuntirishga birinchi urinishlardan birini professor Yu. Levada amalga oshirib, uni ma’lum vaqt davomida o’zining barqarorligini saqlaydigan va barqarorligini ta’minlovchi kishilar faoliyati markazi (tugun) sifatida talqin qildi. butun ijtimoiy tizim. Ilmiy adabiyotlarda ijtimoiy institutni tushunishning ko’plab talqinlari va yondashuvlari mavjud. Ko’pincha u inson faoliyatining turli sohalarini tartibga soluvchi rasmiy va norasmiy qoidalar, tamoyillar, me’yorlar va ko’rsatmalarning barqaror to’plami sifatida qaraladi. Ijtimoiy institutlar - bu qadriyatlar va xulq-atvor namunalari doirasida o’zlarining ijtimoiy rollarini bajarish asosida maqsadlarga birgalikda erishishni ta’minlaydigan muayyan ijtimoiy ahamiyatga ega funktsiyalarni bajaradigan odamlarning tashkil etilgan birlashmalari. Bunga quyidagilar kiradi: ■ davlat funktsiyalarini bajaradigan muayyan odamlar guruhi; ■ butun guruh nomidan shaxslar, guruh a’zolari tomonidan bajariladigan funktsiyalarning tashkiliy majmui; ■ muassasalar, tashkilotlar, faoliyat vositalari majmui;

■ guruh uchun ayniqsa muhim bo’lgan ba’zi ijtimoiy rollar - ya’ni ehtiyojlarni qondirish va odamlarning xatti-harakatlarini tartibga solishga qaratilgan barcha narsalar. Masalan, sud - ijtimoiy institut sifatida - quyidagi vazifalarni bajaradi: ■ muayyan funktsiyalarni bajaradigan odamlar guruhi; ■ sud bajaradigan funktsiyalarning tashkiliy shakllari (tahlillar, sudyalar, tahlillar) ■ muassasalar, tashkilotlar, faoliyat ko’rsatish vositalari; ■ sudya yoki prokuror, advokatning ijtimoiy roli. Ijtimoiy institutlar vujudga kelishining zaruriy shartlaridan biri hamisha vujudga kelgan, mavjud bo’lgan va o’zgarib kelgan muayyan ijtimoiy ehtiyojlardir. Ijtimoiy institutlarning rivojlanish tarixi an’anaviy tipdagi institutlarning doimiy ravishda zamonaviy ijtimoiy institutga aylanishini ko’rsatadi. An’anaviy (o’tmishda) muassasalar ko’p asrlik an’analarga asoslangan qat’iy marosimlar, aylanmalar, shuningdek, oilaviy aloqalar va munosabatlar bilan ajralib turadi. Tarixiy jihatdan urug’ va oila jamoalari birinchi yetakchi institutlar bo’lgan. Keyin urug’lar o’rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi institutlar - mahsulot almashinuvi (iqtisodiy) institutlari paydo bo’ldi. Keyinchalik siyosiy institutlar (xalqlar xavfsizligini tartibga solish) va hokazolar paydo bo’ldi.Tarixiy taraqqiyot jarayonida jamiyat hayotida ma’lum ijtimoiy institutlar: qabila boshliqlari, oqsoqollar kengashi, cherkov, cherkov, s. davlat va boshqalar.Muassasalar muayyan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun odamlarning birgalikdagi faoliyatini tashkil etishlari kerak.Har bir muassasa o’z faoliyati maqsadi, ushbu maqsadga erishishni ta’minlaydigan o’ziga xos funktsiyalari, ijtimoiy pozitsiyalar majmui, ushbu institutga xos bo’lgan rollar, normalar, sanktsiyalar va rag’batlantirish tizimi bilan tavsiflanadi. Bu tizimlar odamlarning, ijtimoiy harakatning barcha subyektlarining xulq-atvorini normallashtirishni belgilaydi, ularning intilishlarini muvofiqlashtiradi, ularning ehtiyojlari va manfaatlarini qondirish shakllari, usullarini o’rnatadi, nizolarni hal qiladi, muayyan jamiyat doirasidagi muvozanat

