Ijtimoiy tizim va ijtimoiy struktura (tuzilma) - Sotsiologiya - Referatlar

Ijtimoiy tizim va ijtimoiy struktura (tuzilma)

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116 KB

Ko'chirib olish

Ijtimoiy tizim va ijtimoiy struktura (tuzilma) Reja: 1. Tabiiy va ijtimoiy tizimlar, ijtimoiy tizimlarning turlari 2. Jamiyat ijtimoiy-madaniy tizim sifatida 3. Jamiyat strukturasi 4. Butunlik, tizimlarning integratsiyasi va differentsiyasi

Tabiiy va ijtimoiy tizimlar, ijtimoiy tizimlarning turlari Tizim tushunchasi uzoq tarixga ega, va allaqachon antik davrlardan butun o’zining qismlarining jamlanmasi ekanligi to’g’risidagi tasavvurlar shakllangan. Falsafaning rivojlanishi bilan bilimlar tizimlarining o’ziga xos xususiyatlarini ham ochishga bo’lgan urunishlar muvaffaqiyat bilan olib borilgan. Tizimlar uchun nafaqat aloqalar va ularni tashkil etuvchi elementlarning o’zaro munosabatlari muhim ahamiyatga ega, balki ularning atrof-muhit bilan chambarchas bog’liqligi, va muhit bilan o’zaro munosabatlarga kirishganda namoyon bo’luvchi tizimning o’ziga xos yaxlitlik jihatlari ham alohida o’rin egallaydi. Nisbatan sirtdan qaralganda tizimlar noorganik, organik va mavhum bo’ladi. Noorganik tizimlarga fizik, kimyoviy, geologik va boshqa ko’rinishlarda bo’ladi. Organik tizimlarga tabiiy, biologik va ijtimoiy tizimlar mansub, mavhum tizimlarga esa – ilmiy bilimlar tizimlari: matematika, kimyo, fizika, biologiya kabilar kiradi. Mavhum tizimlar inson tafakkurining mahsuli, bilish va fan taraqqiyoti natijasi hisoblanadi. Bugungi kun sivilizatsiyasi inqirozining eng katta sababi bu insoniyatning texnokratik taraqqiyoti hisoblanib, u atrof muhitga har qachongidan ham ko’ra ko’proq ta’sir o’tkazish va uning resurslari: suv, tabiiy qazilma boyliklari, o’zimlik olami va boshqalardan ehtiyotsizlik bilan foydalanish natijasida sodir bo’ladi. Planeta harorati so’nggi yuz yil ichida 1 gradusdan ham ko’ra kamroqqa ko’tarilgan, ammo energiya akkumulyatori – okeanlar keskin va kutilmagan o’zgarishlarga uchramoqda: Shimoliy muz okeanida 1970-2003 yillar oralig’ida muz yuzasi 40 % ga kamaydi, Antarktida muzlarining erishi tezligida esa so’nggi mingyillikda kuzatilmagan holat sodir bo’ldi: 35 kun ichida 2850 kv/m muz erishi kuzatildi. Bu giroskopik planeta qutblarining almashinishi effektiga olib kelishi, mumkin bo’lib, buning natijasida butun yer yuzini suv bosishi mumkin. Golfstrim oqimining tezligi to’satdan pasaydi, va yaqin yillarda uning butunlay to’xtab qolishi taxmin qilinmoqda. Eng kuchli to’fonlar, dovullar, tornadolar va suv toshqinlarining soni o’nlab barobarga ko’paydi. 1973-1982 yillar oraligida sodir bo’lga tabiiy ofatlar soni 1500 ta bo’lgan bo’lsa, 1993-2002 yillar oralig’ida bu ko’rsatkich 6000 taga yetdi. Ulardan ko’rilgan zarar 2005 yilda 300 milliard

dollarni tashkil etib, bu butun jahon bo’yicha o’sha yili iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kiritilgan investitsiyalar hajmidan ham oshib ketdi (200 milliard dollarga yaqin). XX asrda texnologiyalarning shiddat bilan rivojlanishi, aholi soninng ko’payishi (3.8 barobarga – 6.2 milliard kishiga), insoniy ehiyojlarning cheksiz darajada ortib ketishi, shuningdek, ijtimoiy-siyosiy omillar (tabiiy jarayonlarga keng miqyosda aralashish, urushlar, qurollanish poygasi) to’laqonli ravishda insoniyatni planetaning ozuqa va mineral resurslarini bitirish yoqasiga olib kelib qo’ydi (jahon aholisining 1/3 qismi ichimlik suvi bilan ta’minlanmagan, dunyoda neft zaxiralari 30-50 yilga yetarli darajada qolgan, Rossiyada neft zaxirasi esa bor- yo’g’i 11 yilda tugaydi). Industrial chiqindilarni qayta ishlash tabiiy muhitni zaharlaydi. Inqirozning asosiy sababi – insoniyat tomonidan biosfera chegaralaridan tashqaridagi energiyani qayta ishlab chiqarishi bo’lib, tizimlararo munosabatlarda energetik oqimlarning 1-10 % o’zgarishi ularning vayron bo’lishiga olib keladi. Olamda energiyaning ishlab chiqarilishi (transport, metallurgiya, kimyo sanoatini hisobga olmaganda) allaqachon biosfera – nisbatan yuqori darajadagi olam – tirik organizmlar va texnologik muhitning birligi tomonidan ishlab chiqariluvchi energiya jamlanmasining 20 % dan oshib ketdi. Olimlar shunday xulosaga kelishdiki, atmosferada issiqxona gazlari konsentratsiyasining oshib ketishi emas, balki insoniyat tomonidan ulkan miqdorda antropogen energiya ishlab chiqarilishi planetamizdagi termodinamik o’zgarishi va harorat oshishining asosiy sababidir. Ekologik inqirozning barcha sabablari qaytarib bo’lmas, tizimli xarakterga ega bo’ladi, u sivilizatsion ahamiyat darajasiga o’sib chiqadi, chunki jamiyat ichidagi qarama-qarshiliklarni keskinlashtiradi, jamiyat tizimining inqiroziy jarayonlari rivojlanadi: bunga jarayon badavlat va nochor mamlakatlar orasida sodir bo’ladi; sanoat sohasida talabda bo’lgan mahsulotlarning qayta ishlab chiqarilishi, resurslarning qayta sarflanishi tizimida; moliya sohasida – dollar monopoliyasida, dollarning qayta ishlab chiqarilishida; resurslarda – yer postlog’ining ustki qismida joylashgan foydali qazilma boyliklarining sarflanishida; diniy – dunyo dinlari orasidagi o’zaro raqobat; madaniy – adabiyot namunalari,

teleko’rsatuvlarning, internet saytlarining noinsoniy xarakterida; harbiy-siyosiy – ommaviy qirg’in qurollarining ko’payishi, va jamiyatning turli tizimlari orasidagi geosiyosiy qarama-qarshilik kabilar kiradi. Insoniyatning tirik qolish masalasini hal etish uchun tabiat va inson orasida muvozanat o’rnatish uchun tizimli chora-tadbirlar qo’llanishi kerak. Bugungi kunda tabiatni ekspluatatsiya qilish paradigmasidan Tabiat bilan koevolyutsiya yo’liga o’tish, atrof-muhitni muhofaza qilish paradigmasiga o’tish tomon izlanishlar olib borilmoqda. Har bir mamlakat yo’qotilgan tabiiy xilma-xillikni saqlash va qayta tiklash hamda, tabiatga, insonning jismoniy va ruhiy salomatligiga nisbatan ehtiyotkorona munosabatda bo’lish uchun o’z tizimli yondashuvini ishlab chiqishi lozim. Ularga: atrof-muhitni, atmosferani, tuproqni, suvni saqlash va qayta tiklash; insoniyatni zaruriy tabiiy resurslar, jumladan oziq- ovqat, xomashyo va energiya manbalari bilan ta’minlash kabilar kiradi. Tabiat – insonlar hayotiy faoliyatining asosi va tabiiy manbasidir, chunki ular o’z hayotlarini to’laqonli olib borishlari faqatgina muqobil tabiiy sharoitlardagiga yuz berishi mumkin. T. Parsons o’zining jamiyat tizimlari nazariyasida insoniyat mavjudligining birlamchi asosi sifatida tabiatni ko’radi, undan keyin esa organizm ya keyin inson – shaxs – institutlar – va nihoyat yaxlit olingandagi jamiyat keladi. Inson faqatgina o’z organizmining o’ziga xos xususiyatlariga mos tushuvchi muayyan tabiiy sharoitlardagina mavjud bo’lishi mumkin. Jamiyat butun insoniyatning butun tarix davomidagi evolyutsiyasi kechgan o’sha tabiiy muhitga haligacha ehtiyoj sezadi. J. Uayner ta’kidlaganidek “Homo Sapiens turining barcha vakillari tashqi sharoitlarning o’zgarishiga javoban zaruriy plastiklik (egiluvchanlik) namoyon etishga qodirdir”. Biroq, inson tanasi, o’zining ulkan moslashuvchanlik qobiliyati va ko’p sonli adaptatsion mexanizmlariga qaramasdan, cheklangan imkoniyatlarga ega. Qachon atrof tabiiy muhitning o’zgarish tezligi inson organizmining moslashuvchanlik qobiliyatidan oshib ketsa, nihoyada insonlarni halok etuvchi patologik o’zgarishlar sodir bo’ladi. Aynan shuning uchun ham tabiiy muhitning

