Tizimli yondashuv umumilmiy metodologiya sifatida - Sotsiologiya - Referatlar

Tizimli yondashuv umumilmiy metodologiya sifatida

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

110.5 KB

Ko'chirib olish

Tizimli yondashuv umumilmiy metodologiya sifatida Reja: 1. Tabiat va jamiyatga tizimli qarashlarning shakllanishi 2. T. Parsonsning funktsional jamiyat tizimi 3. Tizim va tizimli yondashuv nazariyalarining asosiy tushunchalari 4. Tizimli yondashuv va ijtimoiy qonunlar 5. Tizimli va kompleks (majmuaviy) yondashuvlar

Tabiat va jamiyatga tizimli qarashlarning shakllanishi Tizim (lotincha Systema – qismlardan tarkib topgan birlik) bu bir – biri bilan munosabatda bo'lgan, o'zaro aloqador va ma'lum bir butun birlikni paydo qiluvchi elementlar yig'indisidir. xosligini namoyon etadi. funktsinallashuv qonuniyatlarini va kapitalistik jamiyat rivojlanishi yo'nalishini belgilab beradi. Tizimli yondashuv bilish jarayonining universal vositasidir: har qanday voqea-xodisalarga tizim sifatida qarash mumkin, garchi ilmiy tahlilning har qanday ob'ekti ham bunga muhtoj emas. Tizimli metod murakkab dinamik butunliklarni bilish va yaratishda tengi yo'q metoddir. 1972 yildayoq faylasuflar “O'rganilayotgan ob'ektlarga tizimli-strukturali yondashuv xozirgi vaqtda umumilmiy tamoyil maqomiga ega bo'lib bormoqda: barcha maxsus fanlarda ularning rivojlanganlik darajasi va ichki ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda tizimli yondoshuvdan foydalanadi”. (V.S Tyuxtin.) Tizim (lotincha Systema – qismlardan tarkib topgan birlik) bu bir – biri bilan munosabatda bo'lgan, o'zaro aloqador va ma'lum bir butun birlikni paydo qiluvchi elementlar yig'indisidir. Tabiat va jamiyatga tizimli qarashlar antik davrlardayoq shakllana boshlagan. Aflotun va Arastu bilim tizimining o'ziga xos xususiyatlarini ochib berishga katta e'tibor qaratganlar. Yangi davrga kelib maxsus fanlarning rivojlanishi bilan tizimlarning geometrik, mexanik ko'rinishlari tadqiq etila boshlandi. Shu davrning o'zidayoq bir butun organizm sifatidagi ijtimoiy tizimlarning tabiiy tushunchalari shakllanib bordi. X1X – asrda tizimli yondashuv ximiyaviy, biologik va sotsial tizimlar tadqiqotida qo'llanila boshlandi. CH. R. Darvin (1809 – 1882) turlarning kelib chiqishi nazariyasini ishlab chiqdi. Biologiya va qishloq ho'jaligi amaliyoti ma'lumotlarini tizimli umumlashtirgan holda ingliz tabiatshunos olimi tirik tabiatning tabiiy tanlov yo'li bilan evolyutsion rivojlanishi to'g'risidagi xulosaga keldi. Buyuk rus ximigi D. I. Mendeleev (1834 – 1907) davriylik qonunini kashf qildi, va uning asosida ximiyaviy elementlarning davriy tizimini yaratdi. Mendeleevning qonuni nafaqat aloqalarni, balki ximiyaviy elementlarning real o'zgarishlarini ko'rsatadi va noorganik moddalarning

rivojlanishi qonuni hisoblanadi. Elementlar tizimi asosi sifatida atom yadrosining zaryadi olingan, elementlarning xususiyatlari va tizimda egallagan o'rni unga bog'liqdir. Bu kashfiyotlar G. Spenser sotsiologiyasida qo'llanila boshlandi. U jamiyatga 3 ta organlar tizimidan iborat bo'lgan bir butun organizm sifatida qaraydi: 1. ta'minlovchi; 2. taqsimlovchi;.3. idora etuvchi (regulyativ). Jamiyatga tirik tabiatdagi kabi evolyutsiya qonun – qoidalari, moslashuv, differentsiatsiya va integratsiya qonun – qoidalari xosdir. Marksizm bir butun rivojlanuvchi tizimlarni ilmiy tafakkur etishning falsafiy va metodologik asoslarini shakllantirdi. Tizimlilikning dialektik – materialistik tamoyili ob'ektga bir butunlik xususiyatlari bilan shartlangan o'zaro aloqadorlikdagi elementlar ko'pligi sifatida qarashni taqozo etadi. Asosiy e'tibor tadqiq etilayotgan ob'ekt ichida ham, uning tashqi muxit bilan o'zaro munosabatlarida ham o'rin tutuvchi aloqalar va munosabatlarning xilma - xilligini topishga qaratiladi. Organik tizim umumiy bir butunlik sifatida o'ziga xos xususiyatlarga ega va uning butunlikka qarab rivojlanishi jamiyatning barcha elementlarini o'ziga tobe' qilish yoki undan o'ziga yetarli bo'lmagan organlarni yaratishdan iborat. Shunday qilib, tizim tarixiy taraqqiyot davomida bir butunlikka aylanadi,” - yozgan edi K. Marks siyosiy iqtisod tanqidida. Kapital. tanl. t.23. 20 – b. Tizimli yondashuvni ilmiy metodologiyaning muhim komponenti sifatida ishlab chiqishga marksizm ko'p hissa qo'shgan. K. Marks jamiyatning tirik tabiatdan farqli o'ziga xos tizimlilik xususiyatlarini ochib bergan. Bu o'ziga xoslik shundan iboratki, insonlar sotsial tizimlarni yaratuvchi, ishlab chiqaruvchi omillar hisoblanadilar. K. Marks 2 ta xususiyatni ajratib ko'rsatadi: tabiiy va ijtimoiy. Ijtimoiy xususiyatlar inson tomonidan yaratilgan, mehnat faoliyatida va ilmiy faoliyatda mujassamlashgan xususiyatlardir, aynan ilmiy faoliyat jamiyat elementlarini birlashtiradi va ijtimoiy tizim xususiyatlarining o'ziga xosligini namoyon etadi. Bu 2 xususiyat – jamiyatni tizimli tahlil etishning asosidir.K. Marks o'zining ijtimoiy iqtisodiy formatsiyalar to'g'risidagi ta'limotida ijtimoiy tizimlarning tarixiy tiplarini ajratishda tizimli yondashuvdan foydalanadi: ibtidoiy – jamoa, quldorlik, feodal, kapitalistik va sotsialistik. Bunday ajratishda ishlab chiqaruvchi kuchlar (insonlar, mehnat