holatini vaqtincha ta’minlaydi.Ijtimoiy institutning shakllanishi (institutsionalizatsiya) jarayoni ancha murakkab va uzoq davom etadi, u bir necha ketma-ket bosqichlardan iborat:Har qanday muassasa ijtimoiy hayotda turli xarakterga ega bo’lgan funktsiyalari va vazifalariga ega, ammo asosiylari: ■ guruh a’zolariga o’z ehtiyojlarini qondirish imkoniyatini berish; ■ guruh a’zolarining harakatlarini ma’lum chegaralarda tartibga solish; ■ jamiyat hayotining barqarorligini ta’minlash. Har bir inson ijtimoiy institutlarning ko’plab tarkibiy qismlarining xizmatlaridan foydalanadi, bu: 1) oilada tug’ilgan va tarbiyalangan; 2) maktablarda, turli xil muassasalarda o’qish; 3) turli korxonalarda ishlaydi; 4) transport, uy-joy, tovarlarni taqsimlash va ayirboshlash xizmatlaridan foydalanish; 5) gazeta, televidenie, radio, kinodan ma’lumot oladi; 6) bo’sh vaqtini tushunadi, bo’sh vaqtini (o’yin-kulgi) ishlatadi 7) xavfsizlik kafolatlaridan foydalanadi (politsiya, tibbiyot, armiya) va hokazo. Inson hayoti davomida o’z ehtiyojlarini qondirgan holda, har bir o’ziga xos roli, burchi, funktsiyalarini bajaradigan ijtimoiy institutlar tarmog’iga kiradi. Ijtimoiy institut jamiyatdagi tartib va tashkilotning ramzidir. Odamlar tarixiy rivojlanish jarayonida har doim faoliyatning turli sohalaridagi dolzarb ehtiyojlar bilan bog’liq munosabatlarni institutsionallashtirishga (tartibga solishga) intilishgan, shuning uchun faoliyat turiga ko’ra, ijtimoiy institutlar quyidagilarga bo’linadi: Iqtisodiy - tovarlar, xizmatlar ishlab chiqarish, taqsimlash, tartibga solish bilan shug’ullanadiganlar (yashash vositalarini olish va tartibga solish ehtiyojlarini qondirish).

Iqtisodiy, savdo, moliya birlashmalari, bozor tuzilmalari, (mulk tizimi)Siyosiy - xavfsizlik va ijtimoiy tartibni o’rnatish ehtiyojlarini qondirish va hokimiyatni o’rnatish, amalga oshirish, qo’llab-quvvatlash, shuningdek, ta’lim, axloqiy, huquqiy, mafkuraviy qadriyatlarni tartibga solish, jamiyatning mavjud ijtimoiy tuzilishini qo’llab-quvvatlash bilan bog’liq; Davlat, partiyalar, kasaba uyushmalari, boshqa jamoat tashkilotlari,Ma’rifiy va madaniy - madaniyat (ta’lim, fan) rivojlanishini, madaniy qadriyatlarni o’tkazishni ta’minlash uchun yaratilgan; o’z navbatida ular quyidagilarga bo’linadi: ijtimoiy- madaniy, ma’rifiy (ma’naviy-axloqiy yo’nalish mexanizmlari va vositalari, me’yorlar, qoidalar asosida xatti-harakatlarni tartibga solishning me’yoriy- sanktsiyalash mexanizmlari), jamoat - qolgan barcha, mahalliy kengashlar, marosim tashkilotlari, ixtiyoriy. kundalik shaxslararo aloqalarni tartibga soluvchi uyushmalar; Oila, ilmiy muassasalar, san’at muassasalari, tashkilotlar, madaniyat muassasalari Diniy - odamlarning diniy tuzilmalar bilan munosabatlarini tartibga solish, ma’naviy muammolar va hayot mazmuni muammolarini hal qilish; ruhoniylar, marosimlar Nikoh va oila - bu jinsning ko’payishiga bo’lgan ehtiyojni qondiradigan. Qarindoshlik munosabatlari (otalik, nikoh) Bunday tipologiya to’liq va yagona emas, lekin asosiy ijtimoiy funktsiyalarni tartibga solishni belgilaydigan asosiylarini o’z ichiga oladi. Biroq, bu institutlarning barchasi alohida, deb aytish mumkin emas. Haqiqiy hayotda ularning funktsiyalari bir-biri bilan chambarchas bog’liq. Iqtisodiy ijtimoiy institutlar bo’yicha iqtisodiyot ijtimoiy institut sifatida murakkab tuzilishga ega. u ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’molning yanada o’ziga xos institutsional elementlari majmui sifatida, iqtisodiyotning institutsionallashgan tarmoqlari: davlat, jamoa, individual, iqtisodiy ong, iqtisodiy tartibga solish va

