Tizimli yondashuv ijtimoiy amaliyotda - Sotsiologiya - Referatlar

Tizimli yondashuv ijtimoiy amaliyotda

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

114 KB

Ko'chirib olish

Tizimli yondashuv ijtimoiy amaliyotda Reja: 1. Ijtimoiy tizimlar va tizim osti birliklari 2. Shaxs tizim osti birligi sifatida 3. Ijtimoiy hatti harakat tizim osti birligi sifatida 4. Jamiyat rivojida tizimli boshqaruv 5. Axborotlashgan jamiyat tizimining shakllanishi

Ijtimoiy tizimlar va tizim osti birliklari Ijtimoiy tizimlar murakkab tuzilish bo ' lib , ko ' plab obyektlardan iborat bo ' lib , jamiyatning tuzilishi , munosabatlariga muvofiq tabiiy ravishda birlashtirilgan . Jamiyatni tizimli tahlil qilishda jamiyatning tarkibiy tarkibiy qismlarining mohiyatini ochib berish muhimdir . Ijtimoiy tizimlarni quyi tizimlar deb ataladigan tarkibiy qismlarga bo'lish mumkin. Parsons kichik tizimlarni turli xil individual harakatlardagi sheriklarning o'zaro ta'sirlashish jarayonlari mavjudligi yoki buyurtma qilish bilan bog'liq bo'lgan harakat elementlarini tashkil etish turi sifatida belgilaydi. Ijtimoiy harakatlar boshlang'ich element sifatida, maqom funktsiyalari tufayli, tashkilotning 4 darajasiga ega bo'lgan quyi tizimlarni shakllantiradi: boshlang'ich texnik, boshqaruv; institutsional, umumiy ijtimoiy. Parsons 4 ta kichik tizimni ajratib ko'rsatdi: a /. Jamiyatning atrof-muhit sharoitlariga moslashish funktsiyasini bajaradigan fizik-kimyoviy. b /. Maqsadga erishish, maqsadlarga erishish faoliyati funktsiyasini bajaradigan organik quyi tizim. c /. "naqshni saqlash" funktsiyasini bajaradigan transandantal (umumiy), ya'ni. madaniyatning ko'payishi va stressni yumshatish (tartibga solish). g /. Harakatlar tizimi - vaziyat ta'sirida qabul qilingan, integratsiya funktsiyasini bajaradigan qarorlar (qadriyatlar) bilan boshqariladigan harakat. Ushbu quyi tizimlar o'zaro bog'liq va bir-birini belgilaydi. Biologik quyi tizim -organizm, harakat dunyosini tashkil etuvchi moddiy va ideal olamlarni, me'yorlarni, qadriyatlarni, ma'nolarni birlashtiruvchi bo'g'in bo'lib xizmat qiladi. U tanani tabiiy muhitga moslashtirish funktsiyasiga ega. Bizning vaqtimizda ushbu quyi tizim tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki tabiat va insoniyat jamiyati o'rtasidagi muvozanat buzilgan. Organik tizimlar: tabiat va jamiyat o'zaro chambarchas bog'liqdir, ularning yaxlitligini namoyon qiladi. Jamiyatni yuqori tabiiy, kosmik tartibning quyi tizimi sifatida qarash mumkin. Tabiat - bizni o'rab turgan olam uning turlari va namoyon bo'lishining cheksiz xilma-xilligida tizim

bo'lib, uning bir qismi - biosfera inson va jamiyat paydo bo'lishi uchun sharoit yaratdi. Maxsus yaratilgan mehnat vositalari va vositalar yordamida tabiatga ta'sir o'tkazib, odamlar tabiat moddalari va energiyasini insonga zarur iste'mol mahsulotlarini olish uchun sarflaydilar. Shunday qilib, tabiiy muhitga sun'iy muhit qo'shildi, "insonparvarlashgan tabiat" (K. Marks), bu 19-asrdan boshlab tabiatga zarar etkazmoqda, tuproq, suv, havo va umuman iqlim o'rtasidagi mutanosiblikni buzmoqda, ular tizimli ravishda bir-biriga bog'langan va yo'q qilinishi olib keladi ekologik inqirozga. Ekologik inqirozni faqat iqtisodiy choralar bilan hal qilish mumkin, degan fikr noto'g'ri fikr bo'ladi. Faqat insonning iqtisodiy faoliyatini emas, balki siyosiy, ma'naviy va qadriyat munosabatlarini, hayot mazmunini ham tuzatish uchun tizimli yondashuv zarur. Inson - iste'molchidan farqli o'laroq, o'ziga va tabiatga nisbatan insonparvarlik - insonparvarlikning yangi qiyofasini yaratish. Iqtisodiy, ekologik, ilmiy-texnikaviy xarakterdagi qisman choralar faqat alohida ahamiyatga ega bo'ladi va yaqinlashib kelayotgan ekologik falokat yo'lida to'siq bo'la olmaydi. "Yoki odam o'zgarishi kerak, yoki u Yer yuzidan yo'q bo'lib ketishi kerak", deb ishonishadi ko'plab zamonaviy olimlar. Bugungi kunda tabiat inson tanasi va jamiyatining bir qismi ekanligini va yashash muhitini buzish orqali inson o'zini yo'q qilishini tushunish kerak. Tizimli yondashuv ekologik muammolarni hal qilish yo'llarini aniqlashga yordam beradi. Bu iste'mol tovarlarini ishlab chiqarishdan tortib, ekologik ta'lim va odamlarni tarbiyalashgacha bo'lgan inson hayotining barcha sohalarini qamrab oladi. -Bu, birinchidan, ishlab chiqarishni ko'kalamzorlashtirish, tabiatni tejaydigan texnologiyalar, yangi loyihalarning majburiy ekologik ekspertizasi, chiqindisiz texnologiyalarni yaratish; -Ikkinchidan, insoniyat hayoti uchun katta ahamiyatga ega bo'lgan tabiiy resurslardan, ayniqsa energiya manbalaridan (to'r, ko'mir) oqilona o'zini tiyish va ulardan foydalanish;

-Uchinchidan, energiya manbalari, shu jumladan kosmik uchun yangi, samarali, xavfsiz va maksimal darajada zararsizlikni izlash; -To‘rtinchidan, barcha mamlakatlarning tabiatni asrash uchun harakatlarini birlashtirish; -Beshinchidan, jamiyatda ekologik ongning shakllanishi - odamlarning tabiatni teng huquqli, jonli mavjudot sifatida anglashi, u ustidan o'zi va o'ziga zarar etkazmasdan hukmronlik qila olmaydi. Bu tizim osti birliklari bir-birlari bilan bog’liq va bir-birlarini ta’riflash uchun xizmat qiladi. Biologik tizim osti birligi harakat olamini tashkil qiluvchi material va ideal olamlar, qadriyatlar, normalar, qiymatlar orasida bog’lovchi ko’prik vazifasini bajaradi. Tizim osti birliklar bir birlari bilan uch tomonlama aloqaga kirishishadi: madaniyat orqali, shaxsiyat orqali, va ijtimoiy institutlar orqali. Konsensus qadriyatli namunaning institutsionallashtirilishini anglatadi. Bu aloqa shaxsning orientatsiyasi, normalari, qadriyatlari, madaniyati yoki tizim nazorati orqali namoyon bo’ladi. Ijtimoiylashuv va ijtimoiy nazorat mexamizmlari hisobiga tizim o’zining barqarorligini va yaxlitligini saqlab qoladi. Parsons tizimlarning birlashishining uch elementini misol sifatida ajratib ko’rsatadi: а /. Kimgadir nisbatan olib qaralgandagi ijtimoiy akt; в ./Maqom – rol – tashkillashuv – harakat tizim osti birligi; с /. Harakatlanuvchi. Buning asosida institutsional tarzda boshqariluvchi, ya’ni ishlab chiqarish va iste’mol bilan boshqariluvchi ijtimoiy rollar yotadi. Tashkillashuvning menejerial darajasi vositachilik, vositalarga egalik qilish, nazorat va kuzatish funksiyalarini bajaradi. Ikkinchi daraja bu makro-daraja bo’lib, u jamiyatni umumiy, qonuniy ijtimoiy munosabatlar va jamoaviy ong shakllari nuqtai nazaridan, ya’ni iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy munosabatlar va institutlar, va ijtimoiy ongning din, etika, estetika, fan, axloq, va endigina vujudga kela boshlagan jamoaviy ong shakli hisoblanmish ekologiya kabilar nuqtai nazaridan tahlil qiladi. T. Parsons jamoaviy tizimlarning bu tarkibiy qismlarini tizim osti birliklari deb ataydi. Tizim osti birliklari bu insonlar orasidagi normalashtirilgan o’zaro aloqalar tizimlari hisoblanib, ular