qurollari, xom – ashyo) va ishlab chiqarish munosabatlari (ayirboshlash, iste'mol qilish, taqsimlash) yig'indisidan tashkil topgan moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish usullari asos bo'lib xizmat qildi. Ishlab chiqarish usuli – bu bazisdir, undan siyosiy ustqurma, ijtimoiy psixologiya va ijtimoiy ong shakllari (din, huquq, falsafa, fan, mafkura) kelib chiqadi. Shunday qilib, bazis va ustqurma o'ziga xos funktsionallashuv xususiyatlariga va qonunlariga ega bo'lgan bir butun ijtimoiy tizimni shakllantiradi. Kapitalistik tizim funktsionallashuvi qonuniyatlarini aniqlashda K. Marks tahlil uchun asos qilib tovar – pul munosabatlarini oladi. U ko'rsatdiki, tovar munosabatlari ko'plab ijtimoiy aloqalarni shartlab qo'yadi, kapitalistik ishlab chiqarish narx – navo qonunlari va qo'shimcha narx – navoni ishlab chiqishni, va narx – navo eng yuqori tizimli xususiyat hisoblanadi. Aynan u siyosiy, oilaviy, ma'naviy munosabatlar tizimini, funktsinallashuv qonuniyatlarini va kapitalistik jamiyat rivojlanishi yo'nalishini belgilab beradi. Tizimli yendashuv vaqt maboynida bilish jaraenining universal vositasiga aylandi. Zero, ushbu yendashuv murakkab dinamik jaraenlarni bir butunlida anglashda tengi yuq metodologiyadir. O'rganilaetgan ob'ektlarga tizimli yendashuv hozirgi vaqtda umumilmiy tamoyil maqomiga ega bo'lib bormoqda: barcha maxsus fanlarda ularning rivojlanganlik darajasi va ichki ehtiejlaridan kelib chiqqan xolda tizimli yendashuvdan foydalanada, - deb ta'kidlanligi ushbu yendashuvning ilm-fan dunesida ommalashaetganligi belgisi. Shuning deb, tizimli yendashuvni asosiy tushunchalarni ochib berish kerakligini ifodalaydi. Tizim – ob'ekt, maqsadga erishish uchun zarur va yetarli bo'lgan vazifalarni amalga oshirish, uni bir-biri bilan maqsadga muvofiq tarzda joylashgan elementlar majmuasi bilan ta'minlanadi. Tizimli yondashuv - bu fanda murakkab tashkillashgan ob'ektlarni shakllantirish uslublarini ishlab chiqish vazifasini bajaruvchi nazariy-metodologik yo'nalishdir. Tizimli yondashuvning qo'llanishi ob'ektning asoslarini, struktura tiplarini, munosabatlar ierarxiyasini, shuningdek ob'ektdagi funktsional, sababiylik va boshqa bog'liqliklar va aloqalarni topishni taqazo etadi. Tizimlilik tamoyili shuni anglatadiki, tizim va uni tashkil etuvchi qismlarning o'zaro hatti-harakatlari qonuniyatlari asosida o'rganilgan ob'ektiv

voqelik jarayonlari integral xususiyatlar va qonuniyatlarga ega bo'lgan mustahkam birlik va butunlikni paydo qiladi. Tizimli tahlil quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: ob'ektni uni tashkil etuvchi elementlarga ajratish, bog'liqlik ierarxiyasini aniqlash, asosiy omillarni (sabab, funktsiya, me'yor) ajratish, ob'ektni modellashtirish. Tizimli yondashuvning formal metodlari ko'pliklar nazariyasiga matematik-mantiq, kibirnetika va boshqa asoslarga tayanadi. T. Parsonsning funktsional jamiyat tizimi Jamiyat nega va qanday qilib mavjud bo’lishi mumkinv va shu kabi savollar XVIII asrdayoq vujudga kela boshlagan. Jamiyatni organizmga taqqoslovchi tasavvurlar asosan uch xulosaga: ijtimoiy reallik – tizim; ijtimoiy jarayonlar – bu qismlarning o’zaro aloqasi; tizim – chekli, ya’ni u o’zining yaxlitligi va chegaralarini saqlab turadi, degan xulosalarga asoslangan edi. Aynan shu xulosalarga asoslangan holda jamiyatni o’z-o’zini nazorat qiluvchi va muvozanatga tomon intilish tendensiyasiga ega organik tizim sifatida ko’ruvchi funksional nazariyalar yuzaga keladi. Organizmga o'xshab o'zini o'zi ta'minlaydigan tizim sifatida jamiyat asosiy ehtiyoj va ehtiyojlarga ega bo'lib, ularni qondirish yashash uchun zarurdir. Bunday tizimning sotsiologik tahlili uning qismlarining funktsiyalarini o'rganishga qaratilgan bo'lishi kerak, bu tizimning ehtiyojlarini qondirishdir. Tizimlar ularning omon qolishini (muvozanatni) ta'minlash uchun ma'lum turdagi tuzilmalarga ega bo'lishi kerak. Ushbu fazilatlarning jamiyatda qanchalik o'ziga xos xususiyati borasida munozaralar bo'lib o'tdi. Ushbu g'oyalarning asoschilari E. Dyurkgeym, B. Malinovskiy, A.R. Radkliff-Braun ularning rivojlanishiga hissa qo'shdi. E. Dyurkgeym ushbu muammolarni sabab va funktsiya o'rtasidagi bog'liqlik nuqtai nazaridan tahlil qildi. Ijtimoiy hodisani o'rganayotganda sabab va funktsiyani ajratish kerak, sabab funktsiya hosil qiladi va funktsiya bajaradi. Ijtimoiy (jamiyat) mavjudligining asosiy sababi yaxlitlikdir va qismlarning funktsiyalari uni saqlab qolish uchun, ijtimoiy tartib uchun xizmat qiladi. Frantsuz