iqtisodiy ong elementlari majmui sifatida ifodalanishi mumkin. munosabatlar, tashkilotlar va muassasalar. Iqtisodiyot ijtimoiy institut sifatida bir qator funktsiyalarni bajaradi: ■ taqsimlash (ijtimoiy mehnat taqsimoti shakllarini qo’llab-quvvatlash va rivojlantirish); ■ rag’batlantirish (mehnatga rag’batlantirish, iqtisodiy manfaatdorlikni oshirish) ■ integratsiya (xodimlar manfaatlarining birligini ta’minlash); ■ innovatsion (ishlab chiqarish shakllari va tashkilotlarini yangilash). Ijtimoiy institutlarni rasmiylashtirish va qonuniylashtirishga ko’ra ular: rasmiy va norasmiylarga bo’linadi. Formal - funktsiyalari, vositalari, harakat usullari ifodalangan [rasmiy qoidalar, normalar, qonunlar, barqaror tashkilot kafolatiga ega bo’lganlar. Norasmiy - funktsiyalari, vositalari, harakat usullari rasmiy qoidalar, qoidalar va boshqalarda o’z ifodasini topmaganlar. (hovlida o’ynaydigan bolalar guruhi, vaqtinchalik guruhlar, qiziqish klublari, norozilik guruhlari). Ijtimoiy munosabatlarning xilma-xilligi va inson tabiatining ko’p qirraliligi ijtimoiy institutlarning tuzilishini ham o’zgartiradi, ham ularning rivojlanishini dinamik qiladi (ba’zilarining so’nishi, tugatilishi, boshqalarining paydo bo’lishi). Ijtimoiy institutlar doimo rivojlanib, shakllarini o’zgartiradilar. Rivojlanish manbalari ichki (endogen) va tashqi (ekzogen) omillardir. Shunday qilib, ijtimoiy institutlarning zamonaviy rivojlanishi ikkita asosiy variant bo’yicha amalga oshiriladi: 1) yangi ijtimoiy sharoitlarda yangi ijtimoiy institutlarning paydo bo’lishi; 2) allaqachon tashkil etilgan ijtimoiy institutlarni rivojlantirish va takomillashtirish. Ijtimoiy institutlarning samaradorligi ko’p sonli omillarga (shartlarga) bog’liq, jumladan: ■ ijtimoiy institutning maqsadlari, vazifalari va funktsiyalari doirasini aniq belgilash;

■ ijtimoiy institutning har bir a’zosi tomonidan funktsiyalarning bajarilishiga qat’iy rioya qilish; ■ jamoatchilik bilan aloqalar tizimiga konfliktsiz qo’shilish va undan keyingi faoliyat yuritish. Biroq, ijtimoiy ehtiyojlarning o’zgarishi ijtimoiy institutning tuzilishi va funktsiyalarida aks ettirilmaganda va uning faoliyatida nomutanosiblik, noaniq funktsiyalarda va noaniq funktsiyalarda ifodalangan nomutanosiblik, disfunktsiya paydo bo’lishi mumkin bo’lgan vaziyat yuzaga kelishi mumkin. ijtimoiy obro’sining pasayishi. Jamiyat murakkab ijtimoiy shakllanish bo’lib, uning ichida harakat qiluvchi kuchlar o’zaro shunday bog’langanki, har bir alohida harakatning oqibatlarini oldindan ko’ra olmaysiz. Shu munosabat bilan, muassasalar muassasaning tan olingan maqsadlarining bir qismi sifatida osongina e’tirof etiladigan ochiq funktsiyalarga ega bo’lib, beixtiyor bajariladigan va tan olinmasligi mumkin bo’lgan yoki tan olinsa, qo’shimcha mahsulot sifatida qaraladigan yashirin funktsiyalarga ega.Muhim va yuqori institutsional rollarga ega bo’lgan odamlar ko’pincha ularning faoliyatiga va ular bilan bog’liq bo’lgan odamlarning faoliyatiga ta’sir qilishi mumkin bo’lgan yashirin ta’sirlarni sezmaydilar. Amerika darsliklarida latent funksiyalardan foydalanishning ijobiy misoli sifatida uning nomi bilan ataladigan kampaniya asoschisi Genri Fordning faoliyati ko’pincha keltiriladi. U mehnat jamoalaridan, katta shaharlardan, yirik kreditlar va bo’lib-bo’lib sotib olishdan chin dildan nafratlanar, lekin jamiyatda ilgarilab borar ekan, bu institutlarning yashirin, yashirin, yon funksiyalari o’zi uchun, o’zi uchun ishlashini anglab, hammadan ko’ra ularning rivojlanishini rag’batlantirdi. biznes. Biroq, institutlarning yashirin funktsiyalari tan olingan maqsadlarni qo’llab-quvvatlashi yoki ularni ahamiyatsiz qilishi mumkin. Ular hatto muassasa me’yorlariga sezilarli darajada zarar etkazishi mumkin. Ijtimoiy institut qanday ishlaydi? Uning jamiyatda sodir bo’layotgan jarayonlardagi o’rni qanday? Keling, ushbu savollarni ko’rib chiqaylik. Ijtimoiy institutlarning aniq vazifalari.