o’zgarishlari tempi bilan inson va insonlar jamoasining moslashuvchanlik qobiliyatlari tempini moslashtirish va mazkur o’zgarishlarning yo’l qo’yib bo’lish chegarasini aniqlash zaruriyati vujudga keladi. Boshqacha aytganda, inson bio- sotsial mavjudot sifatida to’laqonli hayot kechirishi, faoliyat yuritishi va rivojlanishi uchun nafaqat sifatli ijtimoiy muhitga, balki muayyan sifatga ega bo’lgan tabiiy muhitga ham muhtojlik sezadi. Bu insonda moddiy va ma’naviy ehtiyojlar bilan bir qatorda, va bir xil mavqega ega bo’lgan ekologik ehtiyojlar ham mavjudligidan dalolat beradi. Inson havo, suv va tuproq kabi muayyan sifatga ega bo’lgan fundamental mavjudlik shart-sharoitlariga muhtojdir. Butun tarix davomida insonlar o’zlarini havo, suv va tuproq bilan abadiy ta’minlangandek his etishgan. Bunday emasligi afsuski bor-yo’g’i bir necha o’n yillar oldin anglangan bo’lib, aynan shu davrda ekologik inqirozning kuchayishi bilan sof havo, suv va tuproq tanqisligi tobora kuchliroq sezila boshladi. Bugungi kunga kelib tabiatdan ekstensiv (cheksiz) foydalanish davri o’z nihoyasiga yetdi: o’zlashtirilmagan yerlar deyarli qolmadi, sahrolar va cho’llar maydoni tizimli ravishda kengayib bormoqda, o’rmonlar maydoni esa qisqarmoqda, iqlim o’zgarmoqda (global isish, issiqxona effekti), karbonad angidrid miqdori tobora ortmoqda, kislorod miqdori ozaymoqda, ozon qatlami yemirilmoqda. Ekologik muammolarning hal etilishi tabiat ustidan “hukmronlik” dan tabiat bilan “hamkorlik” g’oyasiga tomon harakatlanishni talab qiladi. Nafaqat tabiatdan narsalarni olish, balki unga ham berish kerak (o’rmonlar daraxtlari o’tqazilishi, hayvonlarning va baliqlarning yo’qolib borayotgan turlarini urchitib ko’paytirish zarur, milliy bog’lar va tabiiy qo’roqxonalar tashkil etish). 1970-yillarning boshlanishi bilan Rim Klubi dokladlari sifatida taqdim etiluvchi turli global bashoratlar ommalashib ketdi. Rim klubi – bu 1968-yilda HTP sharoitlarida borlikni va yaxlitlikni saqlab qolish vazifasini o’z oldiga qo’yuvchi xalqaro tashkilotdir. Matematik metodlar va kompyuter modellashtirishni qo’llash orqali global bashorat qilishning “g’oyaviy otasi” va asoschisi J. Forrester hisoblanadi, va u o’zining “Jahon dinamikasi” (1971) nomli kitobida dunyoning iqtisodiy taraqqiyot dinamikasi modeli nusxasini yaratdi va u bunda ikki muhim omilni –

aholi soni va atrof-muhitning ifloslanish darajasini mazkur jarayonlarga ta’sir etuvchi eng ulkan omillar sifatida keltiradi. Mazkur olimlar guruhi nisbtan muhim omillar guruhi: aholi sonining oshishi, aholi jon boshiga ishlab chiqarishning ortishi, mineral resurslar iste’molining ortishi, tashqi muhitning ifloslanishi kabilarni guruhlarga ajratgan holda, va matematik apparat hamda kompyuter texnologiyalarini qo’llagan holda dinamik “olam modelini” yaratishdi, va mazkur model bugungi kun sivilizatsiyasining o’sish tempini qisqartirish zaruriyatini ko’rsatdi. M. Mesarovich va E. Pestelning Rim klubi uchun qilgan dokladlari xulosalari yetarli darajada pessimistik ruh bilan sug’orilgan. Unda iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarning murakkab o’zaro aloqalari, atrof muhit va tabiiy resurslarning holati murakkab, ko’p darajali ierarxik tizim sifatida keltirilgan. Pestelning xulosasiga ko’ra, “organic rivojlanish” ya’ni planetar tizimning barcha qismlarining muvozanatlashgan rivojlanishiga o’tish bugungi kunning talabidir. Global ekologik muammolar butun insoniyatga rahna solmoqda va darhol yechim talab qilmoqda. Bunda eng muhim shart – bu o’zlikni tabiat bilan munosabatlarda bir butun qism sifatida tushunish, tabiat bilan muvozanat va uyg’unlikni saqlash, hamda yerda birga hayot kechirish singari buyuk maqsad yo’lida barcha mamlakatlar bilan hamkorlik qilishdir. Jamiyat ijtimoiy-madaniy tizim sifatida Jamiyat – bu muayyan tizim ko’rinishi bo’lib, u turli o’zaro bog’langan va aloqalangan elementlardan, xususiyatlar va munosabatlardan tashkil topgan bo’ladi va ular insonlar tomonidan muayyan qonun-qoidalarga bo’ysungan holda o’z ehtiyojlarini qondirish uchun ishlatiladi. Tizim turi – bu o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lgan turli o’zaro bog’langan elementlarning birligidir. Tizimlarning tiplarini aniqlash uchun turli asoslar qo’llaniladi: 1) sivilizatsion rivojlanish darajasini aniqlash asosida: an’anaviy; industrial; zamonaviy (A. Toynbi); 2) huquq va erkinliklar darajasi asosida: ochiq- yopiq; 3) yuqori texnologiyalarning rivojlanish darajasi asosida: agrar; industrial; informatsion va boshqalar.

Ijtimoiy tizimlarning xususiyatlarini o’lchash uchun ko’plab miqdoriy indekslar, koeffitsientlar va ko’rsatkichlar ishlab chiqilgan. Bugungi kunda ijtimoiy tizimlarni turini aniqlashda faoliyat subyektlarining o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish darajasi, ularning huquqiy muhofazalanganligi va demokratiya darajasi kabi gumanitar mezonlar ishlab chiqilgan. Mezonlardagi ma’lumotlarga ko’ra quyidagi ijtimoiy tizim turlari farqlanadi: 1. Demokratik va totalitar jamiyati; 2. Teng va tengsiz imkoniyatlar jamiyati; 3. Islom va xristian jamiyati; 4. Ommaviy va cheklangan iste’mol jamiyati. Jamiyatning nochiziqli rivojlanishi va plyuralistik tizimlarning shakllanishi hisobga oladigan bo’lsak, bugungi kunda jamiyat birinchi o’ringa chiqmoqda. Har bir madaniyat uchun o’ziga xos tashkillashuv darajasi, o’ziga xos tizimli aloqalar va o’ziga xos modernizatsion rivojlanish yo’li xosdir. G’arbning scientistik madaniyati oqilonalikni muammolarni hal etishning universal vositasi sifatida ko’tarib chiqmoqda. Biroq, bunda tasavvur jamiyatning ongli rivojlanishining tub xususiyatlarini to’laqonli aks ettirmaydi, chunki oqilonalik bilan birga hissiyotlar, normalar, qadriyatlar va madaniyat ham muhim ahamiyat kasb etadi. Oqilonalik tushunchasining o’zi ham madaniyatlararo o’zgarishlarga uchraydi, chunki bir madaniyatda oqilona va maqsadga muvofiq bo’lgan narsa boshqasida oqilona yoki maqsadga muvofiq bo’lmasligi mumkin. Madaniyat tizim sifatida insonning barcha ijtimoiy munosabatlariga, harakat shakllariga va tafakkuriga kirib boradi, va muayyan ijtimoiy tizimlarning ijtimoiy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatuvchi “madaniy universaliyalarni” shakllantiradi. Jamiyatning eng muhim tizim osti birligi bu ijtimoiy tizim transformatsiyasining subyekti sifatidagi inson hisoblanadi. Ijtimoiy tizimlar dinamikasi, barqarorlik muammolari muayyan ijtimoiy-madaniy tizimda, aholining normalari, qadriyatlari va oqilonaliklari tiplarini hisobga olgan holda hal etilishi mumkin. Bugungi kun jamiyati nafaqat iqtisodiy rivojlanish darajasi bilan, balki ayniqsa ma’naviy afzalliklar sohasida raqobatlashuvchi ijtimoiy-madaniy