funktsional maktabi organiklarning asosiy qoidalarini ishlab chiqadi. Ular quyidagi tizimli g'oyalarni ifodalaydi: - jamiyat o'zi mohiyatdir, elementlarning yig'indisi emas; - butunlikning sababiyligi (sababiyligi), qism - butunni qondirish; - Funktsional ehtiyojlar - bu ijtimoiy tizimning normal va patologik sharoitlari; - Oddiy holat normal ishlash vositalarining mavjudligiga bog'liq. Shu bilan birga, u tushunchalarni chalkashtirishga yo'l qo'yilmasligiga e'tibor qaratdi: maqsad, sabab, funktsiya. Tizim ijtimoiy tartibni saqlashga qaratilgan. R. Braun tizim g'oyasining maqsad tomonidan qo'yilgan kamchiliklarini ko'rib chiqdi va funktsional o'rniga u binolardan kelib chiqadigan struktura atamasini qo'llaydi: 1. Tirik qolish uchun zarur shart - bu uning qismlari birlashmasining mavjudligi; 2. Funktsiya atamasi bu integratsiya va birdamlikka bo'lgan ehtiyojni qo'llab- quvvatlovchi jarayonlarni anglatadi; 3. Har bir jamiyatda tarkibiy xususiyatlar zarur bo'lgan integratsiyani saqlashga yordam beradi. Bu tizim mavjud bo'lishining zaruriy sharti sifatida ijtimoiy tuzilmaning mavjudligini o'z ichiga oladi. Jamiyat o'zi va o'zi uchun haqiqatdir. Qarindoshlik, din ijtimoiy tuzilish nuqtai nazaridan, jamiyatdagi birdamlik zarurati nuqtai nazaridan tushuntiriladi. Malinovskiy funktsionalizm atamasini birinchi bo'lib ishlatgan, uning fikriga ko'ra, har bir tsivilizatsiyada har qanday odat, moddiy ob'ekt, g'oya va e'tiqod muhim funktsiyani bajaradi, muammoni hal qiladi, yaxlitning ajralmas qismi hisoblanadi. U o'zining funktsional kontseptsiyasi asosida insonning individual ehtiyojlarini qo'yadi: tabiiy biologik; orttirilgan aqliy ehtiyojlar; madaniyat tarkibini tashkil etadigan va o'z vazifalariga ega bo'lgan ishlab chiqarilgan ehtiyojlar. T. Parsons nafaqat funktsionalistlar merosini, balki Spenser, Veber, Simmel va boshqa olimlarning nazariyalarini qayta ko'rib chiqadigan keng bilimdon mutafakkirdir. U funktsionalistlarning haddan tashqari ustunliklarini engib o'tishga, inson xatti-harakatlari sababiy munosabatlarga bo'ysunuvchi bo'lib ko'rinmaydigan, shuningdek, inson ongi va irodasining murakkab ramziy shakllarini hisobga olgan holda nazariya yaratishga intildi. U jamiyatning ontologik (borliq) mohiyatini tan olishdan kelib chiqadi, bunda sistematiklik xususiyatlari

topiladi. U tushunchalarni rivojlantiradi: ijtimoiy organizm, shaxsiyat, madaniyat, ijtimoiy tuzilish ijtimoiy harakatlar tizimi sifatida. Harakat - bu shaxs uchun rag'batlantiruvchi va ahamiyatli bo'lgan vaziyatdagi aktyor tizimidagi jarayon yoki kollektiv holatida u shaxslar tuzilishining tarkibiy qismini tashkil etadi. U savol beradi: individual harakatlar bir-biri bilan qanday bog'liq va bu aloqalarni qanday qilib kontseptual tarzda ifodalash mumkin? U rollar nazariyasini yaratadi, unga ko'ra ijtimoiy dunyo o'zaro bog'liq pozitsiyalar va maqomlar tarmog'i bo'lib, uning ichida shaxslar o'z rollarini o'ynaydilar. Har bir pozitsiya uchun siz shaxslarning xatti-harakatlariga nisbatan turli xil taxminlarni (taxminlarni) aniqlashingiz mumkin. O'zaro ta'sir nuqtai nazaridan statuslar bir-biridan farq qiladigan ijtimoiy tarkibiy qismlarni hosil qiladi. Kutishlar (kutishlar) stsenariyga xosdir: bu munosabatlar, me'yorlar, qadriyatlar. Ijtimoiy dunyoning tuzilishi turli xil manbalarda mavjud bo'lgan turli xil taxminlar bilan belgilanadi. Shaxs turli xil rollarni bajaradi: 1. tayinlangan rollar jamiyatning ob'ektiv talablari; 2. sub'ektiv rollar - bu talqin qilish, baholash, fikrlash usullari va shaxslarning harakatlari; 3. o'ynagan rol - taxmin qilish va xulq-atvorda shaxs tomonidan sub'ektiv baholash. Sotsiologiyada tizimli yondashuv 1937 yilda T. Parsonsning “Sotsial hatti- harakat strukturasi” kitobida hatti-harakat tizimi tushunchasining kiritilishi bilan bog'liq. Sotsial tizim alohida hatti-harakatlarda maqsad, unga erishish vositalari, shart-sharoitlari va ahamiyatli me'yorlarni farqlashni taqazo etadi. T. Parsons hatti- harakatni tashkillashtirish usuli sifatida tizimning uchta turini farqlaydi: shaxs, jamiyat, madaniyat. Ijtimoiy ta’sirlashish xuddi dastlabki element sifatida tizim osti birliklarini hosil qiladi. Bu birliklar iqtisodiy, siyosiy, madaniy, shaxsiyatli bo’lishi mumkin.