Agar biz har qanday ijtimoiy institutning faoliyatini eng umumiy shaklda ko’rib chiqsak, uning asosiy vazifasi u yaratilgan va mavjud bo’lgan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishdir, deb taxmin qilish mumkin. Biroq, bu funktsiyani bajarish uchun har bir muassasa o’z ishtirokchilariga nisbatan ehtiyojlarni qondirishga intilayotgan odamlarning birgalikdagi faoliyatini ta’minlaydigan funktsiyalarni bajaradi. Bular birinchi navbatda quyidagi funktsiyalardir. 1. Ijtimoiy munosabatlarni mustahkamlash va takror ishlab chiqarish funktsiyasi. Har bir muassasa o’z a’zolarining xatti-harakatlarini tuzatadigan, standartlashtiradigan va bu xatti-harakatni oldindan aytib bo’ladigan qilib qo’yadigan qoidalar va xatti-harakatlar me’yorlari tizimiga ega. Tegishli ijtimoiy nazorat muassasaning har bir a’zosining faoliyati davom etishi kerak bo’lgan tartib va asosni ta’minlaydi. Shunday qilib, institut jamiyatning ijtimoiy tuzilishi barqarorligini ta’minlaydi. Darhaqiqat, oila instituti kodeksi, masalan, jamiyat a’zolarining etarlicha barqaror kichik guruhlarga - oilalarga bo’linishini nazarda tutadi. Ijtimoiy nazorat yordamida oila instituti har bir alohida oilaning barqarorligini ta’minlashga intiladi, uning parchalanish imkoniyatini cheklaydi. Oila institutining buzilishi, birinchi navbatda, tartibsizlik va noaniqlikning paydo bo’lishi, ko’plab guruhlarning qulashi, an’analarning buzilishi, normal jinsiy hayotni va yosh avlodning yuqori sifatli ta’limini ta’minlashning mumkin emasligidir. 2. Tartibga solish funksiyasi - ijtimoiy institutlarning faoliyati xulq-atvor namunalarini ishlab chiqish orqali jamiyat a’zolari o’rtasidagi munosabatlarni tartibga solishni ta’minlaydi. Insonning butun madaniy hayoti uning turli muassasalardagi ishtiroki bilan davom etadi. Shaxs qanday faoliyat turi bilan shug’ullanmasin, u doimo shu sohadagi xatti-harakatlarini tartibga soluvchi muassasaga duch keladi. Faoliyatning qandaydir turlari buyurtma qilinmasa va tartibga solinmasa ham, odamlar darhol uni institutsionalizatsiya qilishni

boshlaydilar. Shunday qilib, institutlar yordamida inson ijtimoiy hayotda oldindan aytib bo’ladigan va standartlashtirilgan xatti-harakatlarni namoyon qiladi. U rol talablarini - kutilgan narsalarni bajaradi va atrofidagi odamlardan nimani kutish kerakligini biladi. bu aniq, zarur funktsiyalar boshqa institutlar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin. yashirin funktsiyalar. Ijtimoiy institutlar harakatlarining bevosita natijalari bilan bir qatorda, shaxsning bevosita maqsadlaridan tashqarida bo’lgan, oldindan rejalashtirilmagan boshqa natijalar ham mavjud. Bu natijalar jamiyat uchun katta ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Shunday qilib, cherkov mafkura, e’tiqodni joriy etish orqali o’z ta’sirini eng katta darajada mustahkamlashga intiladi va ko’pincha bu borada muvaffaqiyatga erishadi. Biroq, cherkov maqsadlaridan qat’i nazar, din uchun ishlab chiqarish faoliyatini tark etadigan odamlar bor. Mutaassiblar dinsizlarni ta’qib qila boshlaydilar va diniy sabablarga ko’ra katta ijtimoiy mojarolar yuzaga kelishi mumkin. Oila bolani oilaviy hayotning qabul qilingan me’yorlariga sotsializatsiya qilishga intiladi, lekin ko’pincha oilaviy tarbiya shaxs va madaniy guruh o’rtasidagi ziddiyatga olib keladi va muayyan ijtimoiy qatlamlar manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Institutlarning yashirin funksiyalari mavjudligini T. Veblen eng yaqqol ko’rsatib beradi.bu aniq, zarur funktsiyalar boshqa institutlar tomonidan o’zlashtirilishi mumkin.yashirin funktsiyalar. Ijtimoiy institutlar harakatlarining bevosita natijalari bilan bir qatorda, shaxsning bevosita maqsadlaridan tashqarida bo’lgan, oldindan rejalashtirilmagan boshqa natijalar ham mavjud. Bu natijalar jamiyat uchun katta ahamiyatga ega bo’lishi mumkin. Shunday qilib, cherkov mafkura, e’tiqodni joriy etish orqali o’z ta’sirini eng katta darajada mustahkamlashga intiladi va ko’pincha bu borada muvaffaqiyatga erishadi. Biroq, cherkov maqsadlaridan qat’i nazar, din uchun ishlab chiqarish faoliyatini tark etadigan odamlar bor. Mutaassiblar dinsizlarni ta’qib qila boshlaydilar va diniy sabablarga ko’ra katta ijtimoiy mojarolar yuzaga kelishi