jamiyatda muhim funksiyalarning bajarilishi uchun insonlar faoliyatining tashkillashtirilishini, koordinatsiyasini va nazorat qilinishini ta’minlaydi. Jamiyatning tizim osti birliklarini aniqlashtirishga nisbatan boshqa yondashuvlar ham mavjud. Ushbu quyi tizimlar o'zaro bog'liq va bir-birini belgilaydi. Biologik quyi tizim -organizm, harakat dunyosini tashkil etuvchi moddiy va ideal olamlarni, me'yorlarni, qadriyatlarni, ma'nolarni birlashtiruvchi bo'g'in bo'lib xizmat qiladi. U tanani tabiiy muhitga moslashtirish funktsiyasiga ega. Bizning vaqtimizda ushbu quyi tizim tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki tabiat va insoniyat jamiyati o'rtasidagi muvozanat buzilgan. Shaxsiyat quyi tizimi maqsadga erishish funktsiyasini egallab turgan maqomi va ijtimoiy rollariga muvofiq ravishda bajaradi. Bu maqsadlarni soddalashtirish, jamiyatdagi optimal o'zaro ta'sirga erishish vositasidir. Ushbu funktsiyalar ijtimoiy harakatning quyi tizimidan foydalangan holda amalga oshiriladi. Shu tufayli jamiyatning iqtisodiy, siyosiy faoliyatiga erishiladi, uning o'zini o'zi ta'minlash texnologiya va kuch ishlatish orqali ta'minlanadi. Shunday qilib, jamiyatning iqtisodiy, siyosiy va ma'naviy quyi tizimlari shakllanadi. Harakatlarni tartibga soluvchi sifatida madaniy quyi tizim ijtimoiy tizimda muhim o'rin tutadi. U nafaqat jamiyat yutuqlarini saqlab qolish va ko'paytirish funktsiyasiga ega, balki hayot mazmuniga ega bo'lishning ekzistensial muammosini hal qiladi. Shaxslar va ularning harakatlari orqali quyi tizimlar va tizimlar o'rtasidagi o'zaro almashinuv jarayonlari ramziy aloqa (til, ma'lumot), madaniy me'yorlar, qadriyatlar, bilimlarni o'zlashtirish (o'zlashtirish) orqali amalga oshiriladi. Ochiq tizimlar doimo almashinish, yangilanish jarayonida. Madaniyatni saqlash va takror ishlab chiqarish uchun ijtimoiy tizimlar tomonidan funktsiyani bajarishda qadriyatlar etakchi rol o'ynaydi. Parsons quyi tizimlar o'rtasidagi 3 tomonlama aloqa haqida gapiradi: 1. normalar, qadriyatlar; 2. shaxslar ijtimoiy tuzilmaning tashuvchisi sifatida; va 3. istalgan ijtimoiy tizim turini belgilaydigan jamoaviy vakolatxonalar vazifasini bajaradigan institutlar. Ushbu kichik tizimlar ijtimoiy tizimlarning turlarini, ularning o'zini o'zi ta'minlashi yoki cheklanishlarini

belgilaydi. Jamiyat o'z a'zolarining xatti-harakatlari qanday qilib uning faoliyatiga munosib "hissa" bo'lib xizmat qilishiga ishonishi mumkin bo'lgan darajada o'zini o'zi etarli. Ammo agar a'zolarning aksariyati o'ta begonalashgan bo'lsa, unda bu jamiyatni o'zini o'zi ta'minlaydigan deb aytish mumkin emas. Va bizning davrimizda o'zini o'zi ta'minlash mezonlari jamiyat holatini, uning darajasi va rivojlanish yo'nalishlarini baholashda muhim ahamiyatga ega. Ijtimoiy tizim "tarixiy tajriba", g'oyalar, ideallar, qadriyatlar to'plami sifatida. Ijtimoiy tizim me'yorlaridagi g'oyalarni konkretlashtirib, ularni shaxsiyat tizimiga singdirib, madaniyatni qayta ishlab chiqarish funktsiyalarini bajaradi. Subsistemalar to'rt tomonlama aloqa bilan o'zaro bog'liq: madaniyat orqali; shaxslar orqali; ijtimoiy faoliyat orqali, ijtimoiy institutlar orqali. Konsensus - bu qiymat modelini institutsionalizatsiya qilish demakdir. Ushbu bog'liqlik shaxsning yo'nalishi, me'yorlari, madaniy qadriyatlari va tizimni tartibga solish orqali namoyon bo'ladi. O'zining ijtimoiy tizimlar nazariyasida T. Parsons ijtimoiy mexanizm kontseptsiyasini ishlab chiqadi, keyinchalik u sotsiologiyaning kontseptual- kategorik apparatida muhim o'rin egalladi. Ijtimoiy mexanizm deganda inson xulq- atvoriga kuchli ta'sir ko'rsatadigan shart-sharoitlar, omillar, hayotiy holatlar majmui tushuniladi. U shaxsiy mexanizmlarni (normalar, qadriyatlar), institutsional mexanizmlarni (qoidalar, talablar, qonunchilik), biologik mexanizmlarni (instinktlar, ehtiyojlar) ajratib ko'rsatdi. Jamiyatning quyi tizimlariga kelsak, Parsons sotsializatsiya va ijtimoiy nazorat mexanizmlarini belgilaydi, buning natijasida tizim barqarorlik va yaxlitlikni saqlaydi. Parsons tizimni birlashtirishning 4 elementini ajratib ko'rsatdi: a /. Kimgadir nisbatan ijtimoiy harakat; b /. status - rol - tashkilot -harakat quyi tizimi; s /. amal qiladi. Pastki qismida institutsional ravishda boshqariladigan ijtimoiy rollar, ya'ni. ishlab chiqarish va iste'mol tartibga solinadi. Tashkilotning boshqaruv darajasi vositachilik, mablag 'olish, nazorat va nazorat funktsiyalarini bajaradi. Ikkinchi daraja - bu jamiyatni umumiy, tabiiy ijtimoiy munosabatlar va ijtimoiy ong shakllari nuqtai nazaridan tahlil qiladigan makro daraja:

bular iqtisodiy, siyosiy, ma'naviy munosabatlar va institutlar; bu din, qonun, axloq, estetika, ilm-fan, axloq kabi ijtimoiy ongning shakllari va hozirda ekologiya kabi ijtimoiy ongning shakli shakllandi. T. Parsons ijtimoiy tizimlarning ushbu tarkibiy qismlarini ham quyi tizim deb ataydi. Subsistemalar - bu jamiyatdagi muhim funktsiyalarni bajarish uchun odamlarning faoliyatini tashkil etish, muvofiqlashtirish va tartibga solishni ta'minlaydigan odamlar o'rtasidagi normallashtirilgan o'zaro ta'sir tizimlari. Vallerstayn P. tizim osti birliklarini ajratib ko’rsatgan bo’lib, ular markaz va chekka hududlardan iborat bo’ladi, va ular iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy-madaniy va texnologik rivojlanish darajasiga ko’ra bir-birlaridan farq qiladi. BMTda jamiyatning rivojlanganlik mezoni sifatidagi insoniy rivojlanish darajasini ko’rsatuvchi ko’rsatkich (indeks) ishlab chiqilgan bo’lib, bu Human Development Index (HDI) deb ataladi. S. Davidovning ta'riflashicha: «Tizimosti – tizimga nisbatan oddiy tuzilmali oraliq majmuadir». Ammo, tizimosti asosiy tizim doirasida unga so'zsiz buysundirilgan holda mavjud bo'ladi. Shu sababli, tizimosti elementlarining tarkibiy qismlarini o'rganish butun tizim faoliyati va rivojlanish qonuniyatlarini ochib berishga ko'maklashadi. Tizim osti birliklar bir birlari bilan uch tomonlama aloqaga kirishishadi: madaniyat orqali, shaxsiyat orqali, va ijtimoiy institutlar orqali. Konsensus qadriyatli namunaning institutsionallashtirilishini anglatadi. Bu aloqa shaxsning orientatsiyasi, normalari, qadriyatlari, madaniyati yoki tizim nazorati orqali namoyon bo’ladi. Ijtimoiylashuv va ijtimoiy nazorat mexamizmlari hisobiga tizim o’zining barqarorligini va yaxlitligini saqlab qoladi. Buning asosida institutsional tarzda boshqariluvchi, ya’ni ishlab chiqarish va iste’mol bilan boshqariluvchi ijtimoiy rollar yotadi. Tashkillashuvning menejerial darajasi vositachilik, vositalarga egalik qilish, nazorat va kuzatish funksiyalarini bajaradi. Ikkinchi daraja bu makro-daraja bo’lib, u jamiyatni umumiy, qonuniy ijtimoiy munosabatlar va jamoaviy ong shakllari nuqtai nazaridan, ya’ni iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy munosabatlar va institutlar, va ijtimoiy ongning din, etika,