1 jadval T. Parsonsning jamiyatlar tizimi Muhit/shar Shax Funksiy Integrats Tashkillashuv oitlar siyat alar: iya darajalari: organizmi adaptatsiya, mexanizmlari: 1.Birlamchi texnik namunaga ijtimoiylashuv, 2. menejerial. asosan qayta ijtimoiy nazorat, 3. institutsional shakllanish, integratsiya, maqsadga erishish shaxslararo munosabatlar 4. ijtimoiy Ijtimoiy ta’sirlar Ijtimoiy Ijtimoiy tizim-osti Jamiyat tizimi Jamiyat struktura: birliklari : funksiya Rollar, iqtisodiy, siyosiy, bajarilishining guruhlar, madaniy maxsus normalar va qadriyatlar shaxsxiyatli qonunlari Parsons inson ulg’ayishi uchun muhitni ajratib ko’rsatadi, unda adaptatsiya funksiyasi bo’ladi, normalarni, qadriyatlarni, madaniyat namunalarini davom ettirishda ishtirok etadi, va jamiyat a’zolarining birlashishida va muayyan maqsad tomon harakatida o’z hissasiga ega bo’ladi. Aynan integratsiya mexanizmlari (ijtimoiylashuv, ijtimoiy nazorat) shaxslararo munosabatlar o’rnatilishiga asos bo’ladi. Shaxslar, o’rnatilgan norma va qadriyatlarga mos ravishda muayyan rollarni baraja turib iqtisodiy, siyosiy, va madaniy munosabatlarga kirishadi va aynan shular ijtimoiy tizim ozti birliklarining vujudga kelishiga sabab bo’ladi. Har bir tizim osti birligi o ’ z qonun - qoidalariga asosan faoliyat olib boradi , ammo ular birgalikda ijtimoiy tizim faoliyatining o ’ ziga xos xususiyatlari va ichki qonuniyatlarini belgilaydi .

Sotsial tizim alohida hatti - harakatlarda maqsad , ungaerishish vositalari , shart - sharoitlari va ahamiyatli me ' yorlarni farqlashni taqazo etadi . T . Parsons hatti - harakatni tashkillashtirish usuli sifatida tizimning uchta turini farqlaydi : shaxs , jamiyat , madaniyat . Shaxs tizimi asoslangan hatti - harakatlar usullari sifatida tushuniladi . Ularning o ' ziga xosligi jismoniy va biologik hatti - harakatlardan farqli ravishda ramzilik ( til , qadriyat ) me ' yoriylik ( umumo ' rnatilgan me ' yorlarga qaramlik ), valyuntarizm , ya ' ni vaziyatga bog ' liq ma ' lum bir darajadagi irratsionallik orqali namoyon bo ' ladi . T. Parsons hatti-harakat umumiy tizimining tahliliy abstraktlashtirilgan quyi tizimini sotsial tizim deb ataydi. Uning o'ziga xosligi individual omillarning o'zaro hatti-harakatlari standartlarining mavjudligidadir. U tizim birlashuvining (integratsiya) uch omilini ajratgan: birortaga nisbatan amalga oshirilgan sotsial fakt; quyi tizimda mavqe funktsiyasini bajaruvchi egallangan mavqe-rol; hatti-harakat amalga oshiruvchi aktor. Moslashuv, ijtimoiylashuv, maqsadga erishish, sotsial nazorat funktsiyalari evaziga sotsial tizimning butunligi saqlanadi. T. Parsons individual hatti-harakatlar ko'payishi asosida sheriklar o'zaro hatti-harakatlarining o'zgarishi jarayoning mavjudligi va uni tartibga solish bilan bog'liq hatti-harakatlar elementlarini tashkillashtirishning bir ko'rinishi sifatida quyi tizimlardan tashkil topadi, ular o'z navbatida tizimni tashkillashtirishning to'rt darajasini taqazo etadi: birlamchi- texnikaviy, menedjerial, instituttsional, sotsietal. Tizimning asosida sotsial rollar yotadi, ular instituttsional tarzda tashkillashtiriladi va boshqariladi, ya'ni ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlari idora etiladi. Tashkillashtirishning menedjerial darajasi vositalarni qabul qilishni, nazorat va kuzatish vazifalarini bajaradi. Shaxs tizimi asoslangan hatti-harakatlar usullari sifatida tushuniladi. Ularning o'ziga xosligi jismoniy va biologik hatti-harakatlardan farqli ravishda ramzilik (til, qadriyat) me'yoriylik (umumo'rnatilgan me'yorlarga qaramlik), valyuntarizm, ya'ni vaziyatga bog'liq ma'lum bir darajadagi irratsionallik orqali namoyon bo'ladi. T. Parsons hatti-harakat umumiy tizimining tahliliy abstraktlashtirilgan quyi tizimini

sotsial tizim deb ataydi. Uning o'ziga xosligi individual omillarning o'zaro hatti- harakatlari standartlarining mavjudligidadir. U tizim birlashuvining (integratsiya) uch omilini ajratgan: birortaga nisbatan amalga oshirilgan sotsial fakt; quyi tizimda mavqe funktsiyasini bajaruvchi egallangan mavqe-rol; hatti-harakat amalga oshiruvchi aktor. Moslashuv, ijtimoiylashuv, maqsadga erishish, sotsial nazorat funktsiyalari evaziga sotsial tizimning butunligi saqlanadi. T. Parsons individual hatti-harakatlar ko'payishi asosida sheriklar o'zaro hatti-harakatlarining o'zgarishi jarayoning mavjudligi va uni tartibga solish bilan bog'liq hatti-harakatlar elementlarini tashkillashtirishning bir ko'rinishi sifatida quyi tizimlardan tashkil topadi, ular o'z navbatida tizimni tashkillashtirishning to'rt darajasini taqazo etadi: birlamchi-texnikaviy, menedjerial, instituttsional, sotsietal. Tizimning asosida sotsial rollar yotadi, ular instituttsional tarzda tashkillashtiriladi va boshqariladi, ya'ni ishlab chiqarish va iste'mol jarayonlari idora etiladi. Tashkillashtirishning menedjerial darajasi vositalarni qabul qilishni, nazorat va kuzatish vazifalarini bajaradi. Shuni ta'kidlash kerakki, maqomlar va rollar aktyorning umumiy atributlari emas, balki ijtimoiy tizimning uchta bo'g'ini: 1. aktyor tomonidan bir yoki bir nechta shaxs yoki narsalarga nisbatan ijro etiladigan ijtimoiy harakat; 2.status-rol - bu ma'lum bir maqomga ega bo'lgan va berilgan yo'nalishga muvofiq harakatlarning uyushgan quyi tizimi; 3. o'zini ijtimoiy jihatdan birlashgan, uni ijtimoiy ob'ekt va uning tizimli roli faoliyatining "muallifi" deb ataydigan barcha maqom va rollarning uyushgan tizimi sifatida harakat qilish. U ijtimoiy harakatlarni o'z-o'zini tashkil etuvchi tizimlar deb hisoblaydi, ularning o'ziga xosligi ramziylik, normativlik va ixtiyoriylik, ya'ni. maqsadlar, istaklar, intilishlarning sub'ektivligi. Harakat sub'ekti yo'nalishlarga ega: bilim, ehtiyojlarni qondirish; 3. yo'nalishlarni tanlash, qiyosiy baholash va 4. maqsadlarni belgilash. Ijtimoiy o'zaro ta'sirning holati quyidagilar bilan tavsiflanadi: o'zaro kutishlar, ehtiyojlar tarkibi, maqsadga erishish, integratsiya, ijtimoiy tuzilmaning ko'payishi va stressdan xalos bo'lish. Har bir ijtimoiy harakat o'zgaruvchilarning o'ziga xos kombinatsiyasiga, maqsadlarga erishish yo'llariga, integratsiyaga, o'ziga xos me'yorlarga, qadriyatlarga va moslashish usullariga ega.