mumkin. Oila bolani oilaviy hayotning qabul qilingan me’yorlariga sotsializatsiya qilishga intiladi, lekin ko’pincha oilaviy tarbiya shaxs va madaniy guruh o’rtasidagi ziddiyatga olib keladi va muayyan ijtimoiy qatlamlar manfaatlarini himoya qilishga xizmat qiladi. Institutlarning yashirin funksiyalari mavjudligini T. Veblen eng yaqqol ko’rsatib beradie’lon qilib borilishi choralarini ko’rsin; zarur hollarda, fuqarolik jamiyati institutlari, ilmiy doiralar, xalqaro tashkilotlar vakillarini, xorijiy ekspertlarni Konsepsiya va “Yo’l xaritasi”ni amalga oshirishda ishtirok etishga, shuningdek, oila institutini mustahkamlash bo’yicha dolzarb masalalarni muhokama qilishga jalb qilsin. odamlarning ma’lum bir ijtimoiy pozitsiyada o’zini qanday tutishi kerakligini belgilaydigan me’yorlar to’plami sifatida belgilanadi. Har bir inson turli xil rollarni bajaradi, masalan, xotin, ona, talaba, qiz, qiz do’sti va boshqalar. Ba’zida bu rollar bir-biriga o’xshamaydi, bu rollar to’qnashuviga olib keladi (masalan, ishbilarmon ayolning roli va ayolning roli o’rtasida). turmush o’rtog’i). Sanoat jamiyatida gender shartnomasiga asoslangan gender tizimining rollarining "patriarxal" ierarxiyasi mavjud edi. "uy bekalari"(inglizcha - uy bekasi) ayol va "nonxo’r" uchun (ing. - boquvchisi)- Erkak uchun oilaviy hayotning homiysi. Postindustrial jamiyatda "uy bekasi" ning gender shartnomasi bekor qilinadi "teng maqom" shartnomalari (inglizcha - teng maqom), unga ko’ra patriarxiya ierarxiyasi erkaklar va ayollarning jamiyatda (siyosat, ta’lim, martaba, madaniy hayot) ham, xususiy sohada ham (uy xo’jaligi, bolalarni tarbiyalash) mavqei, huquqlari va imkoniyatlarini tenglashtirish bilan almashtiriladi. , jinsiy aloqa va boshqalar). .). Gender shartnomalaridagi o’zgarishlar so’nggi zamonaviy jamiyatda sodir bo’lgan o’zgarishlar bilan bog’liq: farovonlik davlatining shakllanishi, ommaviy iste’mol jamiyati, erkaklarning feminizatsiyasi va ayollarning erkaklashuvi an’anaviy gender tartibining tubdan o’zgarishiga ta’sir ko’rsatdi.o’zaro yordam, bolalarga nisbatan oqilona talablar, mehnatga hurmat muhiti o’rnatilgan bo’lsa, oilaning tarbiyaviy funktsiyasini

muvaffaqiyatli amalga oshirish mumkin.Faqat sog’lom, farovon oila, uni yaratish katta kuch va ma’lum shaxsiy xususiyatlarni talab qiladi, insonga foydali ta’sir ko’rsatadi. Noqulay, aksincha, uning ahvolini yanada kuchaytiradi, yomonlashtiradi. Ko’pgina nevrozlar va boshqa ruhiy kasalliklar va anomaliyalarning manbalari aynan oilada, turmush o’rtoqlar o’rtasidagi munosabatlarda. Oila ijtimoiy institut sifatida bir qator bosqichlardan o’tadi, ularning ketma-ketligi oilaviy tsiklga yoki oilaviy hayot tsikliga aylanadi. Har bir bosqichda oila o’ziga xos ijtimoiy va iqtisodiy xususiyatlarga ega. Qanday turdagi oilalar mavjud. Zamonaviy jamiyatda oilalar quyidagi mezonlarga ko’ra bo’linadi: ijtimoiy tabaqa jihatidan - ishchi, qishloq xo’jaligi xodimi, aqliy mehnat vakili va boshqalar oilasi; aholi turi bo’yicha - shahar, qishloq; milliy asosda - bir millatli, xalqaro; mavjud bo’lish vaqti bo’yicha - yangi turmush qurgan oila, yosh oila, farzand kutayotgan oila, o’rta nikoh yoshidagi oila, yoshi kattaroq nikoh yoshidagi oila, keksa turmush qurgan oilalar va boshqalar; oila a’zolari soni bo’yicha - farzandsiz oilalar, kichik oilalar, ko’p oilalar va boshqalar. Oila qurish qobiliyati ayolning o’ziga xos sovg’asidir. So’rovlar shuni ko’rsatdiki, oilalarning to’rtdan biridagina janjal va nizolar kuzatilmaydi. Ushbu mojarosiz muhitni yaratish qobiliyati ko’pincha ayolga bog’liq. Aksariyat ayollar oilaviy janjal va ajralishlarning sabablaridan biri sifatida erining qo’polligini ko’rsatadi. Ichimlik birinchi o’rinda turadi. Misol uchun, Sankt-Peterburgda ajralish sababi sifatida ayollarning 95 foizi va erkaklarning atigi 4,6 foizi mastlikni ko’rsatdi. To’g’ri, ajralishlar ko’pincha etarli asoslarsiz boshlanadi. Ishlarning 14,5 foizi yarashuv bilan yakunlanadi, ariza berganlarning 3 foizi sudga kelmagan.