estetika, fan, axloq, va endigina vujudga kela boshlagan jamoaviy ong shakli hisoblanmish ekologiya kabilar nuqtai nazaridan tahlil qiladi. T. Parsons jamoaviy tizimlarning bu tarkibiy qismlarini tizim osti birliklari deb ataydi. Tizim osti birliklari bu insonlar orasidagi normalashtirilgan o’zaro aloqalar tizimlari hisoblanib, ular jamiyatda muhim funksiyalarning bajarilishi uchun insonlar faoliyatining tashkillashtirilishini, koordinatsiyasini va nazorat qilinishini ta’minlaydi. Jamiyatning tizim osti birliklarini aniqlashtirishga nisbatan boshqa yondashuvlar ham mavjud. Vallerstayn P tizim osti birliklarini ajratib ko’rsatgan bo’lib, ular markaz va chekka hududlardan iborat bo’ladi, va ular iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy-madaniy va texnologik rivojlanish darajasiga ko’ra bir-birlaridan farq qiladi. BMTda jamiyatning rivojlanganlik mezoni sifatidagi insoniy rivojlanish darajasini ko’rsatuvchi ko’rsatkich (indeks) ishlab chiqilgan bo’lib, bu Human Development Index (HDI) deb ataladi. S. Davidovning ta'riflashicha: «Tizimosti – tizimga nisbatan oddiy tuzilmali oraliq majmuadir» Ammo, tizimosti asosiy tizim doirasida unga so'zsiz buysundirilgan holda mavjud bo'ladi. Shu sababli, tizimosti elementlarining tarkibiy qismlarini o'rganish butun tizim faoliyati va rivojlanish qonuniyatlarini ochib berishga ko'maklashadi. Shaxs tizim osti birligi sifatida Shaxs ijtimoiy tizimning ajralmas komponenti, muhim elementi xisoblanadi. Tuzilma va funktsiya aynan tizimning dinamik xususiyati bois birbirini to'ldiruvchi yaxlit jaraeni xosil qilishi tasdiqlandi. Ushbu tushunchalar jamiyat taraqqietini ta'minlovchi barcha komponentlar faoliyatini turli darajalarda (makro, mezo, mikro) batafsil tahlil qilish imkonini beradi. Dinamik jaraenlar jamiyat mavjudligini ta'minlaydi. Dinamika, harakat birgina tizim orqali sodir bo'ladi. Shaxsiyat, uning sotsializatsiya natijasida olingan ijtimoiy xususiyatlari ham tizimdir. C. Kuli aks ettirgan "men" oynasi va J. Meadning "ijtimoiy boshqa" nazariyalari, Parsons shaxsiyatining roli nazariyasi shaxsiyatni aniq integral tizim sifatida ochib bermaydi. Ijtimoiy shaxsiyat xususiyatlari hissiy-emotsional dunyo,

me'yoriy-qiymat tuzilishi va ratsionallik turi bir-biriga bog'langan va koordinatalarning ajralmas tizimini ifodalaydigan tizimni ifodalaydi. Shaxsiyat va jamiyat tizimining o'zaro ta'siri murakkab, u shaxsning o'zi tomonidan ham, jamiyat tizimi tomonidan ham, ikkinchisida tanlov imkoniyatining mavjudligi bilan belgilanadi. Qobiliyat va iste'dodlarning keng doirasiga ega bo'lgan, ammo o'z jamiyatida o'z dasturini topmagan, boshqa jamiyatda qo'llash imkoniyatlarini izlayotgan shaxslar mavjud. Agar vahshiylik tizimi va jamiyat tizimi aloqa nuqtasini topa olmasa, unda shaxsning parchalanishi sodir bo'ladi. Shaxsiyatning parchalanishi - bu hayot mazmunini yo'qotish, begonalashish va ba'zan har xil deviant harakatlar demakdir. T. Parsons jamiyatni taraqqietini ta'minlashda to'rt elementni, ya'ni, biologik organizm, ijtimoiy organizm (tizim nuqtai nazaridan), shaxs va madaniyatning rolini alohida kursatadi. Ularning birg'biri bilan funktsional bog'liqlikda harakatlanishi esa jamiyatning mavjudligini ta'minlaydi. Ushbu to'rt element ichida shaxs hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lib, shaxs o'z ehtiejlari, qadriyatli mo'jallari bois individual hulqatvorni namoen etadi va shu orqali tizimni tartibli harakatlanishiga turtki bo'lishi mumkin. T. Parsons fikricha, «Har qanday mavjudlik tizimli faoliyat asosida barqaror ijtimoiy tuzilmani hosil qiladi». Jamiyatning tobora murakkablashib borayotgan dinamikasi sotsiologiya oldiga ijtimoiy jarayonlarning o'zgaruvchanligini belgilaydigan ijtimoiy-madaniy xilma- xillikni o'rganish vazifasini qo'yadi. Integral-differentsial yondashuv yordamida inson ongi hayotining eng chuqur qatlamlari va sirlariga kirib borish mumkin. Integral-differentsial yondashuv ongning murakkab yaxlitligini inson hayotining mazmunini tashkil etuvchi harakat obyektlarining tizimli yaxlitligi bilan ziddiyatli birlikda ko'rib chiqishni anglatadi. Ong mavjud mavjudot imkoniyatlaridan oshib ketishi yoki orqada qolishi mumkin, shuning uchun u rivojlanish uchun ham manba, ham tormoz vazifasini o'taydi. Shu bilan birga, u muammolarni hal qilishning ma'lum bir shakli, usuli, usulini anglatadi. Jamiyatda u hayotning dolzarb muammolarini hal qilish uchun inson tomonidan "ixtiro qilingan" printsiplar, ma'no va hayotiy munosabatlarda, fikrlash tarzida namoyon bo'ladi.

Natijada, ongning barqaror qatlamlari va o'zgaruvchan, aniq va yashirin, haqiqiy va ideal harakat "vositalarini" farqlash, shuningdek, kerakli va kiruvchi oqibatlarga olib keladiganlarni aniqlash zarur. Shaxsiyat tizim osti birligi maqsad qo’yish va u tomon intilish funksiyasini bajaradi; va buning o’zi maqsadlarni tartibga solish vositasi sifatida xizmat qiladi. ijtimoiy tizim “tarixiy tajriba”, ideal, g’oyalar, qadriyatlarning jamlanmasi sifatida namunani saqlab turish vazifasini bajaradi va bu borada u g’oyalarni moddiylashtiradi va ijtimoiy tizim normalariga aytantiradi, va ularni shaxsiyat tizimi ichiga internallashtiradi. Ijtimoiy tizimlar tizim osti birliklari: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy umumiylik; va ijtimoiylashuv tizimlari. Bu tizim osti birliklari ijtimoiy tizimlarning turini va ularning o’z-o’zini ta’minlay olish yoki cheklanganlik darajasini belgilaydi. Jamiyatning o’z o’zini ta’minlay olish darajasi undagi a’zolarning uninf funksiya bajarishi uchun qanchalik o’z “hissalarini” qo’shishga tayyorligi bilan belgilanadi. Agar muayyan jamiyat a’zolari begonalashuv hissini tuyishayotgan bo’lsa, bunday jamiyatni o’z-o’zini ta’minlovchi jamiyat deyish mumkin emas. Xullas, bugungi kunda jamiyatning o’z-o’zini taminlash darajasi mezonlari jamiyatning holatiga baho berish jarayonida, va uning rivojlanish darajasi va yo’nalishlarini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Demokratiya shunday hokimiyatning siyosiy tuzumi bo’lib, unda hokimiyatga aholining katta-katta tabaqalari jalb etiladi. XX asrning ko’zga ko’ringan mutafakkirlaridan biri Erix Frommning qarashicha, hokimiyat – bu kimningdir ustidan hukmronlik qilish, kuch esa – harakat qilish qobiliyatidir. Kuchsizlik – bu mustaqil, o’z kuchiga asoslangan holda, o’z aqli bilan yashay olmaslik holatidir. Mutafakkir avtoritarizm haqida alohida to’xtalgan bo’lib, uni despotizmga yetaklovchi o’ziga xos siyosiy tuzum deb ataydi. Inson kuch-qudratga ega ekan, ya’ni o’zining ichki salohiyatlarini ro’yobga chiqarishda toki o’zida kuch topa olar, va bu borada erkinlik va shaxsiy daxlsizlik va yaxlitlikka tayanar ekan, u hokimiyatga, birovlarning ustidan hukm o’tkazishga intilmaydi. Mutafakkir va gumanist sifatida E. Fromm shu xulosaga keldiki, mazkur inqirozning ildizlari bugungi kun

industrial jamiyatida mavjud bo’lgan iqtisodiy va ma’naviy qarama-qarshiliklarga borib taqaladi. Moddiy farovonlikka, cheksiz erkinlikka, va tabiat ustidan hukmronlikka intilishga bo’lgan katta umidlar chippakka chiqdi. Insoniyat o’z- o’zini halok qilish yoqasiga kelib qoldi. Insoniyatning qutqarilishi, Erix Fromm fikricha, egalik qilishning ustum holatidan mavjud bo’lish holatiga o’tish holatida turgan ijtimoiy tuzumda radikal o’zgarishlar qilinishini talab qiladi. Bu ko’r- ko’rona va patologik darajadagi iste’moldan sog’lom iste’molga va siyosatning maksimal darajada periferiyalashtirishni nazarda tutadi. “Demokratiya – bu shunday siyosiy shart-sharoitki, u iqtisod, madaniyat va siyosat rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratadi, va individuallikning rivojlanishiga tamal toshi qo’yadi”, - deb yozadi u. Shaxs va uning faoliyatini tahlil qilishda tizimli yondashuv tashqi dunyo haqidagi ma'lumotlarni idrok etadigan va baholaydigan, qarorlar qabul qiladigan va qabul qilingan qarorlarga muvofiq harakat qiladigan doimiy rivojlanayotgan ko'p darajali ierarxik tizim shaklida taqdim etiladi. Shaxsiy, ichki qiziqish va motivatsiyani iqtisodiy rivojlanish ehtiyojlari bilan birlashtirish amaliyot yutuqlarini operativlashtirish va individual tajribani ratsionalizatsiya qilish orqali amalga oshiriladi. Jamiyat o'zgarishi bilan tarixiy vaziyat, shaxs doirasi, uning fazilatlari va ma'nosi o'zgaradi. Bunga muvofiq ichki va tashqi koordinatalar tizimida ustuvorliklarning ierarxizatsiyasi mavjud. Agar ijtimoiy tendentsiyalar hayotning tabiiy asoslarini: oilaviy urf-odatlar, madaniy qadriyatlar, ma'naviy va axloqiy ko'rsatmalarni buzsa, unda shaxs ichidagi kelishmovchilik ijtimoiy tomonga o'tishi mumkin. Sotsiologiyada ijtimoiy harakat sub'ektlari nafaqat alohida shaxslar, balki shaxslar eng muhim rol o'ynaydigan ijtimoiy guruhlar va jamoalardir. Masalan, siyosiy harakat sub'ektlari fuqarolar, siyosiy partiyalar, siyosiy elita, davlat, hokimiyatning turli tarmoqlari va boshqalar, va global darajada - jahon hamjamiyatida - milliy davlatlar, xalqaro tashkilotlar, masalan, BMT, YXHT, xalqaro korporatsiyalar va boshqalar. Ijtimoiy strategiyalarning haqiqiy sub'ekti bu aniq umumiy tushuncha bilan emas, balki vazifa va manfaatlarning birligi bilan bog'langan guruhdir. Agar guruhning birligi faqat funktsional bo'lsa, unda

uning faoliyatini muvozanatlash va tashkil qilish uchun yanada qat'iy qoidalar talab qilinadi. Agar guruh ichki birlikda bo'lsa, unda bu holda belgilangan standartlar qo'llaniladi. O'zbekistonda o'rta sinf hozirgi kunda rivojlanish mavzusiga aylandi. Kichik va o'rta biznes, oilaviy va xususiy tadbirkorlikning rivojlanishi jamiyatni ijtimoiy takomillashtirish, aholi turmush sifatini yaxshilashga bevosita ta'sir qiladi. Jamiyatning ongli hayoti shaxs tomonidan belgilanadi, inson qanday tanlov qilishiga qarab tashkil qilinadi va tartibga solinadi. Tashqi holatlar bilan o'zaro bog'liqlikda shaxsning tuzilishini muntazam ravishda tahlil qilish "haqiqiy ichki dunyoni, shaxsning o'zi rivojlangan, faol harakat qobiliyatlari sifatida takomillashgan natijasini aniqlaydi. Ichki mos yozuvlar koordinatalari tizimining shakllanmaganligi odamni tanqidiy emas, har qanday turga, shu jumladan salbiy ta'sirlarga moyil qiladi. Muvofiqlashtiruvchi tizimlar faoliyatning indikativ asoslari sifatida ularning mos yozuvlar nuqtalari, diqqatga sazovor joylari, o'zlarining mantiqiy mantiqlari bilan tavsiflanadi. Bu shuningdek, yangi jarayonlarga munosabatni va har doim ham tarkibiy bo'lmagan yangi narsalarni ixtiro qilishni o'z ichiga oladi. Ogohlik, bilim bu harakat emas, amaliy masalalarni qanday hal qilishni bilishingiz kerak. Insonning o'zini o'zi belgilashi hayotiy muammo bo'lib, u munosabat, hissiyotlar, qadriyatlar tizimi va koordinatali tizimni rivojlantirishdir. Ammo aql, hissiyot va ish irodasining individual yutuqlari uchun jamiyatning huquqiy, diniy, madaniy tizimlarida yashash kerak. Ichki va tashqi tizimlar o'rtasida aloqa o'rnatilishi kerak. Ichki va tashqi koordinatalar tizimini bog'laydigan tushunchalarni, vositalarni, me'yorlarni topish kerak. Bunda individual intilishlar, maqsadlar va ularning ijtimoiy amaliyotda qo'llanishi topiladi. Boshqaruv amaliyotida nizolarni siyosiy tartibga solish va oldini olishda, turli sohalarda mehnatni ilmiy tashkil etishda madaniy mexanizmlarning ahamiyati azaldan tushunib yetilgan. Aqliylikni shaxsning, guruhning, jamoaning yoki millatning ijtimoiy o'zaro ta'sir shakllarini belgilaydigan ma'naviy va aqliy apparati turi sifatida aniqlash mumkin. Rivojlangan mamlakatlarda insonning mehnat hissasini oshirish uchun tobora ko'proq individual boshqaruv usullari qo'llaniladi. Jamiyatning haqiqiy taraqqiyoti,

uning rivojlanishi nafaqat ilmiy-texnik, balki madaniy yutuqlar bilan, axloqning o'sishi, insonparvarlik qadriyatlari qiymati, insonning rivojlanishi bilan bog'liqligi aniq bo'ldi. Inson faoliyati sifatini yaxshilaydigan, ishbilarmonlik munosabatlarining samarali tuzilishini rivojlantiradigan va shaxsda sub'ektivni faollashtiradigan individual boshqaruv usullari. Aynan shu narsa unga hayotiga, o'ziga nisbatan amaliy munosabatda bo'lish imkoniyatini va qobiliyatini beradi. Shtatimizning sifatli texnik-iqtisodiy ko'rsatkichlari, raqobatbardoshligi, ilm-fanni talab qiladigan mahsulot eksporti bo'yicha orqada qolishi ko'p jihatdan inson kapitali - mutaxassislarning tajribasi va bilimlari, ishchilarning kontseptual mahoratining qadrsizlanishi bilan bog'liq. Ishbilarmonlik va sarmoyaviy muhitni yaxshilashga, foyda keltiradigan yangi mehnat shakllarini topish, ishbilarmonlik sub'ektlarining qobiliyatlarini, ularning ishbilarmonlik fikrlash qobiliyatlarini faollashtirish orqali samarasiz bandlikni kamaytirishga qaratilgan vakolatli boshqaruv zarur. Bunday menejment dunyoda keng tarqalib ketgan tarkibni boshqarishdir. Madaniyatning tartibga solish funktsiyasi saqlanib qolgan ko'plab MDH mamlakatlarida bo'lgani kabi, O'zbekistonda ham kontentni boshqarish bu mehnat samaradorligini oshirish, korporativ madaniyatni rivojlantirish va sub'ektlarning madaniy xususiyatlariga asoslangan zamonaviy kommunikatsiya ko'nikmalarini o'zlashtirishga qodir bo'lgan innovatsion boshqaruv usuli hisoblanadi. Tarkibni boshqarish - bu odamlarning qobiliyatlarini rivojlantirish, ularning samarali amaliyotni ta'minlashga qo'shgan hissasi uchun sharoit yaratish uchun moslashuvchan yondashuv. Tashkiliy strategiyalarga quyidagilar kiradi: 1. Xodimlarning kasbiy mahoratini oshirishga bo'lgan ehtiyojlarini aniqlash; 2. Ishonchni kuchaytirish, ma'lumot almashish, harakatlarni muvofiqlashtirish orqali mehnat munosabatlari sifatini oshirish. 3. Ishchilarning ichki kuchlarini ularni umumiy rivojlanish dasturi bilan birlashtirib faollashtirish. 4. Innovatsion va ishlamaydigan faoliyatni tashkil etish.

5. Ishchilarning o'ziga xos tajribasini umumlashtirish va baholash. 6. Natijada, mehnat jarayonida shaxsni va uning imkoniyatlarini rivojlantirishning tashkiliy strategiyasini ishlab chiqish. Ijtimoiy hatti harakat tizim osti birligi sifatida T. Parsons fikricha, “Har qanday mavjudlik tizimli faoliyat asosida barqaror ijtimoiy tuzilmani hosil qiladi”. O'zbekistonda an'analar reflektiv darajada, maqsad-ratsional turdagi g'arb modelidan farqli o'laroq, qiymat-ratsional tipdagi xulq-atvor modelini yaratdi. Ushbu modelga muvofiq, maqsadga erishish vositalari qiymatga asoslangan rangga ega bo'lishi kerak, maqsadlarning o'zi, ularga boradigan yo'llar qadriyatlar ko'rinishida ko'rinadi. Natijada menejment keyinchalik odamlar madaniyatiga asoslangan faoliyatning ma'lum bir modelidan kelib chiqqanda samarali bo'ladi. Ongli harakatlar - bu o'z mantiqiyligi, ketma-ketligi, tashkiliyligi va yo'nalishlariga ega bo'lgan o'z taqdirini aniqlash jarayonlari bilan shartlangan shaxs bo'lish usuli. Insonning o'zini o'zi belgilashi hayotiy muammo bo'lib, u munosabat, hissiyotlar, qadriyatlar tizimi va koordinatali tizimni rivojlantirishdir. Ammo aql, hissiyot va ish irodasining individual yutuqlari uchun jamiyatning huquqiy, diniy, madaniy tizimlarida yashash kerak. Ichki va tashqi tizimlar o'rtasida aloqa o'rnatilishi kerak. Ichki va tashqi koordinatalar tizimini bog'laydigan tushunchalarni, vositalarni, me'yorlarni topish kerak. Bunda individual intilishlar, maqsadlar va ularning ijtimoiy amaliyotda qo'llanishi topiladi. Boshqaruv amaliyotida nizolarni siyosiy tartibga solish va oldini olishda, turli sohalarda mehnatni ilmiy tashkil etishda madaniy mexanizmlarning ahamiyati azaldan tushunib yetilgan. Rivojlangan mamlakatlarda inson ijodkorligini oshirish uchun tobora ko'proq individual boshqaruv usullari qo'llanilmoqda. Jamiyatning haqiqiy taraqqiyoti, uning rivojlanishi nafaqat ilmiy-texnikaviy, balki madaniy yutuqlar bilan, axloqning o'sishi, gumanistik qadriyatlarning qadri bilan, jamiyatning mehnat, iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy hayotidagi yangi ustuvorliklar bilan bog'liqligi aniq bo'ldi. Rivojlangan mamlakatlarda inson ijodini faollashtirishga, ishbilarmonlik

munosabatlarining samarali tuzilishini ishlab chiqishga imkon beradigan individual boshqaruv usullari tobora ko'proq qo'llanilmoqda. Adabiyotda ta'kidlanganidek, insonda sub'ektiv narsa uning hayotiga, o'ziga amaliy munosabatda bo'lish imkoniyatini va qobiliyatini beradi. Menejmentning maqsadi insonda sub'ektivlikni shakllantirishdir, ya'ni. ijtimoiy muhitni yaxshi tomonga o'zgartirish, salbiy tendentsiyalarga qarshi turish va inson kapitalidan to'liq foydalanish qobiliyati. Chet elda bozorni boshqarish va tashkil qilishdagi tizimli tamoyil tarmoq yondashuvidan foydalangan holda amalga oshiriladi, bu ishlab chiqarish va iste'mol o'rtasidagi doimiy axborot almashinuvi rejimida boshqaruv strategiyasini ishlab chiqish, ishchilarni iste'molchilarning hayotiy jarayonlariga kiritish va talabga mos mahsulotlarni ishlab chiqarish. Haqiqiy hayotda ongli harakatlar ko'p qatlamli va ko'p darajali bo'ladi. Faoliyatni tahlil qilishning 4 darajasi mavjud: 1. individual va shaxsiy; 2. subyektiv-qasddan qilingan; 3. sub'ektiv-transandantal va 4. ijtimoiy. Har bir daraja o'ziga xos usul va boshqaruvlarni o'z zimmasiga oladi. Ongli harakat - bu shaxsning ziddiyatli birligi va ongning umumiy, sezgir va oqilona, barqaror va o'zgaruvchan tuzilmalari. Dastlabki printsip ijtimoiy hayotning haqiqiy ikkiliklarini (qarama-qarshiliklarini) takrorlashdan iborat bo'lib, unda amaliyot va fikrlash sub'ektlari faoliyati quyidagicha amalga oshiriladi: loyiha, tanlab olish, baholash, ierarxizatsiya, cheklovlar, vazifa, echim vositalari, natija. Boshlang'ich obyekt - shaxsning ichki tuzilishi faoliyat asosini tashkil etadigan amaliyot vositachiligidagi ong shakllarini tahlil qilishda aniqlanadi. Borliq asoslariga tegishli bo'lgan madaniy o'ziga xoslik ijtimoiy hodisalarning xilma-xilligini belgilaydi. Ichki birlikni topish - bu o'zi bilan ham, atrof-muhit bilan ham ma'naviy ziddiyatlarni bartaraf etish, kelishuvga erishish. O'zgarishlar davrida axloqiy va qadriyat yo'nalishlari tizimidagi o'zgarishlar, eski, tarixiy ravishda o'rnatilgan koordinatalar tizimi va yangisi o'rtasidagi ziddiyatlar kuchaymoqda. Atrof-muhit bilan o'zaro aloqada, o'z-o'zini aks ettirish orqali, inson paydo bo'lgan muammolarni hal qilish, shaxsni omma bilan bog'lash yo'llarini topish uchun ichki kuchga ega bo'ladi. Loyihada ongning o'zaro bog'liq elementlari

paydo bo'lgan muammolarni hal qilishda yaxlit yondashishga imkon beradigan tizimga birlashtirilgan. Aqliylikni shaxsning, guruhning, jamoaning yoki millatning ijtimoiy o'zaro ta'sir shakllarini belgilaydigan ma'naviy va aqliy apparati turi sifatida aniqlash mumkin. Sotsiologiyada ijtimoiy harakat sub'ektlari nafaqat va shunchaki shaxslar, balki ijtimoiy guruhlar va jamoalardir, masalan, siyosiy harakat sub'ektlari - fuqarolar, siyosiy partiyalar, siyosiy elita, davlat, hokimiyatning turli tarmoqlari va boshqalar, va global darajada - dunyoda hamjamiyat - milliy davlatlar, xalqaro tashkilotlar, masalan, BMT, NATO, transmilliy korporatsiyalar va boshqalar. Ijtimoiy strategiyalarning haqiqiy sub'ekti vazifalar, manfaatlar birligi bilan bog'langan, ammo ataylab qilingan umumiy tushuncha emas. Agar guruhning birligi faqat funktsional bo'lsa, unda uning faoliyatini muvozanatlash va tashkil qilish uchun yanada qat'iy qoidalar talab qilinadi. Agar guruh ichki birlikda bo'lsa, unda bu holda belgilangan standartlar qo'llaniladi. O'zbekistonda o'rta sinf hozirgi kunda rivojlanish mavzusiga aylandi. Kichik va o'rta biznesni, oilaviy va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish jamiyatning ijtimoiy farovonligi, aholining turmush sifatini yaxshilashga bevosita ta'sir qiladi. Ushbu tahlil ish tsiklining bosqichlariga mos kelishi kerak. Bular: a). resurslarning mavjudligi: tarqatish, almashtirish, mulk; b) ko'rsatmalarga muvofiq foydalanish, oshkoralik, nazorat qilish; v) kredit olish; javobgarlik; hisobot berish. d) moliya: daromad solig'i stavkalari, yig'imlar, jarimalar, investitsiyalar, bojxona to'lovlari. xususiy mulk va foydani himoya qilishning qonunchilik bazasi mavjudligi; huquq va erkinliklar; moliyaviy resurslarga kirish va hk. Va yakuniy bosqich - bu mehnat natijalarini belgilangan maqsad va vazifalar bilan taqqoslash; xulosa qilish, noto'g'ri hisob-kitoblarni aniqlashtirish va boshqaruv strategiyasini tuzatish. Faoliyatni tizimli tahlil qilishning pirovard maqsadi jamiyat taraqqiyotining intensiv yo'liga o'tish yo'llarini ishlab chiqishdir. Zamonaviy jamiyatda intellektual tafakkur, ijtimoiy rivojlanishning nostandart muammolarini hal qilish uchun tasavvur qobiliyati, sezgi, mantiq tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ijtimoiy harakatlar darajasini aniqlash uchun

transendendensiya mezonini qo'llash mumkin. Bu shaxslar va guruhlarning intellektual va kognitiv qobiliyatlari, ma'lumotlarga egalik qilish, fikrlashning mustaqilligi, mavjud bilimlar chegarasidan chiqib ketishga va ijtimoiy muammolarning konstruktiv echimini ishlab chiqishga imkon beradigan darajadir. Bu nafaqat baholash va bilim, balki mamlakatni rivojlantirishda tobora ko'proq ulushni egallaydigan ijtimoiy muammolarni amaliy hal qilish, iqtisodiyotni intensivlashtirish, turmush darajasini oshirish, hayotning barcha sohalarini yaxshilash uchun ijtimoiy texnologiyalarni rivojlantirish usullariga egalik qilishdir. Inson resurslarini samarali boshqarish va xodimlarning tashqi muhiti va ichki salohiyatidan maqbul foydalanish uchun menejment bo'ysunuvchilar va menejerlarning o'zaro ishonchiga muhtoj. Rahbariyat va xodimlarning o'zaro ishonchi o'zaro tushunish va kelishuv uchun asos bo'lib xizmat qiladi, motivatsiyani belgilaydi, ishni rag'batlantiradi. Buning uchun inson faoliyatini sistematik ravishda, 4 jihatni o'z ichiga olgan tashqi va ichki belgilovchi omillar birligida ko'rib chiqish zarur. 1. Haqiqiy mavzularni tanlash, bu boy manbaga ega bo'lgan guruhlar va raqamlar bo'lishi shart emas. 2. Loyihada belgilangan masalalarni ratsionallik, samaradorlik, ketma-ketlik mezonlariga muvofiq faoliyatni tashkil etish. 3. Ushbu funktsional tayinlangan munosabatlarning amaliyot sub'ektlari tajribasini oqilona tashkil etish usullariga, strategiyalarni amalga oshirish uchun operatsion vositalar va mexanizmlarning mavjudligiga muvofiqligi. 4. Ijtimoiy faoliyat mohiyatini tahlil qilish, uning turlari va shakllarini aniqlash, samaradorlik, samaradorlik va maqbullik nuqtai nazaridan baholash. Ushbu tahlil ish tsiklining bosqichlariga mos kelishi kerak. Bular: a). resurslarning mavjudligi: tarqatish, almashtirish, mulk; b) ko'rsatmalarga muvofiq foydalanish, oshkoralik, nazorat qilish; v) kredit olish; javobgarlik; hisobot berish. d) moliya: daromad solig'I stavkalari, yig'imlar, jarimalar, investitsiyalar, bojxona to'lovlari. xususiy mulk va foydani himoya qilishning qonunchilik bazasi mavjudligi; huquq

va erkinliklar; moliyaviy resurslardan foydalanish va h.k. Va yakuniy bosqich - bu belgilangan natijalar va maqsadlar bilan taqqoslaganda mehnat natijalarini baholash; xulosa qilish, noto'g'ri hisob-kitoblarni aniqlashtirish va boshqaruv strategiyasini tuzatish. Faoliyatni tizimli tahlil qilishning yakuniy maqsadi jamiyat hayoti va faoliyatining yangi darajasiga o'tish yo'llarini ishlab chiqishdir. Zamonaviy jamiyatda intellektual tafakkur, ijtimoiy rivojlanishning nostandart muammolarini hal qilish uchun tasavvur qobiliyati, sezgi, mantiq tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ijtimoiy harakatlar darajasini aniqlash uchun transendendensiya mezonini qo'llash mumkin. Bu shaxslar va guruhlarning intellektual va kognitiv qobiliyatlari, ma'lumotlarga egalik qilish, fikrlashning mustaqilligi, mavjud bilimlar chegarasidan chiqib ketishga va ijtimoiy muammolarning konstruktiv echimini ishlab chiqishga imkon beradigan darajadir. Bu nafaqat baholash va bilim, balki mamlakatni rivojlantirishda tobora ko'proq ulushni egallaydigan ijtimoiy muammolarni amaliy hal qilish, iqtisodiyotni intensivlashtirish, turmush darajasini oshirish, hayotning barcha sohalarini yaxshilash uchun ijtimoiy texnologiyalarni rivojlantirish usullariga egalik qilishdir. Jamiyat rivojida tizimli boshqaruv Globallashuv insoniyat taraqqiyotining asosiy omiliga aylanmoqda. Globallashuv - bu xalqlar va xalqlar o'rtasidagi yaqinlashishning tarixiy jarayoni bo'lib, ular o'rtasida an'anaviy chegaralar o'chirilib, insoniyat yagona tizimga aylanib bormoqda. Jahon tizimiga hozirgi vaqtda sayyorada mavjud bo'lgan barcha mamlakatlar kiradi. Texnogenlik, individualizm, rasmiy ratsionallik va madaniyat bilan uzilish G'arb tsivilizatsiyasiga xosdir. Sivilizatsiya ijtimoiy tizimlarning birlashuvi sodir bo'lgan insoniyat jamiyatining global darajasini aks ettiradi. XXI asr tsivilizatsiyasining o'ziga xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: transmilliy korporatsiyalarning rivojlanishi, ommaviy axborot va kommunikatsiyalarning zamonaviy va universal tizimining paydo bo'lishi, rivojlanishning ko'p qutbliligini mustahkamlash. Zamonaviy tsivilizatsiya - bu ko'plab tsivilizatsiyalar. Simmel, Spengler, Yaspers Evropa tsivilizatsiyasiga

madaniyat chegaralaridan chiqib ketishning o'ziga xos xususiyatini beradi, u madaniyat bo'lishni to'xtatdi. Bu aql-idrok uchun emas, balki aniq hisoblash asosida harakat qilish uchun ratsionallik (fan, texnika) tamoyillarining inqirozidir. Ushbu sanoat tipidagi tsivilizatsiya harbiy-texnogen tsivilizatsiya shaklini oldi. Insoniyat qo'rquv, zo'riqish va xavotirni boshdan kechiradigan juda ko'p qurollar mavjud. Ushbu turdagi ijtimoiy tizim tabiatga, inson va madaniyatning rivojlanishiga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo'lishning ma'naviy-axloqiy qadriyatlariga qarshi turadi. Politsentrizm - bu ko'plab istiqbolli rivojlanish modellari, alternativalari, ijtimoiy barqarorlik, iqtisodiy o'sish, totuvlik va hamkorlikka erishish yo'nalishlari va usullarining paydo bo'lishi. Evrosentrizmni maqsadlar, loyihalar va ijtimoiy tizimlarni takomillashtirish yo'llarining madaniy plyuralizmi egallaydi. Ushbu jarayonning markazida yangi qadriyatlar va progressiv rivojlanish mezonlari mavjud. Sharq va G'arb tsivilizatsiyalari iqtisodiy tuzilishi va madaniyati, hayot ma'nosini, adolatni, taqdirni, mehnat va bo'sh vaqt rolini aniq anglashi bilan ajralib turadi. Hozirgi vaqtda inson va ijtimoiy kapital birinchi o'rinda turadi. Inson kapitali -bu kasbiy, mehnat, ijtimoiy va boshqa faoliyat turlarida qiymatga ega bo'lgan insonning tajribasi, bilimi, malakasi. Ijtimoiy kapital - insonparvarlik, g'amxo'rlik, mehr-oqibat, o'zaro yordam va hayotda qo'llab-quvvatlash, bu kasb, mehnat, ijtimoiy va boshqa faoliyat turlarida ham ahamiyatga ega. Sivilizatsiya tushunchasini madaniyat tushunchasidan ajratish kerak. Sivilizatsiya (civilis) jamiyatning moddiy va ma'naviy yutuqlari to'plamidir, bu har doim ham insoniyat manfaatlari yo'lida ishlatilmaydi. Ushbu kontseptsiyaning asosiy farqi shundaki, madaniyat insonning yashash uchun tabiiy ehtiyojlarini aks ettirish, hayotni tartibga soluvchi asos sifatida o'z-o'zini saqlab qolish sifatida paydo bo'ladi. Bu insonning ijodiy kuchlari va qobiliyatlarini rivojlantirishning o'ziga xos xususiyati, tabiat va jamiyat bilan insonning o'ziga xos birligining ifodasidir. Globallashuv - bu turli xil madaniyatlarni umumiy majburiy, xalqaro qoidalar, konventsiyalar va bitimlar institutlari asosida birlashtirish istagi. G'arb jamiyatining ongi va dunyoqarashining haqiqiy inqirozi birinchi navbatda hayotning barcha sohalarida

uning faoliyatining maqsadlari va ko'rsatmalarini belgilaydigan qadriyatlar va ideallar tizimida namoyon bo'ladi. Iqtisodiyotni tarkibiy qayta qurish, oqilona boshqarish, noto'g'ri boshqaruvni yo'q qilish, korruptsiya oqilona turmush tarzining yangi tushunchalari va qadriyatlarini, insonning isrofgarchilik, "maqomi" ehtiyojlaridan - barqaror rivojlanish uchun resurslarni tejash va ulardan oqilona foydalanishda ehtiyojlarni oqilona qondirishga olib keladi. Turli jamiyatlarda va ularning rivojlanishining turli bosqichlarida qadriyatlarning o'zgarishi doimiy ravishda evolyutsion rejimda davom etadi, ammo jamiyat rivojlanishining muhim bosqichlarida ham miqyosi, ham mazmuni jihatidan umumiy (universal), bir qadriyatlar tizimidan boshqasiga sifat jihatidan yangi o'zgarish mavjud. Aynan shunday davrda dunyo bugun kirib keldi va shu sharoitda "jamiyat - atrof-muhit" tizimida ham, iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy o'zaro ta'sirlar tizimida ham ijtimoiy rivojlanish qadriyatlarini qayta ko'rib chiqish zarur. Axborot jamiyati sivilizatsiyaning yangi turi. E. Tofflerning fikriga ko'ra, printsiplar sanoat jamiyatiga qarama-qarshi tomonga o'zgarib bormoqda: individualizatsiya uchun standartlashtirish; ko'p qirrali ixtisoslashuv; asinxroniyaga sinxronizatsiya qilish; optimallashtirish uchun maksimalizatsiya. Stratifikatsiyaning mulkka emas, balki bilimga, aqlga va yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi versiyasini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Bugungi kun jamiyatida globallashuv jarayonida koordinatsiya, subordinatsiya, kooperatsiya va hamkorlik ijtimoiy munosabatlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ular yordamida jamiyat iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishda o'z maqsadlariga erishmoqda. BMT global xalqaro dasturining ayrim maqsadlari: - bolalar o'limini, ochlikni, kasalliklarni, ishsizlikni, jinoyatchilikni kamaytirish; - ishlab chiqarish samaradorligini, demokratiya, ayollar teng huquqligini oshirish va natijada insoniyat taraqqiyotining yuqori cho'qqisiga erishish. (Millenium Development Goals). Axborotlashgan jamiyatda eng muhimi ahborot, unga egalik qilish va boshqara olish qobiliyatidir. Mutaxassislarning fikricha, xozirda axborot mahsulotlariga sarflangan har bir dollar, yeqilg'i-energetika sohasiga sarmoa qilingan bir dollarga ko'ra bir necha barobar foyda berar ekan.

Axborotlashuv jaraeni jamiyatdagi iqtisodiy xamda ijtimoiy-madaniy o'zgarishlarga jiddiy ta'sir ko'rsatadi. Tizimli yondashuv – bilish faoliyatining universal mexanizmi, chunki, istalgan hodisa tizim sifatida olib qaralishi mumkin, biroq barcha ilmiy tahlil obyektlari ham bunga muhtojlik sezavermaydi. Tizimli yondashuv murakkab dinamik birliklarni bilish va konstruksiyalashda muhim ahamiyatga ega. Jamiyatdagi boshqaruv va aloqa jaraenlari texnik vositalar orqali axborotni uzatish, saqlash, qayta ishlash yerdamida amalga oshiriladi. Yangi tizim bir vaqtda lokal (mahaliy) va global (umumbashariy) darajada rivojlanadi. Tovar o'rniga axborot ijodiy kuchlar va izlanishlarning turtqisi sifatida qabul qilindi. Chunki, insonlarni doimiy ravishda komp`yuter bilan muoamalada bo'lishlari ularni global axborot fazosida o'zlarini qanday tutishga o'rgatadi. Bu mehnat faoliyati, haet tarzi va madaniyat mohiyatini printsipal tarzda o'zgartiradi. Ushbu tamoyillarga tayangan jamiyat o'zining yanada sog'lomligi, aql idorki va haetbaxshligi, tartibligi va demokratlashganligi bilan ajralib turadi. Axborotlashgan jamiyatda eng muhimi ahborot, unga egalik qilish va boshqara olish qobiliyatidir. Axborotlashgan jamiyat tizimining shakllanishi Jamiyatni axborotlashtirish jarayonlari insonlarning bo’sh vaqtlaridan unumli foydalanish uchun yangi imkoniyatlar yaratadi, ulardagi ijtimoiylashuv jarayonlarini tezlashtiradi, yangi qadriyatlar shakllanadi, va unga ko’ra har bir kishining muvaffaqqiyati uning ichki dunyosi rivojlanishining natijasi bo’lishi muqarrar degan fikr inkor etiladi. Natijada mulkka emas, balki bilimlar va intellektga asoslangan yangi ijtimoiy tabaqalanish ko’rinishi yuzaga keladi. Ko’pchilik tadqiqotchilar yangi sivilizatsiyaga o’tishning asosi sifatida mohiyatan ijtimoiy hisoblangan industrial texnologiyalarni axborot texnologiyalariga almashtirishni ko’rsatishadi. Karl Popper aytib o’tganidek, “ijtimoiy texnologiya – bu nazariy xulosalarni ijtimoiy ta’sir vositalari va metodlarini ishlab chiqish uchun qo’llash vositasidir”. Ijtimoiy texnologiyalarning asosiy xususiyatlariga: ijtimoiy ahamiyatga ega bo’lgan maqsadlarga erishish qobiliyati; tipik o’zaro aloqador

protseduralar va operatsiyalarni keltira olish; ularnig muayyan obyekt yoki jarayonning o’ziga xos xususiyatlari bilan moslashtirish. Axborot esa bu bilim yaratish, to’plash, va ishlatish texnologiyalarining mahsulidir. 1990-yillarda M. Kastels tomonidan axborot sivilizatsiyasining iqtisodiy va ijtimoiy tizimlarini tadqiq etilishi yakunlangan. Mamlakatimizda axborotlashuv jarayonlari tobora keng miqyos kasb etmoqda, va axborot texnologiyalariga asoslangan ulkan shaxslararo va tadbirkorlik tarmoqlari o’z faoliyatini boshlamoqda. Information jihatdan rivojlangan mamlakatlarda World Wide Web, Internet, va Sun’iy intellekt (Artificial Intelligence - AI) tizimlarini birlashtiruvchi Web-Intelligence (WI) rivojlanmoqda. Knowledge Grid Intelligence bugungi kunda ma’lumotylarni saqlash, almashish va tahlil qilish hamda modellashtirishning eng zamonaviy va innovatsion texnologiyasi hisoblanadi. Biroq, bu borada jamiyatimiz ancha orqada qolmoqda. Qog’ozsiz ishlar muammosini hal etishning eng maqbul usullaridan biri bu u yoki bu faoliyat sohasiga doir bo’lgan u yoki bu masalalarni inson ishtirokida hal etish qobiliyatiga ega bo’lgan electron hisoblash mashinalari (EHM) asosida ishlab chiqilgan muammoga yo’naltirilgan dasturiy kompleksni o’z ichiga oluvchi avtomatlashtirilgan ishchi o’rinlarini yaratish hisoblanadi. Avtomatlashtirilgan ishchi o’rinlari axborotni kiritish va chiqarish, aks ettirish, tahrirlash, qayta ishlash va tahlil qilish imkonini beradi. Avtomatlashtirilgan ishchi o’rinlari o’ziga xos shaxsiy laboratoriya bo’lib, u kasbiy, ilmiy, ijtimoiy va boshqa masalalarni qisqa muddatlarda professional saviyada hal etish imkoniyatini beradi. Shaxsiy kompyuterlar axborot resurslarini nafaqat yirik axborot markazlariga, balki foydalanuvchilarning ish o’rinlariga ham yetkazib berish qobiliyatiga egadir. Bu muammoning muhim jihatlaridan biri shuki, tadqiqotchi va kompyuter orasida oraliq mutaxassislar tabaqasi mavjud emasdir. Bu hol mutaxassislar va ularni oliy ta’lim muassasalarida tayyorgarlik ko’rishlari jarayoniga yangicha talablar qo’yadi. Axborot texnologiyalarining qo’llanilishining yana bir muhim sohasi bu muayyan kompyuter metodikalari, standartlashtirilgan blankalar va anketalarni yaratish sohasidir. Bunga misol uchun sotsiologlarning shaxsning jamoaviy baholashi metodikasini (SHJB) keltirish mumkin.

Axborot texnologiyalarining sotsiologiyada qo’llanilishining yana bir asosiy zamonaviy tendensiyasi bu kasbiy faoliyat sohasidagi bir xil ishlarni kompyuterlashtirilgan va avtomatlashtirilgan tizimlarga o’tkazish va uning tarkibiy jihatlarini kompyuterlar nazoratiga o’tkazishdir. Bu yerda gap obyektlarni tadqiq etishning mantiqiy-lingvistik metodlaridan foydalanuvchi formal matematik modellarini o’rniga qo’llaniluvchi yangi axborot texnologiyalarini qo’llashdir. Ish siklining barcha elementlarida katta o’zgarishlarga olib kelish imkoniyatiga ega bo’lgan yangi sun’iy intellekt tizimlari (ekspert tizimlari, ma’lumotlar bazalari) barpo etilmoqda. Yangi intellektual axborot texnologiyalari o’rganilayotgan obyekt haqidagi mavhum konseptual bilimlarni obyektivlashtirish va vizuallashtirish imkonini beradi. Aynan shu asosda yuqori aniqlik, tahliliylik va konstruktivlik bilan ajralib turuvchi yangi tafakkur tarzi shakllanadi. Axborot texnologiyalari iqtisodiyotni rivojlantirish uchun kuchli turtki berdi. Bu esa tarmoq iqtisodiy jarayonlarning huquqiy asoslarini tartibga solish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Tarmoq huquqi – bu shunday huquq turi bo’lib, u mamlakatdagi axborot-kommunikativ texnologiyalar, tarmoq munosabatlari va strukturalarini tartibga solish uchun ishlab chiqarilgan. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish strategiyalarini muvaffaqiyatli amaliyotga joriy etishning eng muhim sharti bu hukumat faoliyatining shaffofligini ta’minlash, davlat organlari faoliyatini nazorat qilish va baholashning yanada samaraliroq tizimlarini ishlab chiqish va mazkur axborotning aholining barcha tabaqalariga yetib borishini ta’minlashdir. Bu esa zaruriy “aloqa zanjiri”ni yaratish imkonini beradi. O’zbekistonda qabul qilingan Harakatlar strategiyasi faqatgina xalq bilan faol muloqot bilangina amalga oshirilishi mumkin, va bu borada u aloqa zanjiri hosil qilishning ancha samarali metodi hisoblanadi. XX asrda davlat taraqqiyoti va uning kuchi davlatning iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan o’lchangan bo’lsa, bugungi kunga kelib insonlarni iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan farovonligini ta’minlovchi ko’rsatkichlarga alohida e’tibor qaratilmoqda. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, “hayot sifati” ni ko’rsatuvchi asosiy omil bu insonlar oldida tuyrgan tanlovlarning miqdori, shuningdek, bu muqobillar orasida tanlov qobiliyatini amalga oshirish uchun

insonlarda mavjud bo’lgan erkinlikdir. Muayyan jamiyatdagi hayot sifatini aniq hisoblash uchun jamoaviy qadriyatlar, madaniyat o’ziga xosliklari va insonlar dunyoqarashlari tizimi ko’rsatkichlari ishlab chiqilgan. Hayot sifati tadqiqotlarida Action Research strategiyasi ishlab chiqilgan bo’lib, bu strategiya barcha taraflarning faol va teng huquqli qatnashuvini ta’minlashga xizmat qiladi. Bu strategiya muayyan harakatlar natijalariga erishish uchun tashxis, rejalashtirish va bajarish maksimal darajadagi insonlarning jalb etilishini ko’zda tutadi. Ta’limni yangi darajaga olib chiqishda axborot texnologiyalari muhim rol o’ynaydi. Tadrijiy tarzda Bolonya tizimiga o’tayotgan O’zbekistonda oliy kasbiy ta’limning modernizatsiya qilinishi istiqbolli axborot va telekommunikatsiya texnologiyalarini va bu jarayonni ekspertiza (monitoring) qilish mexanizmlarini ishlab chiqishni ko’zda tutadi. XXI asrda mutaxassislar tayyorlash tizimi yuqori texnologiyalar rivoji, axborotlashuv va internatsionalizatsiya bilan belgilanadi. XX asrda vujudga kelgan masofaviy o’qitish tizimi XXI asrga kelib mutaxassislar tayyorlashning eng samarali va istiqbolli ko’rinishlaridan biriga aylanib qoldi. Bu tizim bizning mamlakatimizda hali keng miqyosda amaliyotga joriy qilinmagan bo’lib, bunga bir qator sabablar mavjud, asosiy sabab – bu hisoblash texnikasi bazasida axborot kommunikatsiya vositalarining yetarli darajada rivojlanish darajasiga ega emasligidir. Bugungi kunda masofaviy o’qitish shaklini oliy ta’limda joriy etish uchun keng imkoniyatlar va yetarli sharoitlar yaratilgan. Biroq, bu borada masofaviy o’qitish tizimining bugungi kun axborot texnologiyalari rivojidan ortda qolayotgani va ular taklif qilayotgan imkoniyatlardan to’laligicha foydalanishdagi oqsashlar ko’zga tashlanmoqda. Qolaversa, masofaviy o’qitish tizimiga yetarli darajada ishlab chiqilgan masofaviy ta’limni tashkil etish metodikalarining, jumladan, tuzilmaviy, metodik va tashkiliy qarorlarning mavjud emasligi ham muammoni haligacha hal etilishiga to’sqinlik qilmoqda. Masofaviy o’qitish tizimi o’z ichiga kuchli serverlar va ish stansiyalarini, shaxsiy kompyuterlarni, kommunikatsiya vositalarini, umum-tizim va tarmoq, va dasturiy ta’minot talablariga javob beruvchiaudio-video-texnikalarnimahallik va markaziy banklar tomonidan boshqariluvchi ma’lumotlar va bilimlar tizimlarini, o’quv

dasturlari va nazorat hamda baholash mexanizmlarini o’z ichiga oluvchi murakkab kompleksni oladi. Masofaviy ta’lim tizimini rivojlantirish zaruriyati turli kompaniyalar va davlat tashkilotchilari ishchilarini o’qitish va qayta tayyorlashga xizmat qilayotgan ko’plab kurslar va shunga o’xshash markazlar bugungi kun talablariga javob bera olmasligi tufayli ham tobora dolzarb ahamiyat kasb etmoqda. Masofaviy ta’lim tizimining o’qituvchi va talaba orasidagi muloqotning zamonaviy ko’rinishi sifatida qo’llanilishi kasbiy bilimlarni o’zlashtirish jarayoniga yanada katta miqdordagi bilimlarni jalb etish yo’li bilan ta’lim sifatini oshiradi, va axborotni yig’ish, tizimlashtirish, tahlil qilish va umumlashtirish malakalarini shakllantiradi. Bugungi kun jamiyatida globallashuv jarayonida koordinatsiya, subordinatsiya, va hamkorlik ijtimoiy munosabatlari muhim ahamiyat kasb etmoqda. Ular yordamida jamiyat iqtisodiy, siyosiy va madaniy rivojlanishda o'z maqsadlariga erishmoqda. BMT global xalqaro dasturining ayrim maqsadlari: - bolalar o'limini, ochlikni, kasalliklarni, ishsizlikni, jinoyatchilikni kamaytirish; - ishlab chiqarish samaradorligini, demokratiya, ayollar teng huquqligini oshirish va natijada insoniyat taraqqiyotining yuqori cho'qqisiga erishish. (Millenium Development Goals). -ijtimoiy axborot bu jamiyat tomonidan axborot texnologiyalaridan foydalanishidir; -ijtimoiy texnik – A. Turenning fikriga ko'ra boshqaruv va investitsiya siesatida telekommunikatsiya-axborot inqilob yuz berdi. Natijada fan va texnika yerdamida yanada yangi mahsulotlar ishlab chiqarish imkoniyati o'sadi. Axborotlashgan jamiyatda axborotga ommaviy ravishda erkin va bemalol egalik imkoniyati mavjud, uning mohiyati sifatida komp`yuter texnologiyasini ijtimoiy- iqtisodiy sohaning turli jixatlarida joriy etigina emas, balki butun mashinalashtirilgan axborotlashuv texnologiyalarining shakllantirish, ularni ommaviy ravishda ijtimoiy organizmga payvandlash va faoliyatning yangi turlarini paydo qilish maqsadida foydalanish hisoblanadi. Axborotlashgan jamiyat tizimi kishilik zamonaviy turmush tarzi, siesiy, ma'naviy-mafkuraviy ehtiejlarni

belgilovchi omil bo'lmoqda. Axborot (lotincha – «informatio» - tushuntirmoq, baen etmoq) aslida insoniyat olamini, xodisa va voqealar oqimini anglatib jamiyat tizimini o'zgartiradi. Jamiyatdagi boshqaruv va aloqa jaraenlari texnik vositalar orqali axborotni uzatish, saqlash, qayta ishlash yerdamida amalga oshiriladi. Yangi tizim bir vaqtda lokal (mahaliy) va global (umumbashariy) darajada rivojlanadi. Tovar o'rniga axborot ijodiy kuchlar va izlanishlarning turtqisi sifatida qabul qilindi. Chunki, insonlarni doimiy ravishda komp`yuter bilan muoamalada bo'lishlari ularni global axborot fazosida o'zlarini qanday tutishga o'rgatadi. Bu mehnat faoliyati, haet tarzi va madaniyat mohiyatini printsipal tarzda o'zgartiradi. Ushbu tamoyillarga tayangan jamiyat o'zining yanada sog'lomligi, aql idorki va haetbaxshligi, tartibligi va demokratlashganligi bilan ajralib turadi.

Adabiyotlar: 1. Герчиков В.И. Типологическая концепция трудовой мотивации. //Мотиаация и оплата труда. 2005 №2. 2. Методология и методы социологических исследований. Под ред. Масловой М. ИС РАН, 1996. 3. Татарова Г.Г. Методология анализа данных (введение). Учебник для вузов НОТА БЕНЕ, 1999. 4. Статистические методы анализа информации в социологических исследованиях. М., Наука, 1979. 5. Малахов В.А. Группировка социологической информации. Социс 1989 №2. 6. Татарова Г.Г. Использование методов многомерной классификации для типологического анализа социальных явлений. //Математические методы анализа и интерпретации социологических данных. 7. Типология и классификация в социологических исследованиях. М., Наука, 1982. 8. Ядов В.А. Стратегия социологического исследования. М., Добросвет, 1998.

O'xshashlar

Tizimli yondashuv sotsiologik tadqiqotlarda

Tizimli yondashuv umumilmiy metodologiya sifatida

Ijtimoiy tizim va ijtimoiy struktura (tuzilma)

Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi

Ijtimoiy boshqaruv sotsiologiyasi