Parsons o'zaro va tizimaro munosabatlarni universal ramziy almashinish vositasi nuqtai nazaridan ko'rib chiqdi. Har qanday almashuvda universal vositalar qo'llaniladi: iqtisodiyotda pul. Ayirboshlash vositalari bu madaniy nazorat, ijtimoiy nazorat, shaxsiy nazorat, biologik organizm ehtiyojlari. Ular integratsiya, maqsadlarga erishish, modelni ko'paytirish (madaniy me'yorlar, qadriyatlar) va organizmning moslashishi (yashash vositalari) funktsiyalarini bajaradilar. U tizimning dinamikasi qanday paydo bo'lishini ko'rsatishga intiladi va Spenser evolyutsiyasi g'oyasiga qaytadi. Parsons evolyutsiya jarayoni quyidagilarni o'z ichiga oladi deb hisoblaydi. 1. tizim birliklarining differentsialligini oshirish; 2. differentsial tizimlarda integratsiyaning yangi tamoyillari va mexanizmlarini yaratish; 3. ma'lum atrof-muhit sharoitida differentsial tizimlarda omon qolish qobiliyatining oshishi, ya'ni, shaxsiyat, jamiyat, madaniyat va organizm tizimlarini farqlash evolyutsiyasini o'z ichiga oladi. Keyin integratsiya, yangi integratsion tuzilmalarning paydo bo'lishi, omon qolish qobiliyatining oshishini ham buning ichiga kiritish mumkin. Tizim va tizimli yondashuv nazariyalarining asosiy tushunchalari Tizimli y о ndashuv vaqt maboynida bilish jaraenining universal vositasiga aylandi. Zero, ushbu yendashuv murakkab dinamik jaraenlarni bir butunlida anglashda tengi yuq metodologiyadir. O'rganilaetgan ob'ektlarga tizimli yendashuv hozirgi vaqtda umumilmiy tamoyil maqomiga ega bo'lib bormoqda: barcha maxsus fanlarda ularning rivojlanganlik darajasi va ichki ehtiejlaridan kelib chiqqan xolda tizimli yendashuvdan foydalanada deb ta'kidlanligi ushbu yendashuvning ilm-fan dunesida ommalashaetganligi belgisi. Shuning deb, tizimli yendashuvni asosiy tushunchalarni ichib berish kerakligini ifodalaydi. Tizim – ob'ekt, maqsadga erishish uchun zarur va yetarli bo'lgan vazifalarni amalga oshirish, uni bir-biri bilan maqsadga muvofiq tarzda joylashgan elementlar majmuasi bilan ta'minlanadi. Tizimli yondashuv - bu fanda murakkab tashkillashgan ob'ektlarni shakllantirish

uslublarini ishlab chiqish vazifasini bajaruvchi nazariy-metodologik yo'nalishdir. Tizimli yondashuvning qo'llanishi ob'ektning asoslarini, struktura tiplarini, munosabatlar ierarxiyasini, shuningdek ob'ektdagi funktsional, sababiylik va boshqa bog'liqliklar va aloqalarni topishni taqazo etadi. Tizimlilik tamoyili shuni anglatadiki, tizim va uni tashkil etuvchi qismlarning o'zaro hatti-harakatlari qonuniyatlari asosida o'rganilgan ob'ektiv voqelik jarayonlari integral xususiyatlar va qonuniyatlarga ega bo'lgan mustahkam birlik va butunlikni paydo qiladi. Tizimli tahlil quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: ob'ektni uni tashkil etuvchi elementlarga ajratish, bog'liqlik ierarxiyasini aniqlash, asosiy omillarni (sabab, funktsiya, me'yor) ajratish, ob'ektni modellashtirish. Tizimli yondashuvning formal metodlari ko'pliklar nazariyasiga matematik-mantiq, kibirnetika va boshqa asoslarga tayanadi. Element – ichki tizimning dastlabki birligi, funktsional qismi bo'lib, tizimni qurish va vazifalarni bajarish uchun zarur bo'lgan xususiyatlari inobatga olinadi. Tarkib – tizim elementlarini boshqa strukturadan olingan butun (zarur va yetarli) majmuasi, ya'ni elementlar to'plamidir. Struktura (tuzilish) – maqsadga erishish uchun zarur bo'lgan tizimdagi elementlar o'rtasidagi munosabatlardir. Funktsiyalar – tizimda ijtimoiy rollarni vazifasini bajarilishi xususiyatlari, maqsadga erishish yo'naltirilgan usullari. Maqsad – bu tizim o'z vazifalarini bajarishi natijasida erishilishi lozim bo'lgan natija. Tizimning ma'lum holati yoki uning faoliyatini boshqa natijasi ham maqsad bo'lishi mumkin. Maqsad o'z vazifalariga erishishni talab qiladi va ular orqali tizimni tarkibi va strukturasini shartlaydi. Masalan, bir to'da qurilish mollari tizim bo'la oladimi? Har qanday absolyut javob noto'g'ri bo'ladi. Uy-joy maqsadi munosabatida – yo'q. Lekin barrikada, berkinish joyi sifatida, balki ha. Qurilish mollari uyumidagi uy sifatida foydalanish mumkin emas, chunki zarur bo'lgan elementlar mavjud bo'lganida ham ular o'rtasida zarur bo'lgan makoniy munosabatlar, ya'ni struktura mavjud emas. Strukturasiz esa ular faqat tarkibni – zarur bo'lgan elementlar majmuasini tashkil etadi.

Asos – bu tizimning sifatiy o'ziga xosligini aniqlashda foydalaniladigan tizimni tashkil etuvchi omildir. Monizm – bu tizimning o'ziga xosligini bitta yagona asosdan kelib chiqib aniqlashdir, plyuraliizm – ko'plab asoslardan qo'yishdir. Integratsiya – bu rivojlanish jarayonidir, uning natijasida elementlarning bir – biriga o'zaro bog'liqligi asosida tizim ichida bir butunlikka va yaxlitlikka erishiladi. Butun olamni qamrab olgan integratsiya jarayoni differentsiatsiya jarayoni bilan qo'shilib ketadi. Dezintegratsiya – obyektning butunligiga puutur yetkazish, uni turli funksiyalar bajaruvchi turli qismlarga parchalab yuborish. Differentsiatsiya bu nafaqat bir xillikdan xilma – xillikka o'tishdir, balki noaniq bir xillikdan komponentlarning umumiyligida namoyon bo'luvchi sifatiy xilma - xillikka o'tishdir. Oddiy elementlarning o'zaro xatti – harakati asosida murakkab tizimlarning shakllanishi jarayonini G. Spenser integratsiya jarayoni deb ataydi. Tizimlar shakllanishida ierarxik darajalarning paydo bo'lishi integratsiya natijasidir. Strukturaviy differentsiatsiya – bu tizimda u yoki bu funktsiyalarni bajaruvchi quyi tizimlarning ajralib chiqishi bilan kechadigan jarayondir. Funksional differensiatsiya – bu shunday jarayonki, unda rivojlanayotgan tizim elementlari tomonidan bajariluvchi funksiyalar doirasi kengaya boradi. Funktsionallashuv va rivojlanish jarayonida tizimning barqarorligini va butunligini ta'minlashda yetishmayotgan elementlar yuzaga keladi. Agarda bu ro'y bermasa, tizimning butunligi buziladi, quyi tizimlar tartibsiz – xaotik tarzda funktsionallashadi. tizimning butunligini buzadi, madaniy, g'oyaviy – ahloqiy quyi tizimlarni izdan chiqaradi. Shuning uchun islohotlarni amalga oshirishda tizimni tashkil etuvchi komponentlarning butunligiga amal qilish ularning samaradorligi sharti, maqsadga erishish usuli hisoblanadi. O'zaro xatti – harakatlar bir – birlaridan farq qiladigan navbatdagi darajadagi, ya'ni xilma - xil tizimlarni shakllantiradi. Bu differentsiatsiya jarayonidir. Differentsiatsiyaning funktsional va strukturaviy ko'rinishlari

ajratiladi. Funktsional differentsiatsiya – bu rivojlanayotgan tizim elementlarining bajaradigan funktsiyalari doirasining kengayishi bilan kechadigan jarayondir. Insonparvar mezonlar – faoliyat subyektlarining o’z o’zini anglash, huquqiy himoyalanganlik va demokratiklik darajasi. Ijtimoiy harakat – bu ijtimoiy subyekt tomonidan individlar, yoki muayyan guruhning harakatlarini, qarashlarini yoki intilishlarini o’zgartirishga tomon yo’naltirilgan xulq-atvor akti hisoblanadi. Ijtimoiy harakat subyektlari – bu jamiyatga o’zgarishlarni amalga oshiruvchi kuch sifatida xizmat qiluvchi shaxslar, guruhlar va jamoalardir. Ijtimoiy institut – insonlarning ijtimoiy birlashmasi bo’lib, unda shaxslar faoliyati ratsional jihatdan, faoliyat yo’nalishlari va maqsadlarini hisobga olingan holda tartibga solingan bo’ladi. Ijtimoiy tashkillashuv – bu muayyan maqsadlarga erishish uchun insonlarni, insoniy resurslarni, ularning funksiya va qobiliyatlarini boshqarish va taqsimlash vositalari hisoblanadi. Tizimli yondashuv va ijtimoiy qonunlar Tizimli yondashuv – bu jamiyatni funksiya bajaruvchi elementlar birligi va ularning butunligi va birligida tahlil qilish metodidir. Bu yondashuv ijtimoiy tizimlarning asoslari va tuzilmalarini tahlil qilishni, jamiyatdagi integratsiyalovchi va dezintegratsiyalovchi omillarni ochib berishni ko’zda tutadi. Ijtimoiy tizimlar tuzilma elementlari orasidagi qonuniy aloqadorlik sifatida maydonga chiqadi. Ijtimoiy qonunlar – bu insoniy faoliyat natijasida kelib chiquvchi ehtiyojlar, manfaatlar, qadriyatlar orasidagi obyektiv, barqaror, takrorlanuvchi o’zaro aloqalar va o’zaro aloqadorlik namunalaridir. Jamiyatda shaxslar, guruhlar va insonlar jamoalarining faoliyatini belgilovchi zaruriy, takrorlanuvchi hodisalar orasidagi o’zaro aloqalar mavjud bo’ladi. Har bir muayyan tarixiy ijtimoiy tizim o’z qonuniyatlariga asosan mavjud bo’ladi. An’anaviy tizimlarda hal qiluvchi omil sifatida madaniy an’analar maydonga chiqadi, industrial jamiyatda esa – ishlab

chiqarish kuchlarining, industriyaning rivojlanishi, kapitalistik jamiyatda esa mol- pul munosabatlarining rivojlanishi hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Tizimli yondashuvda qanday qilib iqtisodiy tizim osti birliklari siyosiy va ma’naviy tizimlar bilan bog’liqligini, va qanday omillar ularning o’zaro hamjihat faoliyatini belgilashi aniqlanadi. Tizimli yondashuv qonuniy aloqalarni aniqlashda juda ham katta ahamiyatga egadir. U, umumtizim ijtimoiy qonunlarini va tizim osti birliklari qonunlarini aniqlashtira turib, o’zida vaqt, davr bosqichlarini aks ettiradi, va zamonaviy ijtimoiy tizimlarning o’ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Sotsiologik qonunlarning o’ziga xosligi shundan iboratki, ular, tabiat qonunlaridan farqli ravishda, jamiyatda ongga va iroda erkinligiga ega bo’lgan shaxslar istiqomat qiladi, va bu kuch hamda qobiliyatlarning o’zaro kesishishi o’ziga xos qonuniyatlarni vujudga keltiradi, va aynan shu xususiyatlar sotsiologik qonunlarni tabiiy qonunlardan farqlovchi asosiy jihat hisoblanadi. Sotsiologik qonun – bu insonlarning faoliyatida aks etuvchi obyektiv, barqaror, va takrorlanuvchi turli ehtiyojlar, manfaatlar, va qadriyatlar orasidagi o’zaro aloqadir. Bugungi kunda O’zbekistonda bozor iqtisodiyotiga o’tish, demokratik jamiyatni shakllantirish, va buborada har bir xalqning o’ziga xos xususiyatlari va mentalitetiga ko’ra ish tutish kabi tamoyillarga asoslanuvchi o’tish davri qonun qoidalari amal qilmoqda. Ijtimoiy-madaniy mexanizmlar bu shunday vositalarki, ular orqali turli strategiyalar, iqtisodiyotni rivojlantirish va aholi turmush darajasini oshirishning ijtimoiy loyihalari amalga oshiriladi. Ijtimoiy mexanizmlar funksional, rolli, institutsional, va mushohadaviy bo’lishi mumkin. Ijtimoiy mexanizmlarning kelib chiqishiga nafaqat tashqi obyektiv omillar sabab bo’ladi, balki, ichki, ijtimoiy mohiyatga erishish va harakatlarning yo’nalganligi tamoyillari ham ularni keltirib chiqarishi mumkin. Tizimli yondashuv qanday qilib boshqaruv sohasiga oid qarorlar qabul qilish tizimini detsentralizatsiya ya’ni no- markazlashtirish va O’zbekistonda qanday korporativ boshqaruv institutlari nisbatan samaraliroq ta’sir ko’rsatishini; qanday qilib tadbirkorlarning bankrotlik darajasini qisqartirish, va qanday qilib bank tizimi va nazorat tizimini mukammallashtirish yo’llarini belgilab beradi. Tadbirkorlik erkinligining

kengaytirilishi, yangi ish o’rinlarining yaratilishi, va aholi daromadlarining oshirilishi, agar insonlarni tafakkur tarzi va harakatini belgilovchi qonuniyatlarni har tomonlama chuqur o’rganishga tayaniladigan bo’lsa, kattagina samaraga erishilishi mumkin. Xalqning mentaliteti ham o’ziga xos ahamiyatga ega. Jamiyatning rivojlanishi subyektlari o’rnida keluvchi aholining nisbatan ijtimoiy-faol qatlamlari o’zlarining tushunchalarini yangi qadriyatlar, normalar va maqsadlar bilan solishtirishadi. Bu tushunchalarning ishlab chiqilishi insonlarning koordinatalar tizimini yoki umuman olganda xalqlarning mentalitetining asosiy tarkibiy qismlaridan bo’lmish mantiqiy, hissiy, nazariy va boshqa tafakkur vositalari yordamida amalga oshiriladi. Mentalitet – bu turli ruhiy, tafakkur va axloqiy- normativ sifatlarning o’ziga xos tashkillashish shakli va jamlanmasi bo’lib, u shaxsning yoki xalq va millatning tafakkur tarzi va harakatlarini o’zida aks ettiradi. Mentalitetning ildizlari xalq madaniyatida yashirin bo’ladi. Bu tushunish, baholash va ratsional qarorlar qabul qilish vositasidir. U muloqotda, tilda, san’at asarlarida, normalarda va qadriyatli yo’nalganlik shakllarida o’z aksini topadi. Tizimli va kompleks (majmuaviy) yondashuvlar Kompleks yondashuvning metodologik ahamiyatiga urg’u berib, V. S. Shvirev va E. G. Yudinning yozishicha: “Bugungi kunda juda ko’p marotaba “kompleks yondashuv” iborasi ishlatiladi va bu ibora qachonki biz nafaqat fan muammolari, balki amaliyot bilan bog’liq bo’lgan muammolarga ham duch kelsakgina qo’llaniladi. Bu o’rinda ilmiy yoki amaliy faoliyatining shunday tashkillashtirilish jarayoni nazarda tutiladiki, unda muammoni hal etish uchun eng zaruriy sharoit sifatida turli fanva amaliyot sohalari va doiralariga tegishli bo’lgan insonlarning faoliyatlarining organik jihatdan muvofiqlashtish asosiy ahamiyatga ega bo’ladi.” Ta’kidlash joizki, kompleks yondashuvni tizimli yondashuvdan alohida mavjud sifatida tasavvur qilish va alohida qo’llash mumkin emas, undan mustaqil metod sifatida foydalanish unda ilmiy ma’noning, ilmiy asosning yo’qotilishiga olib keladi. Bu vaziyatda u iloji boricha keng ko’lamga ega bo’lish ilinjida iloji

boricha har sohadan eng ayon bo’lgan bilimlarni saqlab qolishga, boshqacha aytganda, “har sohadan bir shingil” axborotga ega bo’lishga intiladi, va bu kabi keng ko’lamlilik, ilmiy tamoyillar bilan bir-biriga bog’lanmagan holda, mohiyatan eklektikaga yaqin turadi. Fikrimizcha, kompleks yondashuv tizimli metodologiyaning bir ko’rinishi sifatida tahlil qilingandagina muayyan ma’noga ega bo’lishi mumkin. Tizimli yondashuv qachonki so’z tizimlarni tadqiq etish haqida ketgandagina kompleks yondashuv ko’rinishiga kirishi mumkin. Bu yerda tizimlar tarkibiga boshqa tizimlar tarkibida ham funksiya bajarayotgan elementlar ham kiradi. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, kompleks yondashuv komplekslarni o’ziga xos tizimlar sifatida tadqiq etish zaruriyatidan kelib chiqqan. Biroq, bu bilan har bir kompleks ustida olib borilgan tadqiqot bu kompleks tadqiqotdir demoqchi emasmiz. Xuddi shuningdek, tizimlarning har bir tadqiqotini ham tizimli tadqiqot deb atash o’rinli emas: tizimlar notizimli yo’l bilan ham o’rganilishi mumkin. Tadqiqot kompleks xarakteriga ega bo’lishi uchun tadqiqotda kompleks-obyekt yetarli bo’lmasligi kerak: kompleks sifatida tadqiqotning o’zi maydonga chiqishi kerak, ya’ni u muayyan tamoyillar xususan, tizimlilik tamoyillari asosida qurilishi va tashkillantirilishi lozim. Chunki, kompleks, yuqorida ta’kidlanganidek, alohida tizim ham hisoblanadi. Aynan shundan ikkinchi, nisbatan muhimroq xulosa kelib chiqadi: kompleks yondashuv qachongina tizimli bo’lsagina kompleks tadqiqot bo’lishi mumkin. A. Toynbi ham o’zining sivilizatsiya rivojlanishning tengsizligi va ko’p o’lchamliligi nazariyasida kompleks yondashuvga asoslangan bugungi kun tizimlari tipologiyasining chuqur tahlilini keltiradi. Zamonaviy ijtimoiy tizimlar 3 tiplarini: 1. an’anaviy; 2. industrial va 3. post industrial (zamonaviy) ta’riflashda u tizimlarning quyidagi strukturaviy tarkibiy qismlarini keltiradi: a) Ijtimoiy-madaniy muhitlar 3 tizimlar tiplari buicha, bu yerga kiradi: axborot manbalari (yozma nutq; kitob; kompyuter); Ijtimoiy xarakterga ega bo’lgan hukmron tiplari (oilaga, o’zlikka, jamiyatga yo’nalganlik); Mehnat turi (qo’l mehnati, mashina mehnati, avtomatlashtirilgan mehnat); b) Hukmron manfaatlar (3 tizimlar tiplari buicha)

(boshqaruvchilarning shaxsiy manfaatlari, milliy manfaatlar, umuminsoniy manfaatlar); c) Siyosiy madaniyat tiplari : (3 tizimlar tiplari buicha) siyosatga nisbatan loqaydlik; axloqchilar yoki agitatorlar; “o’rtakashlar” yoki vositachilar (modertorlar); d) Siyosiy tizimlar bo’lib, unga kiradi: (3 tizimlar tiplari buicha) Umumiylik: imperiya, milliy davlat, birlashmagan davlat; Siyosiy tuzum: diktatorlik, o’tish davri shakllari, demokratik; Hokimiyat turi: avtoritar, o’tish davri shakllari, liberal. e) Iqtisodiy - tabii salohiyat , unga kiradi : (3 tizimlar tiplari buicha ) Iqtisodiyot turi : birlamchi ( ovchilik , terimchilik ); ikkilamchi ( sanoat ishlab chiqarishi ); uchlamchi ( xizmat ko ’ rsatish iqtisodiyoti ). Mulkchilik tizimi: guruh, korporativ; xususiy; aralash. f) Geopolitik paradigma: (3 tizimlar tiplari buicha) qancha ko’p bo’lsa shuncha yaxshi; sanoatning talablaridan kelib chiqqan holda; muhitni boshqarish uchun optimal darajada. g) Ekologik paradigma, (3 tizimlar tiplari buicha) unga kiradi: tabiatdan foydalanish; tabiat ekspluatatsiya qilish; atrof-muhitni qo’riqlash; h) Demografik paradigma, (3 tizimlar tiplari buicha) unga kiradi: tug’ilish va o’limning yuqori darajasi (aholi yosh); Tug’ilish va o’limning yuqori darajasi; tug’ilish va o’lim darajasining pasayishi (aholining qarishi). Amaliy sotsiologik tadqiqotlarda majmuaviy yondashuv resurslarni ёндашув optimal taqsimlash, soglom muhitni yaratish, tashkilotda unumli o’zaro hatti- harakatlarni shakllantirish va tashkilotning umumiy shunga mos keluvchi koordinatsion va integratsion mechanizmlarni ishlab chiqish vazifasini bajaradi.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O’zbekiston», 1997. 2. I. A. Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «O’zbekiston», 1999. 3. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Oliy o’quv yurtlari professor o’qituvchilari faoliyatini rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar. Ta'lim muammolari, ilmiy- uslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. T., 3—6, 1997. 4. Aliqoriyev N.S. Sotsiologiya va ta'lim taraqqiyoti. Ta'lim muammolari, ilmiyuslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. T,2, 1998. 5. Aliqoriyev N.S. Upravlenie zanyatostyu i trudovo’mi resursami v regionalno’x sistemax. T., «Fan», 1991. 6. Aliqoriyev N.S. Modelirovanie sotsialno’x protsessov. T., «Fan», 1979. 7. Aitov N.A. Sotsiologiya truda. Alma-Ata, 1996. 8. Alekseyev N.I. Ekonomicheskiy eksperiment: sotsialno’e aspekto’. M., «Nauka», 1987. 9. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo’sl. M., 1991. 10. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo’sl. Tekst Pod red. V.I. Dobrenkova. M., 1994.

O'xshashlar

Tizimli yondashuv ijtimoiy amaliyotda

Tizimli yondashuv sotsiologik tadqiqotlarda

Sotsiologiya fanining predmeti, obe‘kti va ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o’rni

Sotsiologiyaga kirish

Ijtimoiy tizim va ijtimoiy struktura (tuzilma)