Ijtimoiy sohaning rivojlanmaganligi ona va tarbiyachining ijtimoiy rolini to’liqroq amalga oshirishga to’sqinlik qiladi. Butun maishiy xizmat uy mehnatining atigi beshdan bir qismini oladi, kir yuvishda kir yuvish - atigi 3%. Ijtimoiy psixologiya ham o’zining salbiy rolini o’ynaydi - an’anaviy uy mehnatining erkak va ayol turlariga bo’linishi. Negadir jamiyat an’anaviy ravishda erkaklar tomonidan bajariladigan uy ishlarini mexanizatsiyalashgan va avtomatlashgani ma’lum bo’ldi. Yoki maishiy texnika - kir yuvish mashinasi, changyutgich reklamasini oling. Unda har doim erkak emas, balki chiroyli ayol tasvirlangan. Natijada, ayolning ikki barobar ish kuni bor. Ma’lumki, bugungi kunda mahalla va oila institutlarini qo’llab-quvvatlash bilan bir qatorda bu sohada innovatsion tadqiqotlarni olib borish va ilmiy asoslangan tarzda chora-tadbirlarni belgilash muhimdir. Shu nuqtayi nazardan, oilaviy hayot, uning barqarorligi, rivojlanish tendensiyasi va muammolarini ilmiy-amaliy tadqiq etish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2020-yil 10- iyundagi “O’zbekiston Respublikasi Mahalla va oilani qo’llab-quvvatlash vazirligi huzurida “Mahalla va oila” ilmiy-tadqiqot instituti faoliyatini tashkil etish to’g’risida”gi 367-sonli qarori bilan “Mahalla va oila” ilmiy-tadqiqot instituti tashkil etildi. Mazkur qarorda institutning 7 ta asosiy faoliyat yo’nalishi bo’yicha ishlar amalga oshirilishi belgilangan bo’lib, bugungi kunga kelib mazkur yo’nalishlarda institutimizda qator ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan ishlar bajarib kelinmoqda. Sotsial institutlar sotsial muhit bilan o’zaro ta’sirda bo’ladi. Bu o’zaro ta’sir normal tarzda, shuningdek normaning buzilishi sharoitida ham bo’lishi mumkin. Har qanday real jamiyatda normativ tartibotga bo’ysunmaydigan anomik hodisalar bo’lishi tabiydir. ijtimoiylashadi. Uning faoliyati ijtimoiy belgilangandir. Shu bilan birga faoliyat ko’rsata olishlikning bir qancha variantlari ham mavjud bo’lib, ular orasidagi o’ziga ma’qulini tanlab olishi mumkin. Sotsial tizimlar xillarini ko’rsatish bir muncha shartlidir. Sotsial tizimni u yoki bu mezon

asosida ajratish sotsiologik tadqiqot vazifasi bilan belgilanadi. Aynan bir xil sotsial tizim (masalan, oila) teng ravishda ham sotsial nazorat tizimi, ham sotsial institut, ham sotsial tashkilot sifatida qaralishi mumkin. Ijtimoiylashuvning mohiyati shundan iboratki, u shaxsni o’zi mansub bo’lgan jamiyat a’zosi sifatida shakllantiradi. Har qanday jamiyat o’zining ijtimoiy, madaniy, diniy va axloqiy ideallariga eng mos keladigan ma’lum bir turdagi shaxsni shakllantirishga intilgan va intilmoqda. Lekin bu ideallarning mazmuni tarixiy an’analarga, ijtimoiy- iqtisodiy va madaniy taraqqiyotga, ijtimoiy-siyosiy tuzumga qarab juda xilma- xildir. Shu bilan birga, zamonaviy davrda jamiyatning to’la huquqli a’zosi ideali turli jamiyatlar uchun umumiy yoki ko’proq yoki kamroq o’xshash ko’plab xususiyatlarga ega ekanligini aytish mumkin. Shunga ko’ra, turli jamiyatlarda sotsializatsiya jarayoni ma’lum o’ziga xosliklarni saqlab qolgan holda, global sayyoraviy va global tendentsiyalar (urbanizatsiya va axborotlashtirishdan ekologik va demografik siljishlar) bilan bog’liq bo’lgan bir qator universal va o’xshash xususiyatlarga ega bo’ladi. Oila tarbiyasi — oilada otaona, vasiy yoki katta kishilar tomonidan bolalarni tarbiyalash. Yosh avlodning har tomonlama rivojlanishida muhim oʻrin tutadi. Oila tarbiyasida doimiy tarbiyaviy taʼsirchan kuch — oilada ruhiy xotir-jamlik, samimiy munosabat, ota-ona obroʻsining yuqori boʻlishi, bolalarga talab qoʻyishda oila kattalari oʻrtasidagi birlikning saqlanishi, bola shaxsini mehnatga tarbiyalashga alohida eʼtibor berish, bolani sevish va izzatini joyiga qoʻyish, oilada qatʼiy rejim va kun tartibini oʻrnatish, bolaning yosh va shaxsiy xususiyatlari-nl hisobga olish, boladagi oʻzgarishlarni kuzatib borish, undagi mustaqillikka intilish va tashabbuskorlik sifatlarini qoʻllabquvvatlash va h.k. Oila qanchalik tartibli, uning aʼzolari oʻrtasidagi munosabat samimiy boʻlsa, Oila tarbiyasi ham shunchalik muvaffaqiyatli boʻladi. Oila tarbiyasida ota-ona obroʻsi, ularning kuzatuvchanligi, sezgirligi, hozirjavobligi muhim tarbiyaviy ahamiyatga ega. Oila tarbiyasida tarbiya jarayoni zerikarli, quruq