amaliyotlar bilan ham xarakterlanadi. So’nggi tilga olib o’tilganlar qaysidir ma’noda jamiyat strukturasiga va funksiyalariga ham ta’sir ko’rsatadi. Ular uning sifat xususiyatlarini: butunligi, ijtimoiyligi, mustaqilligi va o’z-o’zini ta’minlay olish darajasini, o’z-o’zini nazorat qila olish qobiliyatini belgilaydi. Madaniyat tushunchasini sivilizatsiya tushunchasidan farqlash zarur. Agar madaniyat insoniyatning ibtidosidayoq paydo bo’lsa, sivilizatsiya keyinroq paydo bo’ladi. Madaniyat bu insoniyatning moddiy va ma’naviy yuqutlarining jamlanmasidir, ular jamiyatning birligi va yaxlitligini ta’minlashga xizmat qiladi. Sivilizatsiya insonning ijodiy qobiliyatlari va imkoniyatlarining ilmiy-texnik rivojlanishi bo’lsa-da, u har doim ham insoniyat manfaatlari yo’lida xizmat qilmaydi. Bugungi sivilizatsiya – bu ko’p sonli sivilizatsiyalar, ko’p sonli ijtimoiy rivojlanish shakllarining jamlanmasidir. Uning shakllanishi XIX asrga, ko’plab millatlarning iqtisodiyotlari yagona jahon iqtisodiyotiga birlashishi davriga to’g’ri keladi. XX asrda butunjahon sivilizatasiyasi rolini G’arb sivilizatsiyasi o’ynay boshladi. Yevropa sivilizatsiyasi – bu avvalambor industrial sivilizatsiyasi. Avtomatlashtirish va sanoatlashtirish yangi yashash muhiti – texnosferaning shakllanishiga olib keldi. K. Yaspers o’zining “Davrning ma’naviy holati” asarida Yevropa sivilizatsiyasining mohiyatini uning inson faoliyatiga ta’sir qilishi nuqtai- nazaridan tavsiflaydi. Bu aniq hisob-kitob, individual muvaffaqqiyat (garchi kelishmovchilik va nizolar bilan bo’lsada), texnik mukammallashuv, hissiyotlar va kechinmalarga e’tiborsizlik va har qanday to’siqlarga qaramasdan foydaga intilishdir. Industrial sivilizatsiya harbiy-texnogen sivilizatsiya shakliga kirdi. Bu esa Yevropa jamiyatining tizimli inqirozini keltirib chiqardi. Sivilizatsiya inqirozi – bu sivilizatsiya ichida paydo bo’luvchi vayronkor tendensiyalarning o’tgan barcha qadriyatlarni vayron etishi va jamiyatdagi muayyan kuchlar orasida turli nizolarning kelib chiqishidir. Ilm-fan mehnat samaradorligini oshirishda, jismoniy operatsiyalarni yengillashtirishda katta rol o’ynagan, biroq, organizmda turli kasalliklarga nisbatan immunitetni kuchsizlanishiga sabab bo’ldi. Transport, texnikaning rivojlanishi ko’plab jarohatlar, xastaliklar va o’lim holatlarini yuzaga

keltirmoqda. Narsalarga sig’inish – moddiy farovonlik savollarni keltirib chiqaradi, biroq faol jismoniy harakatga nisbatan qiziqishni, muloqot va oila qurishga, naslni davom ettirishga nisbatan qiziqishni so’ndiradi. Bularning barchasi g’arb jamiyatini ekologik, demografik va ma’naviy inqiroz holatiga tushirib qo’ydi. Zamonaviy jamiyat tiplari: an’anaviy, industrial va postindustrial jamiyatlar har qachongidan ham ko’proq darajada hayot faoliyatining madaniy manbalariga, ibtidosiga murojaat etishmoqda, va muhim ahamiyatga ega bo’lgan omillar: “to’kin- sochinlik jamiyati” va “iste’mol jamiyati” inson va tabiatni asrash qadriyalari bilan va insonning ma’naviy va jismoniy sog’lomligi qadriyatlari bilan almashmoqda. Madaniyatni saqlab qolishga, va uning yutuqlarini rivojlantirishga urg’u berilmoqda. Bugungi kun jamiyatining o’ziga xos jihatlarini ochib beruvchi tushunchalarga quyidagilar kiradi: madaniy universaliyalar, mentalitet, ijtimoiy va inson kapitali, madaniy plyuralizm. Madaniy universaliyalar – bu o’zining timsollar tizimi – muayyan madaniyatga tegishli insonlarda bo’luvchi qadriyatlar va muayyan obraz-ma’noli jihatlariga ega bo’lgan barqaror mental tuzilmalardir. Ular tizimning ijtimoiy tashkillashuvining birinchi darajasini aks ettiradi va uning tiplarini belgilaydi. Ezgulik va yovuzlik, qadriyatli va qadriyatsiz orasida mo’ljal olish qobliyatining yo’qotilishi sharoitlarida ular faoliyatda barqarorlik hamda samaradorlikni saqlab qolish imkonini beradi. Ularda muloqot tuzilmasining xarakteristikasi, hamda uning boshqa insonlar, maqsadlar va qadriyatlar (mehnat, ezgulik, go’zallik, e’tiqod, burch, adolat, vijdon) bilan munosabatlari tarkib topgan bo’ladi. Har bir madaniyat tipi uchun o’z o’z kategorial ong joylashuvi xos bo’lib, ular inson mavjudligining muqobillarida nisbiy va tarixiy o’zgaruvchan sifatida aks etadi. Ular, shuningdek, milliy o’zlikni anglashda ham namoyon bo’ladi. Millatlarga o’zida qandaydir qadriyatni aks ettiruvchi, birlashtiruvchi ma’naviy omil rolini bajaruvchi muayyan o’zlikni anglash tipi xosdir. Qadriyat va an’analarning barqaror xususiyatlari millatning o’ziga xos, takrorlanmas, psixologik jihatlarini – muayyan hissiyotlarni, kechinmalarni, temperamentlarni, va tafakkur uslublarini shakllantiradi. Birinchi o’ringa Vatanga,

xalqqa va davlatga nisbatan burch, vijdon va hurmat tuyg’ulari chiqariladi. An’analarning mazkur asoslari o’sib kelayotgan yosh avlodni ma’naviy jihatdan tarbiyalash uchun zaruriy zamin tayyorlaydi. Madaniy universaliyalar nafaqat millatni birlashtiradi, balki jamiyatning iqtisodiy, siyosiy, va ma’naviy hayot sohalarini o’zgartirishning vositasi hisoblanadi. Madaniyat o’z tabiatiga ko’ra refleksiv, shuning uchun ham madaniy universaliyalarda kelib chiquvchi muammolarni konstruktiv hal etishga nisbatan intilish mavjud. O’z davrida mentalitet tushunchasi madaniy-antropologik oqim vakili L. Levi- Bryul tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan. Bu atama nisbatan tor, siyosiy ma’noda muayyan ijtimoiy-siyosiy guruh vakillari uhcun umumiy bo’lgan o’ziga xos siyosiy-psixologik kompleksni anglatib, bunda mentalitet atrof olamni bir xil tarzda idrok etish imkonini bergan. Biroq, keng ma’noda, mentalitet – ongning maxsus tashkillashish darajasi, o’ziga xos manbasi va xususiyati bo’lib, u insonlar tafakkur tarsi va harakatlarini belgilaydi. U original va qaytarilmas ong tuzilishi va kayfiyatni anglatib, ba’zan u insonlarning fikrlash vositalarini va intellect darajasini ham o’zida aks ettiradi. U ham tarkibiy-identifikatsion yuklamani, ham siyosiy-mafkurabiy yuklamani, ham milliy, kasbiy va shaxsiy xarakterga ega bo’lgan tarkibiy qismlarga ega bo’lishi mumkin. Funksional ijtimoiy-siyosiy nuqtai-nazardan mentalitet bu hislar, baholar va fikrlarning umumiy jamlangan holdagi ko’rinishi bo’lib, u jamiyatda mavjudlikning davomiyligini ta’minlashda, va jamiyat a’zolarining xulq-atvorlarini barqarorligini saqlab turishda katta ahamiyatga ega. Ijtimoiy-madaniy jarayonni davom ettirish turli nizolar va qarama- qarshiliklarsiz kechmaydi, biroq, umuman olganda, bu butun jahon multi- madaniyatini shakllanishiga sabab bo’luvchi va uning barcha yutuqlarini o’zida jamlovchi ijobiy hodisadir. Hozirda madaniyatning evolyutsiyasi oqimlari: “mahalliy”, “guruh” va “subyektiv” madaniyatlarning o’zaro qarama qarshilikdan dialogga o’tish holatlari ko’zga tashlanmoqda. Bu XXI asr modernizmining bugungi stilini o’zida aks ettirib, u ijtimoiy rivojlanishni ijtimoiy qadriyatlar, madaniyatlarning bir-xil mavqe’ga ega ekanligi haqidagi g’oyalar, rivojlanishning

yagona modeli mavjud emasligi, va bizni real olamda real vaqtda o’rab turgan muammolar tomoniga yo’naltirmoqda. Madaniy plyuralizm – bu ijtimoiy tizimlarni mukammallashtirish uchun maqsadlarning, loyihalarning va vositalarning teng huquqliligini tan olishdir. Bu jarayonning markazida jamiyatning ilg’or rivojining yangi qadriyatlari va mezonlari turadi. O’zlikni anglashni mushkullashtiruvchi standartlashuv jarayonlariga mentalitet bilimiga, ijtimoiy-madaniy adolat tamoyillariga, vijdon va iymonga asoslangan hayotiy faoliyat tamoyillari qarshi qo’yiladi. XXI asr madaniyati tarkibiga kiruvchi haqiqiy plyuralizm insonning barcha yutuqlari boyliklarini hisobga olishni, yangi hayotiy tamoyillarni ishlab chiqishni, muqobil madaniyat yaratishni, ichki- mohiyat bilan tashqi-funksionalni birlashtirish masalasiga optimal yechimlar topishni nazarda tutadi. Bugungi kunda, globalizatsional va milliy jarayonlarning o’zaro aloqasi nizoli tus olmoqda. Globallashuv davlatlarning chegaralarini yorib o’tmoqda va ularni turli xil ko’rinmas rishtalar bilan boshqa davlatlarga bog’lab qo’ymoqda. Bu rishtalarga misol sifatida bozor munosabatlarini, muloqot tarmoqlarini, o’zgacha bo’lgan qadriyatlarni, odatlarni, normalarni va manfaatlarni keltirish mumkin. Bu madaniy o’ziga xoslikni saqlab turish muammosini va har bir madaniyat uchun umumiy sivilizatsion jarayonda o’z o’rniga ega bo’lish muammosini yuzaga keltiradi. Yangi sivilizatsiyalarning shakllanishi jarayonida mazkur jarayonlarni yangi munosabatlar shakllanishi nuqtai-nazaridan baholash zaruriyati yuzaga keladi. Bu olam madaniy nuqtai nazardan xilma-xillashishini anglatadi. Ko’pqutbli dunyo tizimi shakllanmoqda. U axborot jamiyatlari, bilimlar jamiyatlari, va chegaralarning yo’qolishi, shuningdek, transmilliy tashkilotlar va birliklarning ko’payishi kabi hodisalarning natijasidir. Texnogen sivilizatsiya narsalarga sig’inishni qo’llab-quvvatlaydi, hamda aqliy qobiliyatlarni rivojlantirishni rag’batlantiradi. Shu bilan birga, narsalarga sig’inish, ta’limning ommaviylashuvi, ratsionalizatsiya tug’ilishni pasayishiga olib keladi. Bu esa ishchi kuchining

tanqislashuviga olib keladi, bu muammo esa fan va texnikada yangi yutuqlarga erishish yo’li bilan bartaraf etiladi. Texnogen sivilizatsiyaning inqirozi, shuningdek, davlatlar orasidagi harbiy va siyosiy qarama-qarshiliklarda ham o’z aksini topadi. 1960 yildayoq P. Sorokin va Gelbreyt tomonidan ta’kidlanganidek, bu tizimlar yaqinlashadi va konvergensiya sodir bo’ladi. Sorokinning fikricha, har ikkala tizim ham yangi, noma’lum, sintetik va turli madaniyatlarda mavjud ijobiy jihatlarni birlashtiruvchi aralash jamiyat turiga birlashadi. Bugungi ijtimoiy-madaniy aralashuv asosida jahom tizimi integratsiyasining asoslarining qayta qurilishi sodir bo’ladi. Axboriy giper- makonning vujudga kelishi globallashuv xavfining eng asosiy omillaridan biriga aylandi. Madaniyatga begona bo’lgan iste’mol modellarining, xulq-atvor andozalarining tarqalishi, konsyumerizm qadriyatlarining (umumiy iste’mol mafkurasi) singdirilishi anomiyani yuzaga keltiradi. Globallashuv ijtimoiylashuv va madaniyatning milliy tizimlarining vayron etilishining natijasi sifatida kambag’allik, zo’ravonlik, begonalashuv va qadriyatlarning yakson qilinishi kabi holatlarni ko’payishiga sabab bo’ldi. Shuning uchun ham nazoratning madaniy mexanizmlariga nisbatan ehtiyoj tug’ildi. Taraqqiyot namunasi sifatidagi yevropatsentrizm ijtimoiy tizimlarni mukammallashtirishning maqsadlari, loyihalari va vositalari plyuralizmi bilam almashtiriladi. Bu jarayonning markazida jamiyatning ilg’or rivojining yangi qadriyatlari va mezonlari turadi. Shu bilan birga, narsalarga sig’inish, ta’limning ommaviylashuvi, ratsionalizatsiya tug’ilishni pasayishiga olib keladi. Bu esa ishchi kuchining tanqislashuviga olib keladi, bu muammo esa fan va texnikada yangi yutuqlarga erishish yo’li bilan bartaraf etiladi. Sivilizatsiya, xuddi o’zidan oldingi kelgan tushunchalar kabi, insoniyat jamiyatining global darajasini aks ettiradi, va unda ijtimoiy tizimlarning integratsiyasi sodir bo’ladi. Mazkur tushunchaning tarkibi haqida olimlar haligacha bahslashishmoqda. Hozirda Sharqiy va G’arbiy sivilizatsiya haqida munozaralar avjiga chiqqan. Ular bir-biridan iqtisodiy uklad va madaniyat (normalar, odatlar, an’analar va timsollar jamlanmasi) bilan bir biridan farq qilib, madaniyatning

ichiga hayot, adolat, taqdirning o’ziga xos tushunish hamda mehnat va xo’jalik faoliyatining ahamiyati to’g’risidagi tasavvurlar kiradi. Tarixan, Yevroosiyo, sharqiy, Yevropa, G’arbiy, musulmon, xristian, antik, o’rta asr, qadimgi Misr, Xitoy, sharqiy slavyan, zamonaviy va boshqa sivilizatsiyalar bizga ba’lum. Bugungi globallashib borayotgan jamiyatda yangi multi-madaniyatning global makoni shakllanmoqda. Globallashuv sharoitlarida koordinatsiya, subordinatsiya, kooperatsiya va hamkorlikning ijtimoiy munosabatlari tobora yuqpri ahamiyat kasb etmoqda. Ularning yordamida jamiyat iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanish maqsadlariga erishadi. Masalan, BMTning global xalqaro dasturining bir necha maqsadlariga: go’daklar o’limini, kambag’allikni, kasallanish darajasini, ishsizlikni, jinoyatchilikni minimallashtirish, ishlab chiqarish samaradorligini, demokratiyani, ayollar teng huquqliligini oshirish va nihoyada insoniy rivojlanishning yuqori darajasiga erishish (Millenium Development Goals). Umumiy tizimlar nazariyasida keltirib o’tilgan umumtizim qonunlari asosidava tizimning hajmi va tizim siklining davomiyligiga bog’liq ravishda, tizimning hajmi va tizim rivojlanishining barqarorligiga bog’liq ravishda jamiyat rivojining dolzarb masalalarini sotsiologik tadqiq etish ishlari yo’lga qo’yilgan. Hozirgi zamon modernizatsiyasi nazariyasida zamonaviylashayotgan jamiyat tarixiy shakllanish jarayonlari turli variant va loyihalarga har tomonlama ishlab chiqilgan bo’lib ular muqobil xarakterga ega ekanligi ta’kidlanadi. Tizimli yondashuv iqtisodiyotni, siyosatni, ijtimoiy munosabatlar, madaniy sohadagi tashkillashtirishda umumiy andozalar va tuzatishlar ishlab chiqishga imkon beradi. O’ziga xos rivojlanish modelini ishlab chiqish nafaqat insonlarning ma’naviy olamini tushunish bilan, balki ham subyektiv-mental ham strukturaviy-funksional tizimlarning real kamchiliklarini anglab yetish bilan ham bog’liqdir. Strukturaviy- funksional vositalar – bu mehnat, iqtisodiy, moliyaviy va boshqa faoliyat sohalarining operatsional-aslahaviy vositalari, maqsadga erishish yo’llari va usullaridir. Bunda asosiy vazifa subyektiv-intensional va ijtimoiy sohani o’rnatilgan faoliyat modellarining transformatsiyasi yo’li bilan birlashtirish va koordinatsiya, hamjihatlik va hamkorlik tomoniga og’dirishdir. Yaxlitlik mezonlari

haqiqiy funksiya bajaruvchi rivojlanish modellarini yaratish uchun asos bo’lib xizmat qiladi. O’zaro tushunish va hamjihatlikka erishish muammosini hal etish qobiliyatiga ega bo’lgan tizimli yondashuv jamiyat rivojining haqiqatdan amalda sinalgan modelini yaratish uchun qo’llaniladi. Shu tarzda, tizimli yondashuvning integral-differensial tahlili subyektlar faoliyatini ularning turli sharoitlarda turli daraja, qiymat va tartibga ega bo’lgan aloqalari bilan xarakterlanuvchi ichki strukturasini hisobga olgan holda rekonstruksiya qiladi. Bu noaniq jarayonlar ichiga kirib borish, turfa tafakkur vositalarini aniqlash, va rivojlanish qonunlari Jamiyat strukturasi Ijtimoiy tizimlar o’zida jamiyatning tuzilishi va munosabatlariga mos tarzda qonuniy shakllangan ko’p obyektlardan iborat murakkab birlikni aks ettiradi. Jamiyatning tizimli tahlilida jamiyatning strukturaviy tarkibiy qismlarining mohiyatni ochib berish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ijtimoiy tizimlarni tarkibiy qismlarga ajratish mumkin bo’lib, ular tizim osti birliklari deb ataladi. Parsons tizim osti birliklarini ko’plab individual hatti-harakatlarda qatnashuvchilarning o’zaro munosabatlarini yuzaga keltiradigan va tartibga soladigan harakat elementlarining tashkilllashtirish turlaridan biri sifatida ta’riflaydi. Ijtimoiy harakat, dastlabki element sifatida, o’z maqomining funksiyalari tufayli tizim osti birliklarini shakllantiradi, va bu tizim osti birliklari tashkillashuvning 4 darajasiga ega bo’ladi: birlamchi-texnik, boshqaruvchilik, institutsional, umum-ijtimoiy. Parsons 4 ta tizim osti birliklarini ajratib ko’rsatadi: Fizik-kimyoviy – jamiyatni atrof muhitning turli sharoitlariga moslashtirish funksiyasini bajaradi; a) Cheklangan tizim osti birligi – faoliyatni rejalashtirish va maqsadlarga tomon harakat qilish, hamda ularga erishish funksiyasini bajaradi; b) Transtsendental (umumiy) – “namunani saqlab turish”, ya’ni madaniyatni davom ettirish va bosimni yechish funksiyasini bajaradi; c) Harakatlar tizimi – shart-sharoitlar ta’siri ostida qabul qilinuvchi qarorar hukmi ostida bo’lgan harakatlar, integratsiya funksiyasini bajaradi.

Ijtimoiy tuzilmalarni ta’riflashga nisbatan turli mutafakkirlar turlicha yondashishgan. Ijtimoiy-iqtisodiy tuzumlar strukturasi jamiyatning guruhlarga bo’linishini va shunga mos bo’lgan siyosiy tizum yaratilishini belgilab beruvchi moddiy manbalarning yaratilishi vositalari sifatida ta’riflanadi. Kont ta’limotida ijtimoiy tuzilma o’z ichiga fizik, ijtimoiy va ma’naviy elementlarni oladi. Parsonsning strukturaviy funksionalizmi ijtimoiy strukturani ijtimoiy tizimlar elementlari orasidagi barqaror va tartibli aloqalar tarmog’i sifatida ko’radi, va bu ijtimoiy tizim ijtimoiy munosabatlar, mehnat taqsimoti va ijtimoiy institutlar xarakteri natijasida shakllanadi. Parsons ijtimoiy struktura tushunchasini struktura elementlari sifatidagi ijtimoiy o’zaro ta’sirlashishning barqaror shakllarini aniqlashtirish davomida aniqlaydi. “Ijtimoiy tizim bir-biriga nisbatan rollarni bajaruvchi arboblarning ijtimoiy munosabatlari standartlashtirilgan tizimi sifatida keladi”. Ijtimoiy tuzilmada elementlararo aloqa va munosabatlarning usullari sotsiologik nuqtai nazardan tutgan ijtimoiy mavqei va bajaraetgan ijtimoiy roli yig'indisida namoen bo'ladi. Ijtimoiy struktura – bu bir butun tizimning ichki tashkillashuvi, elementlarning o’zaro aloqalari turi, turli munosabatlar ierarxiyasi bo’lib, u jamiyatning sifatli yaxlitligini ta’minlaydi. Bugungi kunda tashkilotlarga nisbatan struktura yo faormallashgan yo formallashmagan bo’lishi mumkin. Formallashgan struktura – bu huquqiy, moliyaviy, mafkuraviy va boshqa o’rnatilgan qonunlar asosida faoliyatning maqsadli yo’naltirilishidir. Ijtimoiy strukturani elementlar tashkil etadi. Element – bu ichki birlamchi birlik, tizimning funksional qismi bo’lib, uning xususiyatlari tizimning tuzilishini va funksiya bajarishi tartiblarini belgilaydi. Struktura tahlilida shaxslar va guruhlar emas, balki ular orasidagi, ijtimoiy institutlar va tashkilotlar ko’rinishida keluvchi ishlab chiqarish, siyosiy, madaniy, va ma’naviy munosabatlar bilan vositalanuvchi o’zaro munosabatlar asosiy element hisoblanadi. Institutlar bu insonlarning ongli ravishda tashkillashtirilgan hamkorlik tashkilotlari bo’lib, ular o’rnatilgan qoidalar va normalar doirasida, va maqsadlar umumiyligi doirasida birlashtirilishi mumkin.

Iqtisodiy, siyosiy, madaniy va boshqa institutlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Iqtisodiy institutlarga moliya, ishlab chiqarish, iste’mol, Tovar ayirboshlash, mulk va bozor munosabatlar kabilar kiradi. Siyosiy institutlarga hokimiyat, siyosiy rejim, davlat, partiya, mafkura va boshqalar kiradi. Madaniyat institutlariga san’at, teatr, adabiyot, an’analar, normalar va qadriyatlar kiradi. K. Levi-Strossning strukturali metodi madaniyatda ildiz otgan va ijtimoiy munosabatlarda ongsiz ravishda aks etuvchi lingvistik, huquqiy va diniy o’rnashmalarni ajratib ko’rsatadi. Ijtimoiy struktura sifatli birlikni hosil qiluvchi ijtimoiy tizim elementlari orasidagi barqaror va tartibli aloqalar tarmog’i sifatida ko’riladi. Parsons 4 ta o’zgaruvchi: shax; guruhlar; ijtimoiy ta’sir; va funksiyalarni ijtimoiy strukturalarning elementlari sifatida ajratib ko’rsatadi. Har qanday ijtimoiy tizim strukturasi o’z ichiga: 1. tizim hosil qiluvchi omil sifatidagi asos ni ( bu omil sifatida faoliyat vositasi ; madaniyat tipi ; shakllangan an ’ analar ; qadriyatlar va dunyoqarash orientatsiyalari kelishi mumkin ). 2. jamiyatning amal qilishini ta’minlovchi funksional aloqalarni; 3. mazkur funksional aloqalar tomonidan yuzaga keltirilgan asosiy integratsiya va dizintegratsiya mexanizmlarini, subyektlar: shaxslarni, guruhlarni va sinflarni; 4. madaniy muhit normalari va qadriyatlarini; 5. ularning tafakkur va harakat tarzlarini oladi. Agar Parsons ijtimoiy struktura muammosini hal etishda ijtimoiy o’zaro ta’sirning obyektiv va barqaror shakllariga urg’u bersa, bugungi kun sotsial nazariyotchilari subyektlarning subyektiv jihatlarini ham ijtimoiy struktura tushunchasi tarkibiga kiritishga intilishmoqda. K. Levi-Stross o’zi tomonidan ishlab chiqilgan, ong ostida berkingan strukturaviy elementlarni aniqlashtirishda qo’llaniluvchi faktlarni umumlashtirishning strukturaviy metodi bilan fahrlanar edi. Ijtimoiy hayotning barcha shakllari, - o’zida universal qonun-qoidalar proeksiyasini aks ettiruvchi xulq-atvor tizimlaridan iborat bo’ladi. K. Levi-Strossning fikricha ikki turdagi

strukturalar mavjud: 1) Inson aqli strukturasi; 2) fizik reallik strukturasi. Bilishga tomon yo’l, uning fikricha, insonlarning so’zlari va qilmishlari ortidan borishda, ongning strukturaviy elementlaridan ongsizlikning strukturaviy elementlari tomon harakatlanishda, xususiy qonunlardan umumiylari tomon harakatlanishdadir. K. Levi-Stross fikricha, o’ziga xos “muqaddas mehrob”, insonning ichki olami, va “ongsiz aql” mavjud bo’lib, u insonning ichki va tashqi olamlarini birlashtiradi. Shuning uchun ham u insonning o’zida, uning aqlining ong-osti strukturasidadir. Mazkur strukturani aniqlashtirish bilan biz fizik reallik strukturasini ham aniqlashtiramiz. Struktura muammosini obyektivlik va subyektivlik jihatida hal etishga harakat qilib, bugungi kun sotsiologlari P. Burdye, E. Giddens va boshqalar, Marksning g’oyalarini davom ettira turib, strukturani insoniy faoliyat modeli sifatida ta’riflashadi. Bizni o’rab turgan olam, bu – ular fikricha, - shunchaki tasodifiy hodisalarning tartibsiz jamlanmasi emas, balki ularda muntazamlilik va tartiblilikning chuqur manbalari yashiringandir. Ularning muntazamligi va barqarorligi ularning takrorlanuvchiligiga sabab bo’ladi. Ijtimoiy struktura bu ijtimoiy qaytarilishdir, va biz o’z hatti-harakatlarimiz bilan ijtimoiy strukturaga ta’sir qilishimiz va uni o’zgartirishimiz mumkin. Ular ijtimoiy ta’sirlanishlarga ijtimoiy struktura tomonlari orasidagi qarama-qarshilik sifatida dialektik jihatdan nazar solishadi. Faoliyat shaklida mavjud bo’luvchi, strukturaning o’ziga nisbatan qarama-qarshi munosabati – bir paytning o’zida o’z-o’zining inkori hisoblangan munosabatlarning qayta takrorlanishidir. Bu yondashuvda struktura muntazam ravishda boshqa darajada qayta aks etadigan va takrorlanadigan, xuddi dinamik o’zaro ta’sir tizimi sifatida namoyon bo’ladi. Bugungi O’zbekistonda iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy munosabatlar modernizatsiya jarayonini boshidan kechirmoqda. O’zaro ta’sirrning optimal strukturasini, hamda mehnat munosabatlarining zamonaviy malakalarini shakllantirish ko’p jihatdan islohotlar va yangilanishlarning muvaffaqqiyatini ta’minlaydi. Mehnat, siyosiy va iqtisodiy faoliyatda ko’zga tashlanayotgan bugungi kun muammolari o’quv, kasbiy va mehnat faoliyati imkoniyatlari

strukturasini kengaytilishi, va ichki hamda tashqi orasida mustahkam aloqa o’rnatish orqali insonning eng yetuk namunasini yetishrish bilan bartaraf etilishi mumkin. O’zaro ta’sir strukturasida ijtimoiy-madaniy mexanismlar o’ziga xos o’rin egallaydi. O’zbekistonda bozor munosabatlariga o’tish milliy qadriyatlar va sivilizatsion bozor manfaatlarini ham o’zida aks ettiruvchi o’zaro aloqa modeli ilgari suriladi. Masalan, Yaponiyada, iqtisodiy rivojlanishning hal qiluvchi omili sifatida korporativlik, jamoaviy manfaat va xulq-atvor, va burch, sodiqlik, yaxshi xohish istaklar, va madaniyat kabilar keladi. Bizning mamlakatimizda, rivojlanishning haqiqatdan ham ish beruvchi modellarini aniqlashtirish imkonini beruvchi barqaror strukturalarni o’zida aks ettiruvchi oilaviy, urug’-qabilachilik aloqali faoliyat asosida yotadi. Butunlik, tizimlarning integratsiyasi va differentsiyasi Jamiyatning funksiya bajarishi va rivojlanishidan so’ng tizimning barqarorligini va butunligini ta’minlovchi yetishmayotgan elementlar yuzaga keladi. Agar bu yengib o’tilmasa, tizimning butunligiga putur yetadi, tizim-osti birliklari esa spontan-tartibsiz funksiya bajaradi. Masalan, ma’naviy o’sish bilan mustahkamlanmagan iqtisodiy o’sish tizimning butunligiga putur yetkazadi va jamiyat hayotining mafkuraviy-qadriyatli va madaniy asoslarining inqiroziga olib keladi. Bu jamiyatni beqarorlashtiradi, chunki bunda tizim osti birliklari va tizim elementlari orasidagi o’zaro aloqadorlik buziladi. Shuning uchun ham islohotlar o’tkazishda tizimni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning butunligini kuzatib borish islohotlarning muvaffaqiyatli amalga joriy etilishining kafolati maqsadga erishish yo’li sifatida xizmat qiladi. Ijtimoiy munosabatlarning, nazorat institutlarining, va tashkilotlarning funksiya bajarishi ijtimoiy aloqalarning murakkab tizimini yuzaga keltiradi, mazkur aloqalarning uzilishi esa jamiyat parokandaligini keltirib chiqarishi mumkin. Obyektning butunligi turli ijtimoiy guruhlar faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beradi, individlar va guruhlarni birlashgan tizim osti birliklariga jamlaydi, hamda ijtimoiy birliklarning ham tashqi tuzilmasini, ham ularning funksiyalarini belgilaydi.

Tizimlarning butunligiga putur yetkazuvchi sabablar qatoriga individlarga qo’yiladigan talablarning noaniqligi, ijtimoiy nazoratning mavjud emasligi, o’rnatilgan tartiblarga mos tushmaydigan normalar va odatlarning joriy etilishi kabilarni qo’shish mumkin. Mazkur tahlil natijasida obyektni parchalovchi va birligiga putur yetkazuvchi omillar aniqlanadi, hamjihatlik, barqarorlik va jamiyatni birlashishiga va o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishiga to’sqinlik qilayotgan yetishmovchi elementlarini topish yo’llari aniqlanadi. Shunday qilib, o’zining barcha ichki va tashqi aloqalariga ega bo’lgan, o’zining funksiya bajarishining shartlari, omillari, motivlari va muvaffaqiyati sirlarini oshkor etuvchi obyekt modeli yaratiladi. Buning asosida tashkilotning optimal faoliyat yuritishi algoritmi yaratiladi. Jamiyatning tobora murakkablashib borayotgan dinamikasi sotsiologiya oldiga ijtimoiy jarayonlarning o’zgaruvchanligining asosida yotuvchi ijtimoiy- madaniy rang-barangliklarni tadqiq etish vazifasini qo’yadi. Inson ongi hayotining eng chuqur burchaklariga kirib borish va uning eng pinhon tilsimlarini oshkor qilish, fikrimizcha integral-differensial yondashuv bilangina amalga oshirilishi mumkin. Integral-differensial yondashuv ongning kompleks yaxlitligini harakatlar predmetining tizimli yaxlitligi bilan o’zaro qarama-qarshiliklar birligida ko’rishga, bu ikki inson hayotining eng muhim va zaruriy tarkibiy qismlarining birgalikda olib tadqiq etilishiga asoslanadi. Ong moddiy mavjudlik holatiga o’tishda ma’lum bir to’xtalishlarga va ikkilanishlaga duchkelishi mumkin, shuning uchun ham u rivojlanishning ham manbasi, va shu bilan bir qatorda uni to’xtatuvchi omil bo’lib ham xizmat qilishi mumkin. Shu bilan birga, u o’zida muammolarni yechish uchun muayyan namuna, vosita yoki metodini ham aks ettiradi. Jamiyatda u tamoyillarda, hayot ma’nosi ustanovkalarida, va inson tomonidan hayotning eng dolzarb muammolarini yechish uchun ishlab chiqilgan tafakkur uslublarida aks etadi. Buning natijasi o’laroq, aytish mumkinki, oldimizda turgan muhim vazifalardan biri bu ongning barqaror va o’zgaruvchan, aniq va yashirin, real va ideal harakat “qurollarini” bir-biridan farqlash, shuningdek, yoqimli va yoqimsiz oqibatlarga olib keluvchilarini ajratib ko’rsatishdir.

T. Parsons ijtimoiy tizimlarning tuzilmali differentsiatsiyasi evolyutsion xususiyat kasb etishini kashf qiladi. Uni fikricha, har qanday mavjudlik tizimli faoliyat asosida barqaror ijtimoiy tuzilmani hosil qiladi 2 . «Ijtimoiy tizimlar» asarida tuzilma va tizim bir birini to'ldirovchi va biri ikkinchisisiz mavjud bo'la olmaydigan tushunchalar sifatida ta'riflanadi. Bu ikki tushuncha insoniyat mavjudligining, jamiyat ijtimoiy haetining asosiy ikki ustqurmasi, ya'ani, xarakatsiz shakl va o'zgaruvchan mohiyatdan iboratdir. Tizimning afzalligi jamiyatda sodir bo'laetgan voqea va jaraenlarning, ya'ani, sotsial voqelikning tartibga solib turishi orqali barqarorlikni ta'minlashdir. Tizim ijtimoiy voqelikni tartibga solish davomida sotsial institutlarning shakllanishga turtki bo'ladi. Shu tariqa, jamiyatning har bir elementi tarkibiy bo'lgani tashkil etadi. Keyinchalik ushbu nazariya R. Mertonning sa'y harakatlari bilan jamiyat dinamik jaraenlarning yig'indisi sifatida ko'p sonli elementlarni tartibli yig'indisidan iborat yaxlit tizim ekanligi g'oyasi mustahkam o'rin egalladi. Ushbu mualliflar jamiyat haqidagi harqanday ma'lumotni ijtimoiy tizimni funktsionallik yeki nosozligi nuqtai nazaridan talqin qilish mumkinligini isbotladilar. Integratsiya – bu shunday rivojlanish jarayoniki, uning natijasida tizimning ichida alohida va ixtisoslashgan strukturalarning o’zaro bog’liqlikga asoslangan birlik va yaxlitlikka erishiladi. Integratsiya jarayoni differensiatsiya jarayoni bilan birikadi, va natijada nafaqat bir turdagi hodisadan ko’p turdagi hodisaga o’tish kabi oddiy o’tish jarayoni, balki muayyan darajadagi bir turlilikdan muayyan darajadagi ko’p turlilikka asoslangan holatga o’tish, qo’yilgan ijtimoiy rivojlanish marralariga yetishish kuzatiladi. Masalan, Sovet Ittifoqining qulashi uning tarkibidagi millatlarning o’zliklarini anglashlariga, bir tipdagi ijtimoiy tuzilishdan rivojlanish yo’llarining ko’p variantliligini, va xalqlar madaniyatining o’ziga xosligini tan olinishiga sabab bo’ldi. Differensiyatsia funksional va strukturali turlarga bo’linadi. Funksional – bu shunday jarayonki, unda tizim elementlari tomonidan bajariladigan funksiyalar doirasi kengayadi. Strukturali differensiatsiya – bu shunday jarayonki, unda tizim ichida u yoki bu yangi funksiyalarni bajaruvchi yangi tizim osti birliklari shakllanadi. Bu

ijtimoiy harakatlarning o ’ zgaruvchanligini belgilovchi ijtimoiy - madaniy farqlarni aniqlash , funksional va strukturali o ’ zgarishlarga olib boruvchi hayotiy muammolarni yechish jarayoniga kirib borishni anglatadi . Agar yana o ’ sha demokratiya misoli bilan fikrimizni davom ettiradigan bo ’ lsak , uning tuzilishining sharti bu hokimiyat institutining ijro etuvchi , qonun chiqaruvchi , sud va so ’ z erkinligi , nashriyot erkinligi va ommaviy axborot vositalari erkinligi hokimiyatlariga differensiatsiyalashtirilishi hisoblanadi . Tizimli yondashuv , faoliyat tarkiblari , darajalari , va vositalarini , ong shakllarini differensiyalashtira turib , faoliyatning ham shaxsiy ham tashqi ijtimoiy aloqalarining xilma - xilligini ayon qiladi , va salbiy jarayonlar sabablarini va o ’ sish jarayoni qiyinchiliklarini yengib o ’ tish yo ’ llarini ko ’ rsatadi . Ijtimoiy jarayonlar mohiyatiga yanada chuqurroq kirib borish uchun quyidagi hodisalarning differensiatsiya qilinishi maqsadga muvofiq : 1.Insonlarning ong holati; 2.Shaxslarning ma’naviy-axloqiy maqomi; 3.Hayot-ma’nosi ustanovkalari; 4.Tafakkur tarzlari va oqilonalik tiplari. Tafakkurning mohiyatiga kirib borish insonlar oldida javob talab qilib turgan savollar ko’rinishida turuvchi hayotiy qarama-qarshiliklarni bartaraf etish bilangina amalga oshirilishi mumkin. Bunda nafaqat yo’nalganlik ko’rinishlarining o’ziga xosliklarini, balki inson tafakkur yuritadigan, xulosa chiqaradigan va qaror qabul qiladigan vaziyatni ham hisobga olish lozim. Faoliyat va ongning hukmron shakllarini diferensiatsiya qilish asoslarini belgilab olish ijtimoiy o’zaro ta’sirlashishning yo’llarini aniqlashtirish va oldinga qo’yilgan vazifalarni amaliyotga joriy etish imkoniyatini beradi. Jamiyatning hayotiyligini boshqarish va tashkillashtirish amaliyotida tizimli yondashuv integral-differensial tahlil vositasida amalga oshiriladi. Ilmiy boshqaruv insonlarning ichki dunyosidan xabardorlikni talab qiladi, va u turli darajadagi nazoratchilik ahamiyatiga ega bo’lgan adolat, mardlik, vijdon kabi o’ziga xos tushunchalarni tadqiq etilishi zaruriyatini nazarda tutadi. Differensiatsiya yondashuv

sifatida turli maqsadlarda manipulyatsiya va ekspluatatsiya qilinadigan ongning turli strukturalarini ham belgilashni anglatadi. Bunga misol sifatida talabalar orasida tarqalgan diniy ekstremizm va “faol” yoshlar kabi tushunchalarni keltirish mumkin. Rivojlanishning o’ziga xos modelini yaratish nafaqat insonlarning ma’naviy olamlarini bilish bilan, balki tizimning ham subyektiv-mental, ham struktural- funksional bo’lgan, real cheklovlarini ham bilish bilan bog’liq. Struktural- funksional vositalar – bu mehnat, iqtisodiy, moliyaviy va boshqa shunga o’xshash faoliyat turlarining operatsion-aslahaviy vositalari, va maqsadlarga erishish vositalari va mexanizmlari hisoblanadi. Bu yerda asosiy vazifa subyektiv- intensional va sotsial hodisalarni faoliyat modeliga kiritilgan an’analarning koordinatsiya va ko’ngilli hamkorlik tomon transformatsiyasiga erishish hisoblanadi. Yaxlitlik mezonlari haqiqatdan amal qiluvchi rivojlanish modellarini yaratish uchun asos sifatida xizmat qiladi. Tushunish muammosini hal eta turib, va hamjihatlikka erishilgandan so’ng, tizimli yondashuv haqiqatdan amal qiluvchi rivojlanish modellarini yaratish uchun qo’llanilishi mumkin. Shu tarzda, tizimli yondashuvning integral-differensial tahlili subyektlarning faoliyatini muayyan sharoitlarda turli darajadagi, ahamiyatdagi va tartibdagi aloqalar bilan xarakterlanuvchi ichki strukturani hisobga olgan holda rekonstruksiyalashtiradi. Bu noaniq jarayonlarga suqilib kirish, xilma-xil tafakkur vositalarini aniqlash, va ong va harakat orasida rivojlanish qonuni sifatida invariant alоqalar o’rnatish imkonini beradi. N. Luman ijtimoiy tizimning bunday ta'rifi sotsiologiyada muntazam yondashuvni rivojlantirish uchun barcha to'siqlarni bartaraf etishi va shu bilan ijtimoiy duneni ta'riflash uchun yetarli vositani yaratish mumkin deb hisoblaydi. Tizimning chegaralari, ma'lum bulmagan holatlarda, ayni paytda tizimning operativ yepilishi va uning chegarasini qayta tiklash istagi tufayli juda aniq bo'lishi mumkin. Operativ yopilish tizimning operatsiyalari doimo tizim ichida qolishi sababli, favqulodda xususiyatlar muammosini ham xal qiladi. Odamlar jamiyatning bir bo'lagi emas, ular uning atrofidagilarning bir qismi, shuning uchun jamiyat har

qanday tashkiliy xarakat, o'zaro ta'sir va boshqalar. Niyat, maqsad, ratsionallik muammolari ijtimoiy tizimning muammosi bo'lib qoladi. Mintaqaviy chegaralarning kontseptsiyasi ortiqcha bulib qoladi. Ijtimoiy tizim kommunikatsiyalar majmuasidir. Butunlik–ichki tashkilotning, tarkibiy elementlarning mavjudligining tasnifidir. Murakkab ichki tuzilishga ega bo'lgan ob'ektlarning (jamiyat, shaxs, faoliyat) umumiy tasnifidir. Butunlik tushunchasi ob'ektning integratsiyalashganligini, takomillashuvini, shakllanganligini, o'zining ichki faolligi bilan tashqi muhitdan ajralganligini bildiradi: u o'ziga xos funktsionallashuv va rivojlanish qonuniyatlari bilan shartlangan sifatiy o'ziga xoslikni anglatadi. Jamiyat o'zini juda ko'p quyi tizimlardan tashkil topgan tizim sifatida qabul qilishi mumkin, va bir quyi tizim o'z darajasida tizim bo'lim, uning quyi tizimiga ega. N. Lumanga ko'ra, jamiyat o'z-o'zini tiklovchi va o'z-o'zini anglovchi tizimidir. U doimo o'zini va tashqi muhitni ajratib turadi. Ushbu tushunchaga ega bo'lgan ijtimoiy tizimning elementlari odam emas, aksincha, muloqotdir. Duneda sodir bo'ladigan har qanday muloqot jamiyatga tegishli, va jamiyat aniq aloqa orqali aniqlanadi: jamiyatdan tashqarida muloqot yuq. Ushbu jamiyatga Luman dunyo jamiyatini ta'rifini beradi. Aloqa harakatlarga aylantiriladi, tadbir tizimning murakkabligini yengish uchun xizmat qiladi. “Aloqa” atamasi boshqa ma'noga ega: axborotni, aloqa va tushunishni farqlash. Muloqot axborot vositalarini emas, balki semantik, o'z-o'zini anglatuvchi jaraendir. Aloqa o'zlarini o'zlari orqali ishlab chiqaradi va qayta ishlaydi, ya'ni tizim elementlari va tizim operatsiyalari bir hil bo'ladi. Shu sababli tizimning operativ yaqinligi kontseptsiyasi, tizim o'z chegaralaridan tashqarida ishlay olmaydi va uning barcha operatsiyalari o'z-o'ziga kamsitish tizimning asosiy tavsifining asosi hisoblanadi. Tizimning elementlari xatti-harakatlarga (hodisalarga) ajraladigan kommunikatsiyalar bo'lgani uchun, struktura elementlarning aloqasi bo'lishi mumkin emas. Ya'ni tizim strukturaning barqarorligini ta'minlanishi va

yangilanishi uchun omil bo'ladi. Tizimning elementlari faqat ular oldida sodir bo'lgan va ular bundan keyin sodir bo'lishi mumkin bo'lgan voqealar bo'lgani uchun, tizimning parchalanishi (differentsiatsiya) doimiy tuzilishdir, bu tizim faqat tuzilishga dosh bera oladi. Shu bilan birga, tizimda parchalanish jaraenini faqatgina kutish mumkin. Butunlik bu ichki tashkilotning tarkibiy elementlarning mavjudligining tasnifidir. Murakkab ichki tuzilishga ega bo’lgan ob’ektlarning (jamiyat, shaxs, faoliyat) umumiy tasnifidir. Butunlik tushunchasi ob’ektning integratsiyalashganligini, takomillashuvini, shakllanganligini, uzining ichki faolligi bilan tashqi muhitdan ajralganligini bildiradi: u o’ziga xos funktsionallashuv va rivojlanish qonuniyatlari bilan shartlangan sifatiy oziga xoslikni anglatadi. Jamiyatning funksiya bajarishi va rivojlanishidan so’ng tizimning barqarorligini va butunligini ta’minlovchi yetishmayotgan elementlar yuzaga keladi. Agar bu yengib o’tilmasa, tizimning butunligiga putur yetadi, tizim-osti birliklari esa spontan-tartibsiz funksiya bajaradi. Masalan, ma’naviy o’sish bilan mustahkamlanmagan iqtisodiy o’sish tizimning butunligiga putur yetkazadi va jamiyat hayotining mafkuraviy-qadriyatli va madaniy asoslarining inqiroziga olib keladi. Bu jamiyatni beqarorlashtiradi, chunki bunda tizim osti birliklari va tizim elementlari orasidagi o’zaro aloqadorlik buziladi. Shuning uchun ham islohotlar o’tkazishda tizimni tashkil etuvchi tarkibiy qismlarning butunligini kuzatib borish islohotlarning muvaffaqiyatli amalga joriy etilishining kafolati maqsadga erishish yo’li sifatida xizmat qiladi. Ijtimoiy munosabatlarning, nazorat institutlarining, va tashkilotlarning funksiya bajarishi ijtimoiy aloqalarning murakkab tizimini yuzaga keltiradi, mazkur aloqalarning uzilishi esa jamiyat parokandaligini keltirib chiqarishi mumkin. Obyektning butunligi turli ijtimoiy guruhlar faoliyatini muvofiqlashtirish imkonini beradi, individlar va guruhlarni birlashgan tizim osti birliklariga jamlaydi, hamda ijtimoiy birliklarning ham tashqi tuzilmasini, ham ularning funksiyalarini belgilaydi. Tizimlarning butunligiga putur yetkazuvchi sabablar qatoriga individlarga qo’yiladigan talablarning noaniqligi, ijtimoiy nazoratning mavjud emasligi, o’rnatilgan tartiblarga mos tushmaydigan normalar

va odatlarning joriy etilishi kabilarni qo’shish mumkin. Mazkur tahlil natijasida obyektni parchalovchi va birligiga putur yetkazuvchi omillar aniqlanadi, hamjihatlik, barqarorlik va jamiyatni birlashishiga va o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishiga to’sqinlik qilayotgan yetishmovchi elementlarini topish yo’llari aniqlanadi. Shunday qilib, o’zining barcha ichki va tashqi aloqalariga ega bo’lgan, o’zining funksiya bajarishining shartlari, omillari, motivlari va muvaffaqiyati sirlarini oshkor etuvchi obyekt modeli yaratiladi. Buning asosida tashkilotning optimal faoliyat yuritishi algoritmi yaratiladi. Bugungi kun jamiyatida globallashuv jarayonida koordinatsiya, subordinatsiya, kooperatsiya va hamkorlik ijtimoiy munosabatlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ular yordamida jamiyat iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishda o'z maqsadlariga erishmoqda. BMT global xalqaro dasturining ayrim maqsadlari: - bolalar o'limini, ochlikni, kasalliklarni, ishsizlikni, jinoyatchilikni kamaytirish; - ishlab chiqarish samaradorligini, demokratiya, ayollar teng huquqligini oshirish va natijada insoniyat taraqqiyotining yuqori cho'qqisiga erishish. (Millenium Development Goals). - ijtimoiy axborot bu jamiyat tomonidan axborot texnologiyalaridan foydalanishidir; -ijtimoiy texnik – A. Turenning fikriga ko'ra boshqaruv va investitsiya siyosatida telekommunikatsiya-axborot inqilob yuz berdi. Natijada fan va texnika yordamida yanada yangi mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyati o'sadi. Axborotlashgan jamiyatda axborotga ommaviy ravishda erkin va bemalol egalik imkoniyati mavjud, uning mohiyati sifatida kompyuter texnologiyasini ijtimoiy-iqtisodiy sohaning turli jixatlarida joriy etibgina emas, balki butun mashinalashtirilgan axborotlashuv texnologiyalarining shakllantirish, ularni ommaviy ravishda ijtimoiy organizmga payvandlash va faoliyatning yangi turlarini paydo qilish maqsadida foydalanish hisoblanadi. Axborotlashgan jamiyat tizimi kishilik zamonaviy turmush tarzi, siesiy, ma'naviy-mafkuraviy ehtiyojlarni belgilovchi omil bo'lmoqda. Axborot (lotincha – «informatio» - tushuntirmoq, bayon etmoq) aslida insoniyat olamini, hodisa va voqealar oqimini anglatib

jamiyat tizimini o'zgartiradi. Jamiyatdagi boshqaruv va aloqa jaraenlari texnik vositalar orqali axborotni uzatish, saqlash, qayta ishlash yordamida amalga oshiriladi. Yangi tizim bir vaqtda lokal (mahaliy) va global (umumbashariy) darajada rivojlanadi. Tovar o'rniga axborot ijodiy kuchlar va izlanishlarning turtkisi sifatida qabul qilindi. Chunki, insonlarni doimiy ravishda kompyuter bilan muoamalada bo'lishlari ularni global axborot fazosida o'zlarini qanday tutishga o'rgatadi. Bu mehnat faoliyati, hayot tarzi va madaniyat mohiyatini printsipal tarzda o'zgartiradi. Ushbu tamoyillarga tayangan jamiyat o'zining yanada sog'lomligi, aql idorki va hayotbaxshligi, tartibligi va demokratlashganligi bilan ajralib turadi. Axborotlashgan jamiyatda eng muhimi axborot, unga egalik qilish va boshqara olish qobiliyatidir. Mutaxassislarning fikricha, hozirda axborot mahsulotlariga sarflangan har bir dollar, yoqilg'i-energetika sohasiga sarmoya qilingan bir dollarga ko'ra bir necha barobar foyda berar ekan. Axborotlashuv jarayoni jamiyatdagi iqtisodiy hamda ijtimoiy-madaniy o'zgarishlarga jiddiy ta'sir ko'rsatadi.

Adabiyotlar: 1. I.A. Karimov. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barkamollik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O’zbekiston», 1997. 2. I. A. Karimov. O’zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «O’zbekiston», 1999. 3. Aliqoriyev N.S. va boshqalar. Oliy o’quv yurtlari professor o’qituvchilari faoliyatini rivojlantirish bo’yicha tavsiyalar. Ta'lim muammolari, ilmiy- uslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. T., 3—6, 1997. 4. Aliqoriyev N.S. Sotsiologiya va ta'lim taraqqiyoti. Ta'lim muammolari, ilmiyuslubiy yutuqlar va ilg’or tajribalar. T,2, 1998. 5. Aliqoriyev N.S. Upravlenie zanyatostyu i trudovo’mi resursami v regionalno’x sistemax. T., «Fan», 1991. 6. Aliqoriyev N.S. Modelirovanie sotsialno’x protsessov. T., «Fan», 1979. 7. Aitov N.A. Sotsiologiya truda. Alma-Ata, 1996. 8. Alekseyev N.I. Ekonomicheskiy eksperiment: sotsialno’e aspekto’. M., «Nauka», 1987. 9. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo’sl. M., 1991. 10. Amerikanskaya sotsiologicheskaya mo’sl. Tekst Pod red. V.I. Dobrenkova. M., 1994.

O'xshashlar

Ijtimoiy tabaqalanish nazariyalari. Zamonaviy jamiyatdagi ijtimoiy harakatchanlikning turlari va kanallari

Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi

Ijtimoiy stratifikasiya sotsiologiyasi

Ijtimoiy-etnik munosabatlar