nasihatgoʻylikdan iborat boʻlib qolmasligi lozim. Bola hayotining koʻp qismi oilada oʻtadi. Shu boisdan mavjud anʼanalar, urf-odatlar, rasm-rusumlar va marosimlarning ijobiy taʼsirida bola asta-sekin ka-mol topib boradi. Anʼana va marosim Oila tarbiyasining qudratli qurolidir. Oila tarbiyasi ijtimoiy tarbiya bilan uzviy aloqada boʻlsagina, kutilgan natijalarga eri-shish mumkin. Oila tarbiyasida yutuklarga erishish ota-onalarning pedagogik bilimlarga egaligi, Oila tarbiyasi boʻyicha tajribalar alma-shishi, ota-onalarni tarbiyaviy ishlarga qizgʻin jalb qilishga ham bogʻliqdir. Har bir ota-ona Oila tarbiyasida oʻzlarining burch va masʼuliyatlarini chuqur anglashlari lozim. Normal oilaviy muhit, bolani kitob oʻqishga, mehnat qilishga oʻz vaqtida jalb etish ham Oila tarbiyasining muvaffaqiyati garovidir. Oilada ota yoki onaning yoʻqligi yoki ulardan birining ketib qolishi Oila tarbiyasiga katta zarar yetkazadi. Ularning bolaga beradigan tarbiyaviy taʼsir kuchi yoʻqoladi, Oila tarbiyasidagi muvozanat buziladi. Bunday sharoitda bola qalbi qat-tiq jarohatlanadi, u tajang, serjaxl, qoʻpol, dagʻal boʻlib qoladi, kattalarga ishonmay qoʻyadi, oʻqishi pasayib ketadi. Oila tarbiyasida otaning obroʻsi katta ahamiyatga ega. Bolalarni barkamol inson qilib yetishtirishda maktabni oila bilan bogʻlamasdan muvaffaqiyatga erishib boʻlmaydi. Shuning uchun Oila tarbiyasida maktab va ota-onalar oʻrtasidagi taʼlimtarbiyaga oid birgalikdagi ishlari katta ahamiyatga ega. Otaonalarning oʻqituvchilar bilan boʻlgan uchrashuvlarida aytilgan fikrlar, ayniqsa qimmatlidir. Chunki ular oʻz farzandlari toʻgʻrisida koʻproq narsalarni bilib oladilar. Shuning uchun bola tarbiyasining tub mohiyatini tushungan har bir ota-ona oila bilan maktab oʻrtasidagi hamkorlikni mustahkamlashga intiladi. Bola maktabni tamomlagunga qadar otaona maktab bilan yaqin aloqa oʻrnatishi, farzandining darslarini oʻzlashtirishi, xulq-atvoridan xa-bardor boʻlib turishi, tarbiya masalalarida oʻqituvchi, sinf rahbari bilan maslahatlashib turishi, bolaning darsdan soʻng nima bilan mashgʻulligi haqida oʻqituvchi va sinf rahbarini xabardor qilib turishi lozim.

Uz navbatida oʻqituvchi va sinf rahbari ham bolaning oʻqishi, odobi, xulqi, maktabda oʻzini tuta bilishi haqidagi maʼlumotlarni ota-onaga yetkazishi, zarurat tugʻilganda paydo boʻlgan muam-molarni birgalikda hal qilishi zarur. Farzandi maktabga borgan ota-ona maktab jamoasining aʼzosi boʻlib qolishi kerak. Oʻqituvchi va sinf rahbari ham oʻz oʻquvchisining oilasi bilan mustahkam ham- korlikni yoʻlga qoʻymogʻi lozim. Oila tarbiyasida ota-onalarning mahalla faollari, mehnat faxriylari bilan hamkorliklari ham muhim. Oila tarbiyasi farzandlarning har tomonlama kamol topishi uchun qulay sharoitlar yaratilsagina muvaffaqiyatli boʻlishi mumkin. Oila tarbiyasida har bir oila oʻziga xos xususiyatlarni namoyon qiladi. Insonning tashqi dunyo bilan o’zaro ta’sirida rivojlanish jarayoni sotsializatsiya deb ataladi. Amerikalik sotsiolog N. Smelser sotsializatsiyani "individlarning ijtimoiy rollariga mos keladigan malakalari va ijtimoiy munosabatlarini shakllantirish jarayoni" deb ta’riflaydi. Polsha sotsiologi Y. Shchepanski sotsializatsiyani “shaxsni jamiyat hayotida ishtirok etishga bog’laydigan, madaniyatni tushunishga, o’zini guruhlarda tutishga, o’zini namoyon qilishga va turli ijtimoiy rollarni bajarishga o’rgatuvchi butun muhitning ta’siri” deb tushunadi. Ko’pgina pedagogik faoliyat bolalar rivojlanishining barcha tomonlarini qamrab olmaydi, chunki o’qituvchilar hali nazariya va amaliyotni bog’lash va ilg’or kurslarda o’rganilgan tushunchalarni sinab ko’rish imkoniyatiga ega emaslar. Shuning uchun o’qituvchilar psixologiya, pedagogika va sotsiologiyaning nazariy va kontseptual hissasi bilan tashkil etish va rivojlanishning kundalik ehtiyojlari o’rtasidagi vositachilik rolining ahamiyatini bilishlari kerak. ta’lim faoliyati ichida Kundalik hayot muassasalar. Tanamachining fikricha, bu, xususan, zarur. Aynan shu yo’nalishda konstruktivistik ijtimoiy-madaniy nuqtai nazarning hamkorligi o’z vaqtida amalga oshirildi. Bir tomondan, bu yangi rivojlanish uchun aniq istiqbollarni ochadi madaniy amaliyotlar rivojlanish va ta’lim kontekstida ijtimoiy o’zaro ta’sirlar va

munosabatlarning asosiy rolini ta’kidlaydi. Boshqa tomondan, istiqbol muayyan ta’lim maqsadlarini, shu jumladan ijtimoiy maqsadlarni ilgari surishda faol, qasddan va ongli mavzuning muhimligini ta’kidlaydi, o’qituvchiga strukturaning markaziy jihatlarini aniqlash va tahlil qilishga yordam beradigan mikrogenetik metodologiyalarning ahamiyatiga ishora qiladi. pedagogik faoliyatning madaniy kontekstidagi o’zaro ta’sir dinamikasi.

$FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: Ijtimoiy institutlar // Stenford falsafa entsiklopediyasi Spenser H. Birinchi tamoyillar. N.Y., 1898. S.46. Marks K. P. V. Annenkov, 1846 yil 28 dekabr // Marks K., Engels F. Asarlar. Ed. 2. T. 27.S. 406. Marks K. Hegel huquq falsafasining tanqidiga // Marks K., Engels F. Soch. Ed. 2. T.9. S. 263. qarang: Durkheim E. Les elementaires de la vie religieuseni shakllantiradi. Le systeme totemique en Australie.Paris, 1960 yil Veblen T. Bo’sh sinf nazariyasi. - M., 1984. S. 200-201. Skott, Richard, 2001, Institutlar va tashkilotlar, London: Sage. O’sha yerga qarang. Sotsiologiya asoslari: ma’ruzalar kursi / [A. I. Antolov, V. Ya. Nechaev, L. V. Pikovskiy va boshqalar]: Ed. ed. \ .G. Afendiev. - M, 1993. B.130 Acemoglu, Robinson Institutsional matritsa nazariyasi: qidiruvda yangi paradigma. // Sotsiologiya va ijtimoiy antropologiya jurnali. № 1, 2001 yil. Frolov S. S. Sotsiologiya. Darslik. Oliy o’quv yurtlari uchun. III bo’lim. Ijtimoiy munosabatlar. 3-bob. Ijtimoiy institutlar. Moskva: Nauka, 1994 yil. Gritsanov A. A. Sotsiologiya entsiklopediyasi. “Kitob uyi” nashriyoti, 2003. -.125-bet. Ko’proq qarang: Berger P., Lukmon T. Haqiqatning ijtimoiy qurilishi: Bilimlar sotsiologiyasi bo’yicha risola. M.: O’rta, 1995 yil. Kozhevnikov S. B. Hayot dunyosi tuzilmalarida jamiyat: uslubiy tadqiqot vositalari // Sotsiologik jurnal. 2008.$

O'xshashlar

V.Vundtning sotsial psixologik qarashlari

Institutlar tashkilotlar va tizimlar sotsiologiyasi

Sotsial munosabatlar sotsiologiyasi

Sotsiologiyada maxsus yo`nalishlar

Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi