Социология фанининг вужудга келиши ва ривожланиш босқичлари - Sotsiologiya - Referatlar

Социология фанининг вужудга келиши ва ривожланиш босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

156.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Антик ва Марказий Осиё мутафаккирларининг социологик қарашлари. 2. Социологиянинг фан сифатида вужудга келишидаги ижтимоий-тарихий шарт-шароитлар ва илмий-назарий манбалар. 3. Социология фанининг ривожланиш босқичлари: классик, ноклассик ва ХХ аср АҚШ социологияси. 4. Собиқ совет даврида ва мустақил Ўзбекистонда социологик фанининг ривожланиши.

www.arxiv.uz Социологияни фан сифатида тасаввур этишда унинг вужудга келиши ва тарихий ривожланиш босқичларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир . Социология-инсониятнинг бир неча минг йиллик тарихий тараққиёти давомида яратилган маънавий маданиятнинг ажралмас таркибий қисмидир. Афсуски, коммунизм мафкурачиларнинг вакиллари кибернетика, психология, политология каби фанлар қаторида социология ҳам инкор этилиб, уни социализмга зарарли «ёлғон фан» қаторига қўшиб кўп йиллар давомида жаҳон халқларининг дурдонаси, маънавий ва маданий бойлиги бўлган бу фаннинг ва унинг намоёнларини таҳқирладилар. Натижада жамиятнинг энг катта бойлигидан-ижтимоий фикрларни ҳар томонлама ва чуқур ўрганишдан, ижтимоий тараққиёт борасида ахборотлар тизимини яратишдан ва охир оқибатда ижтимоий ҳаётни аниқ маълумотларга, тўғрироғи халқ фикрига таянган ҳолда илмий асосда бошқаришдан маҳрум қилдилар. Мустақиллик туфайли социология фанига президентимиз И.Каримов томонидан кенг йўл очиб берилди. Шахсан И.Каримов раҳбарлигида Ўзбекистонда «Ижтимоий фикр» жамоатчилик марказининг ташкил этилиши эса бу фаннинг президентимиз ҳимоясига олинганлигидан далолатдир. Энди бизнинг олдимизда турган масала бу социология фани қачон вужудга келган деган муаммодир. Энг аввало шуни унутмаслик керакки, социология – бу жамият тўғрисидаги фандир. Ижтимоий муносабатларни, жамиятнинг турли соҳаларидаги ўзига хос жиҳатларни, умумий ва хусусий қонуниятларни, жараёнларни ўрганадиган фан бу социологиядир. Шу сабабли социология-жамият, социал жамият сифатида ўзининг узоқ тарихига эгадир. Инсоният тарихий тараққиёти табиат ва жамият бағрида намоён бўлишини миллион йиллар ўз ичига қамраб олади. Шундан эса ҳақиқий ижтимоий жамият кишиларнинг онгли фаолияти, тафаккур билимларнинг шаклланиб, маънавий-маданий бойлик манбалари шаклланиб кишилик жамияти сифатида ривожлана боришига бир неча ўн минг йиллар ўзига қамраб олади. Бу йиллар давомида инсоният ўзининг жамиятдаги

www.arxiv.uz ўрнини, табиат саҳоватларидан фойдаланишнинг онгли босқичини, бу жараёнда юз бераётган ҳаётий-социал муаммоларнинг вужудга келишини ва бу муаммоларнинг ҳал қилиниш йўлларини аниқлаш, ҳал этиш ҳаракатлари, жамият тараққиётига қизиқиш каби фикр-мулоҳазалари жамият тараққиётининг маълум бир босқичида вужудга келади. Бу муаммолар дастлаб табиат стихияси, кейинчалик жамият қонуниятларига қизиқиш ва ҳатто ҳозирги даврда кенг кўламда қизғин муҳокамалар воситасига айланган социал тенглик, бирлик, жамиятда адолатли, эркин-озодлик муаммоларини ҳам ўрганишга ҳаракатлар бошланади. Бу муаммолар гўё жамият тараққиётининг дастлабки ибтидоий босқичига ҳам таалуқли социал муаммолар деб нотўғри талқин қилмоқдалар. Ижтимоий жамиятнинг маҳсули бўлган бу социал ғоялар, муаммолар, яъни социал тенглик, эркинлик, адолатли эркин жамият тўғрисидаги ғоялар, энг муҳим ижтимоий муаммолар сифатида инсоният тарихий тараққиётининг кейинги ривожланган босқичида жамиятда тенгсизлик, бошланган даврда, мулкий табақаланиш кескин тус олган даврда ижтимоий-сиёсий, иқтисодий, маънавий-аҳлоқий соҳаларда, жамиятда зулм, тенгсизлик бошланган даврларда вужудга кела бошлаган, уни ҳал этишнинг турли ҳаракат йўллари ахтарилган, уни ҳал этишнинг йирик намоёндалари фаолият кўрсатишганлар. Уларнинг ақлли-доно фикрлари ушбу муаммоларни ҳал этишнинг турли хил йўллари билан шуғулланиб, ўзларининг дастлабки социал ғоялари ва таълимотларини яратганлар. Бу социал ғоялар ва таълимотларда социал муаммоларни ҳал этишнинг турли х и л амалий ва назарий таклифларини тавсия этганлар. Бу назарий ва амалий таклифларни ўз ичига олган таълимот ва ғояларда бевосита ўша таълимот намоёндалари бўлган б у юк инсонларнинг (шахсларни) яшаган жойи, ижод этган даври тарихий шароити, муҳити, инсонлар ҳарактери- табиий мавқеи, моҳияти бу таълимотларда ўз аксини топган, таъсирига эга бўлган этник, жўғрофий муҳит, регионлар-минтақаларнинг хусусиятлари ҳам ўз аксини топган, бу ҳолат эса табиийдир.

www.arxiv.uz Жумладан, Марказий Осиё халқларининг энг қадимий, маънавий, ғоявий, маданий меъроси «Овеста» ана шундай муқаддас китоб бўлиб, халқимизнинг қадимий орзу-истаклари, яхшилик учун ёмонликка қарши кураши каби социал муаммоларни ҳал этишнинг ғоявий, айтиш мумкин ҳатто амалий, назарий маълимоти ҳамдир, дейиш мақсадга муво фи қдир. Айтиш мумкинки, жаҳон халқлари тарихида «Овеста» билан тенглашадиган қадимий асар ҳанузгача топилган эмас. «Овеста» Марказий Осий халқлари тарихида ҳатто жаҳон халқлари тарихида энг қадимий асар бўлиб, уни ижтимоий жамият ҳақида, жамиятнинг социал муаммолари ҳақида, яхшиликнинг ёмонликка (Ахримон ва Ахурамазда) қарши кураши инсонийлик, комил инсонийлик ғоялари ҳақида атрофлича таърифланиб берилган десак ҳато бўлмайди. «Овеста»даги асосий ғоя «ўзинга раво кўрмаганни ўзгага раво кўрма» деган инсонийлик шиори ётади. Бу шиор ўлкамиз халқларининг муқаддас ғоявий шиори бўлиб келди ва унга асрлар оша амал қилинди. «Овеста» ушбу инсонийлик ғояси нафақат ўлкамиз халқлари тарихида, балки Шарқ, Жануб ва яқин Шарқ халқларининг социал ғояларида, таълимотларида такрорланиб, ҳатто ҳаётда қўлланилган назарий ва амалий фаолиятларини акс эттирувчи таълимотларида ўз аксини топдилар, диний ва дунёвий таълимотларига айланиб қолдилар. Афсус билан шуни таъкидлаш лозимки, «Овеста»даги илғор ғоялар назарий, илмий ва амалий жиҳатдан ўлкамиз халқлари тарихида араблар босқинига қадар бўлган даврда қандай бўлганлиги ҳақидаги ёзма манбаълар деярли йўқ қилинган. Дастлаб Грек-Македон босқинчиси Искандар Македонский ва кейин араблар томонидан йўқ қилинди. Аммо юқорида таъкидлаганимиздек, Хитой, Ҳиндистон, Рим ва Греция, Мисрда «Овеста» ғоялари кенг тарқалганлиги ҳақида манбаъларда келтирилади. Бу манбаъларда айнан «Овеста»дан олинган дейилмасада, унинг асосий ижтимоий-сиёсий ғоялари бир қатор тарихий манбаларда, ғоявий назарий таълимотларда ўз аксини топгандир.

www.arxiv.uz Жумладан, эрамиздан олдинги 1-мингинчи йилларда Хитойда жамоатчилик (коллектив) асосда яратилган «Ўн уч китоб» номли классик асарнинг асосий ғояси «Овеста»да келтирилган «Ўзинга раво кўрмаганни ўзгага раво кўрма» ғоявий шиори бўлиб, қадимги Хитой конфуциончилик фалсафий мактабининг маҳсулидир. Бу мақсадга қадимги Хитой йирик файласуфи, конфуционизм диний оқимининг асосчиси э.о. VI асрда яшаб ўтган Кун-Цзы эди. Бу таълимотнинг асосини инсон муаммоси ташкил этиб, табиат инсонни саҳоватли, фазилатли қилиб яратган, ёвузликни эса золимликни жамиятдан олган. Демак, уни –ёвузлик, золимликни, ўзинга раво бўлмаганни раво кўрмай, уни йўқ қилиш мумкин, дейди. Кун-Цзы бу «ўн уч китоб»ида ўша даврда, яъни ўзлари яшаган даврдаги мавжуд жамиятнинг ижтимоий-сиёсий тузумини ўзгартириш, социал тенгликни тиклаб жамиятдаги тенгсизлик ва адолатсизликни йўқ қилиш мумкин, - дейди. Кун- Цзы бу ҳақда «Суҳбат ва мулоҳаза» номли асарида батафсилроқ ва аниқроқ тўхталиб ўтади. У шундай деб ёзади: «Ўзинга нимани ҳоҳламасанг ўзага ҳам уни истама, кексалардан ўрган, билимли кишиларни, олимларни ҳурмат қил, бошқаришда талантли кишилардан фойдалан, адолатли инсонпарварлик билан бошқар (жамиятни – А.Ш.) бошқаришда тинчлик ва адолатлилик руҳига риоя қил, табитни бил ва ақлли фойдалан, билгин-инсон ўз тақдирини, ўз ҳаётини яратувчидир…» деб ёзади. Ана шу ғоялар бутун Хитой халқи ўртасида ўша даврда кенг кўламда қўллаб-қувватланади ва асосий ҳукумрон диний оқимга, таълимотга айланиб боради. Конфуциянизм ҳукумрон диний оқимга айланиб давлат ва мулкнинг дахлсизлигини улуғлайди ва уни адолатлиликнинг буюк белгиси-воситаси, деб ҳисоблайди. Шу сабабли давлат Хитойда конфуционизмни қўллаб-қувватлайди. Ана шундай социл ғоявий таълимотлар қадимий Ҳиндистонда ҳам вужудга келиб ўз аксини ижтимоий ҳаётда топади. Жумладан, эрамиздан олдин 2-мингинчи йилдан VI -аср (э.о.) ўрталаригача даврни ўзида ифода этган “ Веда ” (текст матнлари) ва “ Упанишодлар ” (диний-фалсафий трактлар, яъни дастурлар) вужудга келиб, уларда (бу асарларда) инсонни ва инсон

www.arxiv.uz руҳини ёвузлик, ёмонлик ва зулмдан сақлаб, адолатсизликнинг ҳар қандай зулм ва кулфатли кўринишларидан қутилиб, социал тенглик, яхшиликка эришиш йўлларини кўрсатиб социал ғояларни «Овеста»га хо с талабларни илгари суради ва ундаги асосий инсонийлик ғоясини такрорлайди. Бу ғоялардан бир қатор кўзга кўринган Қадимий Ҳинд олимлари ўз вақтида усталик билан фойдаланишга муваффақ бўладилар. Жумладан, қадимги Ҳинд олими-файласуф С.Гаутама бундан усталик билан фойдаланиб Буддо, будизм динига асос солади. Буддо – бу ёруғликка интилиш маъносини англатиб қорон ғ уликдан чиқиб, ёруғликка интилишни билдиради. Бу дин э.о. VI - V асрларда қадимий Ҳиндистонда шаклланиб, асосий динга айлана боради ва кастачиликка (брахманизм) аста-секин барҳам берилиб у дин тамоман рад этилади. Натижада янги Бу д дизм дини ҳам инсонлар социал жамиятда ва табиатда «тенгқўрлар» деб эълон қилади. Бунинг учун социал жамиятдаги ҳамма алоқа ва муносабатларда юз берадиган тенгсизлик ва зулмни, ҳатто зулм, тенгсизлик воситаси – давлат тузимини ҳам бекор этиш керак, чунки у ёвузлик, ёмонлик манбаидир, - деб эълон қилади. Социал муаммолар ҳақида ижтимоий социал тенглик ғоялари қадимги Рим ва Грецияда э.о. VI - V ва эрамизнинг I - II асрларида кенг тарқалади. Иқтисодий, социал-сиёсий, ғоявий-аҳлоқий жараёнларда инсонийликнинг ҳамма жабҳаларида сиёсий адолатлиликни, жамиятда инсоний эркинликни тиклаш, ўрнатиш ғоявий таълимотлари билан чиққан антик дунё олимлари Демократ, Протегор, Сократ, Платон (Афлотун), Арестотель (Арасту) ва бошқа социал таълимот намоёндалари шулар жумласидандир. Ҳатто христианлик пайдо бўлишининг дастлабки даврларида ҳақиқатда социал тенглик, эркинлик ғояларини асосий шиор қилиб «йўқсиллар», «мўҳт ож лар» дини деб бекорга айтилмаган эди. Улар қулчиликка қарши кураш олиб бордилар. Қадимги Грек-Македон ва Рим маданияти тараққиётида мустақил, эгилмас, букилмас, ақлли жонзот, мустақил, билимдон, ривожланган

www.arxiv.uz мавжудот бўлган инсон, инсон ш а хси ҳақидаги ғоялар асосий ўринни эгаллайди ва улар доимо жамиятда тенг, эркин ва озод, адолатли шахс бўлишлиги ғоясини илгари суради. Жамиятнинг буюк яратувчиси инсон эканлигини, шу сабабли улар мустақиллиги, озодлиги, комил инсонийлик ғоялари таълимотлари қадимги Миср, яқин Шарқ – Паластинда кенг равишда ўз ривожига эга бўлади. Инсон қадр-қиммати, тақдири масаласига жиддий эътибор берилиб, зулмни жамиятдан тамоман чиқариб йўқ қилиб ташлаш ғоясини илгари суради. Ана шундай инсонийлик жамиятда инсон ўрни, мавқеи, якка худога ишониш, эътиқод қилиш ғоялари эрамизнинг VII асрида Арабистон ярим оролида вужудга келган ислом динининг асосий таълимотига айланиб, Қуръон ва ҳадисларда у ўз аксини топади. Бу воқеалар Ғарбий Арабистонда уруғ-қабиловий муносабатларнинг емирилиб мулкий табақаланиш муносабатларнинг ўрнатила бориши даври билан характерланади. Ислом дини шу тариқа вужудга келиб, унинг асосчиси Муҳаммад Пайғамбар ғояси ва диний фаолияти билан узвий боғлиқдир. Унинг ғояларида инсонлар ҳаётида, турмуш тарзида кескин ўзгариш ясаш талаби йўқ, аммо исломга эътиқод қилувчи мўмин-мусулмонлар бир-бири билан биродарликда яшаши (ким бўлиши, қандай миллат, халқ ва этник ҳолатидан қатъий назар), эътиқодли, тартибли бўлиши, ўзаро ёрдам, ҳамкор бўлиши, ер шаридаги ҳамма инсонлар этник, маданий ҳолатидан қатъий назар ислом атрофида Оллоҳга сиғиниб, уни якка билиб бирлашишга чақиради, бошқа динлар билан ҳамкорликда бўлишга, диний толерантликка даъват этади. Демак, қадимги дунё қандай бўлишидан қатъий назар тенглик, адолатсизлик, эркинлик, яхшилик ва ёмонлик, зулм ҳақида ҳам материалистик, ҳам диний тушунчалар каби социал ғоялар маънавий меъросни яратиб кетганлар. Барибир инсоният тараққиётида тенгсизлик давом этиб келмоқда. Социологияни фан сифатида тасаввур этишда унинг вужудга келиши ва тарихий ривожланиш босқичларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир.

www.arxiv.uz Социология фан сифатида қачон вужудга келди? Энг аввало шуни унутмаслик керакки, социология-бу жамият, ижтимоий-жамият тўғрисидаги фан. Ижтимоий муносабатларни, жамиятнинг турли соҳаларидаги ўзига хос жиҳатларни, умумий ва хусусий қонуниятларни, жараёнларни ўрганади. Ижтимоий ҳаёт ривожланиши қонуниятларини ўрганишга қаратилган таълимотлар, қарашлар эрамиздан аввалги IV асрдаёқ юнон файласуфлари Афлотун (эр.авв.427-347 й.)нинг «Қонунлар», «Давлат тўғрисида», Арасту (эр.авв.384-322 й.) «Сиёсат тўғрисида», «Метафизика», «Этика», Протагорнинг (эр.авв.490-420 й.) «Ҳақиқат» каби асарларида ёритилган. Марказий Осиё мутафаккирларининг ижтимоий қарашларига доир. Марказий Осиёнинг буюк мутафаккирлари бўлмиш Абу Наср Форобий, Абу Райҳон Беруний, Амир Темур, Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзо каби улуғ алломалар ўз даври ижтимоий ҳаётининг турли соҳаларини илмий асосда тадқиқ қилганлар ва ўзларининг ижтимоий қарашларини ўз асарларида ёзиб қолдирганлар. Абу Наср Форобий ўзининг «Фозил шаҳар аҳли қарашлари ҳақида китоб», «Сиёсат ал-мадания» каби асарларида олийжаноб жамият, адолатли тузум, одил ҳукумдорлар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилган. У ўзи яшаган даврнинг ижтимоий тизимини, унинг зиддиятлари ва бу зиддиятларининг келиб чиқишидаги муаммоларни назарий жиҳатдан таҳлил қилишга уринганлар. Давлат ва жамият масаласида давлатни ижтимоий тизимни бошқарувчи ташкилот деб, уни муваффақиятли бошқариш эса кўп жиҳатдан давлат бошлиғи, ҳокимнинг характерига, фазилатларига боғлиқ деб билган. «Фозил шаҳарнинг биринчи бошлиғи,-деб таъкидлайди Форобий, шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши бўлиб, у табиатан ўн иккита хислат – фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур». Булар жумласига, ҳокимнинг тўрт мучали соғ-соғлом бўлиб, ўзига юкланган вазифаларни осон бажариши лозим; нозик фаросатли, хотираси яхши, зеҳнли равшан тушунтира оладиган, билим, маърифатга ҳавасли

www.arxiv.uz бўлиши, таом ейишида, ичкиликда, аёлларга яқ и нлик қилишда очофат бўлмаслиги, ўзини тия оладиган бўлиши ва ҳақиқатни севадиган, ёлғон ва ёлғончиларни ёмон кўрадиган, олийҳиммат бўлиши, олий ишларга интилиши зарур; мол-дунё кетидан қувмайдиган, табиатдан адолатпарвар, истибдод ва жабр-зулмни ёмон кўрувчи, саботли, журъатли, жасур бўлиши, қўрқоқлик ва ҳадиксирашларга йўл қўймаслиги каби ҳислатлар киради. «Маданий жамият ва маданий шаҳар (ёки мамлакат) шундай бўладики, шу мамлакатнинг аҳолисидан бўлган ҳар бир одам касб-ҳунарли озод, ҳамма баббаробар бўлади, кишилар ўртасида фарқ бўлмайди, ҳар ким ўзи истаган ёки танланган касб-ҳунар билан шуғулланади. Одамлар чин маъноси билан озод бўладилар» - каби фикрлари Форобийнинг жамият ҳаётини чуқур таҳлил қилганлигидан далолат беради. Абу Райҳон Беруний ўзининг «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар», «Минерология», «Ҳиндистон» асарларида ижтимоий ҳаёт масалаларини ёритган, «Минерология» асарида шахс бурчи, олийжаноблиги, шунингдек, жамият ҳаёти, моҳияти, бурчи, ижтимоий адолат тўғрисидаги қимматли фикрларни баён этган. Беруний том маънода ўз даври этносоциологи ҳам эди. «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар» асарида турли халқлар, форслар, юнонлар, яҳудийлар, христиан – моликийлар ва христиан-настурийлар, мажусийлар, собитлар, бутпараст араблар, мусулмон араблар, турклар тўғрисида, «Ҳиндистон» китобида эса ҳинд жамиятининг ички тузилиши тўғрисида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирганлар. Бу гўзал мамлакат халқлари, уларнинг ур ф -одатлари, йил, ой ва тарихий саналари, оилавий муносабатлар, маросимлари, никоҳ масалаларини ўрганган. Беруний ҳиндларнинг байрамлари, яхши кунлар ва ёмон кунлар тўғрисидаги ақидаларини ҳам ёзиб қолдирган. Беруний илмий ижодида жамият ҳаётини ўрганишда илмий кузатиш, таққослаш, тасифлаш каби социологиянинг эмпирик асосларидан кенг фойдаланган.

www.arxiv.uz Амир Темурнинг сиёсий-социологик қарашлари ўз даври учун қанчалик муҳим бўлса, бу қарашларда илгари сурилган ғоялар ҳозир ҳам ўз аҳамиятини сақлаб турибди. Амир Темурнинг қарашларидан ижодий фойда л анган ҳолда ички ва ташқи сиёсат олиб бориш муҳим сиёсий ва ижтимоий аҳамиятга эга бўлиб, Амир Темурнинг ўзи эса бевосита замонасининг ва ў з синфининг вакили сифатида яшади ва курашди. Шу тариқа Амир Темур жаҳон тарихида буюк шахслар қаторидан муносиб ўрин эгаллайди. Амир Темурнинг фаолияти ва сиёсий қарашлари натижасида ва у билан узвий боғлиқликдаги Улуғбек, Навоий, Бобур каби лар майдонга чиқдиларки, инсоният фани ва маданияти тарихини буларсиз тасаввур этиб бўлмайди. «Амир Темурнинг тарихий хизмати, - деб ёзади И.Каримов, -яна шундан иборатки, унинг ҳаракатлари туфайли Осиё ва Европа давлатлари тарихда биринчи марта ягона жўғрофий-сиёсий маконда эканликларини ҳис этди» (И.Каримов. «Бунёдкорлик йўлидан». Т.1996, т.4, 342 бет). А.Навоий ўзининг ижтимоий-сиёсий қараршларини «Саъдди Искандарий» достонида чуқур ғоялар орқали беради. Бу достонда илгари сурилган асосий ғоя шундан иборатки, Искандар давлатида барча халқлар, миллатлар ва элатларнинг урф-одатларига, динларига, тилларига қарамасдан тенг озоддир. Барча золим шоҳлар зўрлик билан тугатилган бутун дунёда ягона социал-сиёсат, давлат ўрнатилган. Бу билан А.Навоий ўзининг социал- сиёсий қарашларида одил ҳукмдорга, эл-юртда адолатли тузум ўрнатилишига, қатъий ишонч ва умид қилади. Шунинг учун ҳам Навоий ўзининг социал-сиёсий қарашларини, ўз асарларида тасвирлаган. Ўтмишнинг афсонавий ва тарихий одил ҳукумдорлари образи орқали, ҳукмдорларни адолатли, мурувватли ҳокимият эгаси бўлишига чақиради. А.Навоий сиёсий адолат, социал тенглик ғоясини аҳлоқ ва халқчилик ободончилик учун жон куйдириш фазилатлари билан уйғунлаштирган ҳолда тараннум этади. А.Навоийнинг ижтимоий-сиёсий қараршларида тинчлик, дўстлик ғоялари асосий ўринни олади. У барча давлатларни, халқларни тинч-тотув яшашга чақиради. Унинг фикрича, барча халқлар, катта-кичиклигига қарамасдан,

www.arxiv.uz ўзаро тенг бўлиши ва бир-бирлари билан савдо-сотиқни, ижтимоий алоқани ривожлантирган ҳолда яшаш керак. А.Навоий ўзининг «Тарихи мулки ажам» асарида давлатга раҳбарлик қилган 65 та шоҳга ва уларнинг бошқариш соҳасида олиб борган социал сиёсатига баҳо беради. Улар орасида мамлакат ва салтанатни бошқариш соҳасида адолатли иш тутган шоҳлар ҳақида, уларнинг мамлакатни бошқариш ва давлат ишларини йўлга қўйиш соҳасидаги ишлари ҳақида муҳим ғояларни илгари суради. Навоий ўз давридаги жамиятнинг ижтимоий тузилишини яхши билган. Бунга унинг «Маҳбуб-ул-қулуб» асари ёрқин мисол бўла олади. Бу асарида Навоий 39 хил ижтимоий гуруҳнинг аҳволи ва одатлари ҳақида сўзлаган, ёзиб қолдирган. «Назмул-жавоҳир» асаридаги рубойиларидан бирида эса Навоий ҳуқуқшуносларнинг майда ва ниҳоятда мураккаб, машаққатли меҳнатига юксак баҳо берган. Ҳуқуқни, яъни ҳуқуқшуносликни илмларнинг энг шарафлиси, деб баҳолаган ва одамларни ҳуқуқшунослик фанларини чуқур ўрганишга даъват этган. Навоий сўзларидан шу нарса англашиладики, у ўз асарларини, хусусан достонларини ёзаётган халқни, битта халқни эмас, бутун инсониятни кўзда тутган. Шунинг учун бу ўринда у менинг асарим халққа, ҳар бир инсон қалбига севимли бўлсин, ҳатто етти иқлим уни яхши кўриб, унга харидор бўлиб, қизиқиб юрсин, дейди. «Фарҳод ва Ширин» достонини ёзишга киришганида ҳам Навоий ўз олдига ҳаммага шоҳга ҳам, қулга ҳам мақбул бўладиган асар ёзишни мақсад қилиб қўйгани бежиз эмас эди: Шоҳ олса қилсин тожи торак, Қул олса ҳам анга бўлсин муборак. Навоий ижодининг, хусусан унинг лирик ва эпик шеъриятининг барча халқлар учун қимматли томонларидан бири, уларда кишилар ўртасидаги меҳру-оқибат, ўзаро муҳаббат, ҳурмат, вафодорлик тараннум этилади.

www.arxiv.uz «Фарҳод ва Ширин», «Лайли ва Мажнун» достонларида бу мавзу жаҳон адабиёти юксаклигида ёритилган. Шоир «Ҳайрат-ул-аброр» достонида бу масалага тўхталар экан: Бўлмаса ишқ, икки жаҳон бўлмасун, Икки жаҳон демаки жон бўлмасун. – деб ёзади. Бунинг маъноси шуки, бутун жамият, бутун борлиқ, хусусан одамлар ўртасидаги барча муносабатлар ўзаро муҳаббатга, ҳурматга асосланиши, шу асосда ривожланиши, яшаши керак. Бир-бирига эмас, инсоний хусусиятларга, шахснинг муқаддас, самимий, пок истак интилишларига қараб белгиланиши лозим. Чинлик йигит Фарҳоднинг арман қизи Ширинга муҳаббат қўйиши, оташин севгисининг Ширин томонидан эъзозланиши, турли халқ, мамлакатларнинг вакиллари-арабистонлик Лайли, Мажнун, эронлик Баҳром, хитойлик Дилором, юнонлик Искандар кабиларнинг ёрқин образлари – булар ҳаммаси Навоий шеъриятининг яхшилик ва олийжанобликка, маънавий соф ва юксак бўлишга қаратилган далолатдир. Алишер Навоийнинг «Ҳайрат ул-аброр» достонида унинг фалсафий, ижтимоий-сиёсий, аҳлоқий-таълимий қарашлари кенг баён қилинган бўлиб, унинг асосий ғоясини адолатли тузумини, инсонни улуғлаш, меҳнаткаш, ижодкор, билимдон халқ ғамини ейиш, унга ғамхўр бўлиш ғояси ётади.Бу достондаги: Одами эрсанг демагил одами, Оники йўқ халқ ғамидин ғами. мисралари Алишер Навоийнинг қанчалик халқпарвар сиёсий тафаккур эгаси эканлигини яққол кўрсатиб турибди. Шундай қилиб А.Навоий асарлари марказида турган белгиловчи ва йўналтирувчи бош масала – инсон, халқ, Ватан уларнинг гуллаб яшнаши, истиқболи ҳақидаги муаммолардир. Шундай қилиб, кўрамизки Марказий Осиёда яшаган кўплаб мутафаккирлар ва давлат арбоблари «Социология» фанининг шаклланиши ва ривожланишига муносиб даражада ҳисса қўшганлар. «Социология»

www.arxiv.uz фанининг кўпгина масалалари биринчи марта ана шу даврда яшаган мутафаккирлар ва давлат арбобларининг сиёсий қарашларида ўз ифодасини топган. Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳам «Бобурнома» асарида ўз даври ижтимоий ҳаёти воқелигини, инсон шахси хусусиятларини, яхши ва ёмон томонларини, Андижондан Ҳиндистонга қадар бўлган ўлкан ҳудудда яшаган халқларнинг ижтимоий жиҳатларини шахсий кузатишлари, илмий тадқиқотлари асосида ўрганган ва ёзиб қолдирган. Юқорида номлари зикр қилинган буюк мутафаккирлар яшаган даврда социология ҳақиқатда мустақил фан сифатида шаклланмаган эди. Уларнинг ижтимоий ҳаёт жараёнлари тўғрисидаги илмий тадқиқотлари натижалари эса ижтимоий-фалсафий қарашлар тарзида намоён бўлган. Социологиянинг фан сифатида вужудга келиши, унинг вужудга келишидаги ижтимоий-тарихий шарт-шароит ва илмий-назарий манбалар нимадан иборат? Социология нисбатан мустақил фан сифатида қачон вужудга келди? Тарих шунга гувоҳлик берадики, француз файласуфи Огюст Конт (1798- 1857) томонидан 1839 йилда «Позитив фалсафа қурси» асарининг учинчи томи чоп этилгандан бошлаб «социология» фанига асос солинди. У ўз асарида биринчи бор жамият ҳаётини ўрганиш вазифасини бажарадиган «социология» тушунчасини қўллаган. О.Конт ўз таълимотини позитив, яъни илмий асосланган фалсафа деб баҳолади. Дастлаб позитив билим математика, физика, астрономия, химия, кейинчалик биология соҳасида қўлланилди. Кейинчалик социологияда қўлланилиши эса унинг энг юқори даражага эришганлигини билдиради. «Позитив усул» илмий кузатишлар, эксперимент ва таққослаш усуллари ёрдамида тўпланган эмпирик маълумотларни назарий таҳлил қилишни ифодалайди. Аслида жамият ҳаётини ўрганишга қаратиладиган бундай усул Марказий Осиё мутафаккирлари томонидан қарийб минг йиллар аввал қўлланилган

www.arxiv.uz ижтимоий ҳаёт жараёнларини ўрганиш усулларидан унчалик кескин фарқ қилмайди. Асосий фарқ фақат шун д ан иборатки, янги давр Ғарбий Оврупо фани ижтимоий тадқиқот шакли ўрта аср Шарқ ижтимоий ҳаётидан тубдан фарқ қилувчи, янги ижтимоий муносабатлар мазмунига, ўзига хос томонларига эга бўлган жамият тузимини, яъни капитализмни ўрганишга қаратилган эди. Ижтимоий-иқтисодий, маданий юксалишга эришаётган Ғарбий Оврупа ҳаёти ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан таназзулга, ўрта аср турғунлигидан чиқа олмаган шарқ мамлакатларига нисбатан илмий билимлар ривожланишига янги муҳит ва қулай шароит яратиб берди. Бунинг оқибатида жамият ҳаётини тобора системали, мукаммал ўрганишга қаратилган социология фан сифатида шаклланди ва янада ривожлана бошлади. Социология фан сифатида таркиб топишида яна бир муҳим омил- меҳнат тақсимоти ва кооперация қонунининг очилиши сабаб бўлди. Бу ўз навбатида жамият тарихида муҳим роль ўйнайди. Чунки, бунинг оқибатида ижтимоий ва касбий гуруҳлар социология тадқиқот объекти сифатида ўрганила бошланди. О.Конт социологияни икки қисмга ажратади: социал статика ва социал динамика. Социал статикада ижтимоий тизимларнинг шарт-шароити ва функционал қонуниятлари ўрганилишини кўрсатади. Унда ижтимоий институтлар оила, давлат, дин кабилар тадқиқ этилди. Социал динамикада эса О.Конт ижтимоий прогресс ривожланишини назарда тутиб, у жамиятнинг маънавий ва ақлий ривожи инсоният тараққиётининг ҳал қилувчи омили, деб қарайди. Бу тамойил ҳозирги замон социологияси таркибида ҳам ўз мазмунини, илмий қимматини сақлаб қолган. Социологиянинг фан сифатида таркиб топишдаги ижтимоий-тарихий шарт-шароитлар ва унинг назарий манбаи нимадан иборат эди? XIX асрнинг 40-йиллари Ғарбий Оврупо мамлакатларида ижтимоий-сиёсий аҳвол нотинч эди. Франция, Англия мамлакатлари ижтимоий муносабатларида кескин зиддиятлар вужудга келган эди. Социал инқилоблар Ғарбий Оврупони ларзага сола бошлади. Шундай шароитда О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм,

www.arxiv.uz М.Вебер каби социология фани асосчилари жамият тараққиётини ислоҳотлар асосида олиб бориш зарурлиги тўғрисидаги фикрларни илгари сурдилар. Худди шу даврнинг мутафаккирлари К.Маркс ва Ф.Энгельслар эса ўзларининг жамият ҳаётини инқилобий йўл билан ривожланиб бориши таълимотини илгари сурдилар. Шундан бошлаб то СССР парчаланиб кетгунига қадар икки қарама-қарши ғоявий йўналишда социал ғоя ривожланиб келди. Булар, бизда «Буржуа социологияси» номи билан аталиб келинган. Ғарбий Оврупо ва АҚШда ривожланган социология ва «марксистик социология». Ҳар икки йўналиш учун ҳам XIX асрнинг 30-50 йилларида яратилган: немис олимлари Шванцс ва Шрейденлар томонидан (1838-1839) йиллар ҳужайранинг кашф қилиниши, инглиз олими Ч.Дарвин томонидан ишлаб чиқилган турларнинг эволюцион назарияси илмий асос бўлиб хизмат қилди. Капитализмнинг жадал ривожланиши жамият ҳаётида бир қатор долзарб муаммолар юзага келди. Йирик саноат тармоқларининг вужудга келиши оқибатида шаҳар аҳолиси сони жадал суръатда орта бошлади. Ижтимоий-сиёсий онгнинг ривожланиши билан кенг омма, айниқса пролетариат синф сифатида шаклланиб, уларнинг уюшқоқлиги орта борди. Шу билан бирга уларнинг қашшоқлашувининг ортиши, буларнинг барчаси социал зиддиятларнинг кучаювига сабаб бўлди. Шунлай қилиб, бир томондан жамиятнинг ижтимоий «хасталиги» ортди, бошқа томондан эса, бу «хасталикни даволовчи ўзларининг «ижтимоий муолажаларини» таклиф қилиб, социологик тадқиқотлар орқали жамият ҳаётини тартибга келтиришга уринган кишилар – социологлар пайдо бўлди. Англия ва Францияда капитализмнинг жадал ривожланиши билан боғлик ҳолда, шу мамлакатларда жамиятнинг ижтимоий ривожланиш муаммоларига бағишланган илмий ишлар олиб борилди. Жон Сиклернинг 21 жилддан иборат «Шотландиянинг статистик тавсифи», Фридрих Энгельснинг «Англияда ишчилар синфнинг аҳволи», Чарлз Бутнинг «Лондон кишиларининг ҳаёти ва меҳнати», Андре Геррининг «Франция аҳлоқий

www.arxiv.uz статистикаси очерклари», Фредерик Ле Пленинг 6 жилдлик «Европа ишчилар» асарлари шулар жумласидандир. XIX аср йирик статистикаларидан Адольф Кетленинг 1835 йилда чоп этган «Инсон ва қобилият ривожланиши тўғрисида ёки ижтимоий ҳаёт тажрибаси» асари амалий социологик тадқиқот методологияси ва услубиётини ишлаб чиқишда, умуман социологиянинг фан сифатида вужудга келишида катта аҳамият касб эт а ди. Социологиянинг фан сифатида асосий ривожланиш босқичлари: классик, ноклассик, марксистик ва ХХ аср Америка социологияси. Социологиянинг фан сифатида шаклланишига асос солган, унинг классик вакиллари О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгеймлардир. Социологиянинг классик методологияси қўйидаги 4 та тамойилдан иборат бўлган: 1. Ижтимоий ҳаёт барча воқеликка умумий хос бўлган қонуниятга бўйсунади. Ҳеч қандай ўзига хос, аҳолида ижтимоий қонунлар бўлиши мумкин эмас. 2. Шунинг учун социология табиатшунослик фанлари каби тузилмоғи керак. 3. Ижтимоий тадқиқот усуллари ҳам аниқ ва қатъий бўлиши зарур. Бутун ижтимоий ҳаёт ҳодисалари ҳудди табиат ҳодисалари каби миқдорий тавсифланмоғи лозим. 4. Ижтимоий ҳаёт тўғрисидаги билимларнинг илмийлиги унинг мазмуни объективлиги мезони билан белгиланади. Социологик билимлар ҳар қандай субъектив таасуротлардан, ақлий-назарий ҳукмлардан ҳоли бўлмоғи зарур. Социал воқелик бизнинг унга муносабатимиз қандай бўлишидан қатъий назар, қандай бўлса, шундайлигича тавсифланмоғи керак. Бошқача қилиб айтганда, социология ҳар қандай мафкурадан ва қадрият ҳукмларидан ҳоли бўлиши талаб қилинади.

www.arxiv.uz Классик социологиянинг йирик намоёндаларидан бири, француз социологи Э.Дюркгеймдир (1858-1917). У ўзининг 1895 йилда ёзган «Социологик усул қоидаси» асарида социологияни социал маълумот сифатидаги предметини таърифлаб беради. Э.Дюркгейм фикрига кўра, социология социал маълумотларни билишга асосланмоғи керак. Унингча, социал маълумотларни объектив реал равишда эътироф этмоқ социологик усулнинг асосий талабидир. «Социология – деб ёзади Э.Дюркгейм, қанчалик ихтисослашган бўлса, фалсафий мушоҳада учун шунчалик бой, ўзига хос маълумотлар етказиб беради». Социологиянинг ноклассик типи немис файласуф – социологи Г.Зиммель (1858-1918) ва М.Вебер (1864-1920) лар томонидан ишлаб чиқилган. Ушбу методология асосида жамият ва табиат қонунларининг бутунлай қарама-қарши эканлиги тушунчаси ётади. Г.Зиммель ва М.Веберлар социологик билимлар предмети сифатидаги «жамият», «халқ», «инсоният», «жамоатчилик» каби тушунчаларини рад этадилар. Улар социологик тадқиқот предмет фақат индивид бўлмоғи керак, деб ҳисоблайдилар. «Социология» - Г.Зиммелнинг фикрича-хусусий ижтимоий фанларнинг билиш назариясидир». У жамиятнинг умумсоциологик қонунларини рад этиб, шундай фикрларни ёзади: «Ижтимоий ривожланиш қонунлари тўғрисида сўз бўлиши мумкин эмас. Албатта, ҳар қандай ижтимоий унсур ҳаракати табиий қонунларга бўйсунади: аммо умумий жамият қонуни йўқ: бунда барча табиатдагидек қонунлар устида ҳукмронлик қиладиган қонун йўқ. Шунинг учун биз ҳар қандай икки бир хил ижтимоий шароитда мутлақо бошқа-бошқа ҳодисаларни келтириб чиқарадиган кучни била олмаймиз». М.Вебер эса қадриятли ҳукмлар доим шахсий ва субъектив хусусиятга эга деб билган. Улар аҳлоқий, сиёсий ёки бошқа қарашлар билан боғлиқ, деб ҳисоблайди. М.Веберда социал билишнинг асосий қуроли «идеал тип» ҳисобланади. Идеал – бу социал тарихий реалликни таққослаш орқали билиш тўғрисидаги тушунча. Унингча барча социал маълумот социал тип билан

www.arxiv.uz тушунтирилмоғи лозим. Вебер давлат типлари ва рационаллик типлари каби социал фаол типологиясини илгари суради. «Капитализм», «Бюрократизм», дин» ва шу каби идеал типларга асосланади. К.Маркс (1818-1883) ва Ф.Энгельс (1820-1895) нинг жамият тўғрисидаги материалистик таълимоти социологиянинг классик а ноклассик типларрининг ўзига хос синтези сифатида вужудга келди. Марксизмда социология предмети жамиятнинг асосий ривожланиш қонуниятларини, унинг ижтимоий бирликлари ва институтларини ўз ичига олади. Жамият тараққиётини материалистик тушунишнинг асосий тамойиллари нималардан иборат? 1. Тарихий материализмнинг асосий тамойилларидан бири ижтимоий ривожланиш қонуниятини эътироф этиш. Ҳақиқатдан ҳам К.Маркс жамият тарихи ривожланишининг умумий қонуниятини кашф этди. 2. К.Маркс ва Ф.Энгельс жамият ҳаётида амал қиладиган хилма-хил кўплаб ижтимоий муносабатларни, бошқаларининг белгиловчисини аниқлаш зарур деб билдилар. Бу ижтимоий муносабатлар – моддий неъматларни ишлаб чиқариш усули бўлиб, бу ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатларидан иборат. «Кишилар ўз турмушини ижтимоий ишлаб чиқаришда уларнинг иродаларига боғлиқ бўлмаган, муайян, зарур муносабатларга у ишлаб чиқариш муносабатларига киришадилар, бу муносабатлар уларнинг моддий ишлаб чиқарувчи кучлари ривожининг муайян босқичига мувофиқ бўлади, - деб ҳисобладилар. «… Моддий ҳаётни ишлаб чиқариш усули умуман социал, сиёсий ва маънавий ҳаёт жараёнларини белгилайди. Кишиларнинг онги уларнинг борлигини белгиламайди, балки аксинча, уларнинг ижтимоий борлиги уларнинг онгини белгилайди», - деб кўрсатади. 3. Жамият тўғрисидаги материалистик таълимотининг яна бир муҳим тамойили жамият ҳаётининг прогрессив ривожланиб бориши ҳарактерига эга эканлиги. Шу тамойил асосида Маркс ва Энгельс ижтимоий-иқтисодий формация тўғрисидаги қонуниятни очдилар.

www.arxiv.uz 4. Табиий-тарихий жараёнлар табиатда рўй берадиган жараёнлар сингари қонуниятли, зарурият орқали содир бўлиб, ўз моҳиятига кўра объектив ҳарактерига эга. Аммо, табиат ҳодисаларидан фарқ қилиб, жамият ҳодисалари стихияли тарзда эмас, балки унда яшовчи кишиларнинг онгли фаолияти натижасидан иборатдир.Жамият ҳаётида ҳеч бир ҳодиса кишилар онгида акс этмай содир бўлмайди. 5. Г.Зиммель ва М.Вебер социологик қарашларидан фарқ қилиб, Маркс ва Энгельс социологик қараршларида эмпирик социологик маълумотлар ва назарий хулосалар «тарихий давр манфаатлари»га пролетариат манфаатларига қаратилган эди. В.И.Ленин бу ёндашувини партиявийлик тамойили сифатида янада ривожлантиради. Бу эса, жамият тараққиёт тўғрисидаги барча «буржуача» социологик таълимотлар ноилмий деб, инкор этилишига олиб келди. Умуминсоний қадриятлар ўрнини синфий, партиявий қадриятлар эгаллади. ХХ аср 20-йилларидан бошлаб жаҳон социологиясининг маркази Ғарбий Оврупадан АҚШга кўчди. АҚШда социологиянинг фан сифатида жадал ривожланишида қўйидаги омил муҳим роль ўйнади. Капитализмнинг юқори босқичига кўтарилиши, Оврупада синфий курашнинг кучаюви натижасида АҚШда мавжуд ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий зиддиятларни ҳал этишга қаратилган эмпирик тадқиқотларнинг катта ҳажмда тўпланганлиги АҚШда социологиянинг фан сифатида жадал ривожланишига сабаб бўлди. Ғарбий Оврупада социология узоқ вақт социолог олимларнинг шахсий жонбозликлари асосида ривожлантирилган эди. Масалан, О.Конт ва бошқа кўплаб социологлар доимий иш ҳақига эга эмас эдилар. АҚШда социология университетларда ўрганилди. Жаҳонда биринчи марта 1892 йил Чикаго университетида социология кафедраси ва факультети очилди. 1901 йилга келиб 169 университетда фан сифатида ўқитилди. 80-йилларнинг охирига келиб эса 250 коллеж ва университетларда ўқитилди.

www.arxiv.uz АҚШда социология ўзининг илк ўрганилишидан бошлаб эмпирик- амалий фан сифатида шаклланди. Ҳозирги социологик тадқиқотлар ўзининг жуда катта молиявий асосига эга. Социологик тадқиқотлар ўтказиш учун йилига 2 миллиард доллар ажратилади. Бу ҳаражатларнинг ярмини АҚШ ҳукумати, қолган ярмини эса хусусий мулк эгалари ўз зиммасига олган. АҚШда ҳозир 100 минг нафар социология мутахассислари фаолият кўрсатмоқда. Ҳукумат ва мулк эгалари социологияга социал зиддиятларни ҳал этиш қуроли сифатида, ижтимоий барқарорликни таъминлаш воситаси, ижтимоий назорат ва бошқарув омили, меҳнат унумдорлигини оширувчи кишиларнинг моддий ва маънавий муносабатларини тартибга солиб туришнинг илмий асоси сифатида жиддий эътибор бериб келмоқдалар. Эмпирик тадқиқотларнинг мунтазам равишда олиб борилиши, фундаментал методологик ва назарий асосининг ишлаб чиқилганлиги, унинг математик ва статистик, компьютер технологияси юқори даражадалиги, моделлаштириш ва социал экспериментларнинг юқори савияда олиб борилиши оқибатида ҳозирга келиб АҚШда социология аниқ прогнозлар берувчи фанга айланган. Эмпирик социологик тадқиқотларга эҳтиёж ижтимоий-тарихий талабдир. Жамият ҳаётини тўғри бошқариш энг аввало илмий социологик тадқиқотларга таянмоғи зарур. ХХ асрнинг 20-йиллардан бошлаб АҚШ социологиясида айниқса меҳнат муносабатлари, инсоний муносабатларни ўрганиш янги ижтимоий- иқтисодий муносабатларга ўтиш жараёнини тезлаштирди. Масалан, 1927- 1932 йилларда Э.Мэйо раҳбарлигида меҳнат ва бошқарув муносабатларини ўрганишга қаратилган ва Хоторн экспериментлари номи билан машҳур бўлган социологик тадқиқотлар, шу асосда, 1943 йилда Абрахам Маслоу томонидан ишлаб чиқилган истеъмолнинг иерархик назарияси ишлаб чиқилди ва амалиётда қўлланилди. Кейинчалик шу назария асосида 1950 йили Ф.Херцберг томонидан мотивация нзарияси ва 1957 йили Д.Макгрегор томонидан бошқарув усуллари назарияси яратилди. Ф.Херцберг назариясига кўра, фақат ички омиллар меҳнат мазмунини, меҳнатдан қониқишини

www.arxiv.uz оширади, - деган хулосага келган. Меҳнат шароитлари, иш ҳақи, шахслараро муносабатлар, корхона раҳбариятининг тутган сиёса т и, бошқариш усули ва бошқа шу кабиларга у ташқи омиллар сифатида қарайди. Бу омиллар меҳнатдан қониқмаслик даражасини пасайтириб, кадрларнинг, мутахассисларнинг корхонага боғланишини мустаҳкамлайди. Аммо, бу омиллар меҳнат унумдорлигининг ошишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатмайди. Бу билан Ф.Херцберг қўйидаги ўзаро боғлиқликни асослайди: меҳнатдан қониқиш, ҳосил қилиш меҳнат мазмунининг функциясидир, қониқмаслик эса меҳнат шароитининг функциясидир. Ҳар икки тизим турли томонга йўналган ҳулқий жиҳатдир. 60 йилларда АҚШ назарий социологияси феноминологик йўналишнинг кучайганлиги билан ҳарактерланади. Феноминологик социологиянинг шаклланиши А.Шнетц номи билан боғлиқ. Ўз моҳиятига кўра феноменологик социология антипозитив йўналишда бўлди. АҚШда яна бир антипозитив социологик йўналиш символик интеракционизм бўлиб, унга Г.Блумер асос солган. «Янги социология» номи билан аталмиш учинчи антипозитив социологик йўналиш Ч.Р.Миллс номи билан боғлиқ. Символик интеракционизм феноменологик социология си , «янги социология», конфликт социологияси, ижтимоий айирбошлаш назарияси, неофункционализм ва бошқа шу каби назариялар – ҳозирги замон АҚШ социологиясининг асосий йўналишлари ҳисобланади. Америка социологиясида 60-йилларга қадар марксистик ғоялар таъсири йўқ эди. 60-йиллардан бошлаб АҚШда марксистик социологияга қизиқиш орта бошлади. 70-йилларда Р.Фридрихс каби социологлар «диалектик социология» дастурини ишлаб чиқиш ғояси билан чиқдилар. Унга кўра, марксистик ва номарксистик социологик назариялар, концепциялар ўртасидаги зиддиятни, ажралишни бартараф қилиш масаласи илгари сурилди. Бундай уринишлар 60 йилларда ҳам давом этди. Шу даврларда АҚШ университетларида К.Маркснинг социологик таълимоти ўқитила бошланди.

www.arxiv.uz АҚШда ўтказилган эмпирик социологик тадқиқотлар ва ишлаб чиқилган турли хусусий-амалий социологик назариялар муайян методологияга асосланган эди. АҚШ социологиясида узоқ вақт бихевиоризм методология сифатида ҳукмрон бўлди. Бихевиоризм инглизча сўздан келиб чиқиб, хулқ маъносини англатади. Бунга кўра, социология инсон ҳулқи тўғрисидаги фандир. Бихевиоризм асосчилари Э.Торндайк, Д.Б.Уотсон, Б.Скиннерлар эди. Уларнинг фикрига кўра инсон ҳулқи кўп жиҳатдан бошқариладиган руҳий жараёндир. Шунинг учун бихевиоризм намоёндалари социология, ижтимоий психология каби фанларнинг асосий вазифаси инсон хулқини бошқаришдан иборат бўлмоғи лозим деб ҳисоблайдилар. Бихевиоризм социологиясининг эмпирик усулларига катта аҳамият беради. Бу методология асосчилари социологияда, айниқса кузатиш ва эксперимент усуллари муҳим ўрин тутишини таъкидлайдилар. Эмпирик маълумотларни қайта ишлашда эса миқдорий, математик ва статистик усуллар кўпроқ аҳамиятли эканлигини кўрсатдилар. Социология фани ривожида бихевиоризм катта аҳамият касб этди. Инсон ҳулқининг чуқур ички яширин, ботиний дунёсини ўрганишга сезиларли таъсир кўрсатди. АҚШ социологиясида бихевиоризм методологиясидан ташқари, яна Парсонс ва Мертонларнинг таркибий-функционал таҳлил мактаби методологияси ҳам муҳим аҳамият касб этди. Ҳозирги замон АҚШ социологиясида этнометодологик ва экзистенционал социология бўйича жиддий изланишлар олиб борилмоқда. АҚШ ва Ғарбий Оврупа социологик тадқиқот назариялари ва методологияси совет марксистик социологиясида етарлича қадрланмади. Улар буржуа назариялари сифатида танқид қилинди ва бутунлай инкор этилди. Коммунистик мафкурага асосланган совет марксистик социология фани тобора ўзининг фан сифатидаги моҳиятини йўқота борди. Бошқа ижтимоий ва гуманитар фанлар қатори ҳукмрон сиёсий мафкурага

www.arxiv.uz бўйсундирилди, унинг ожиз хазматкорига айлантирилди. Натижада социология мавжуд ижтимоий реалликни бир томонлама сохта ифодаловчи тоталитар давлат буюртмасини бажарувчи бўлиб қолди. Совет давлатининг дастлабки йилларидаёқ, яъни 1918-1919 йилларда Петроград ва Ярославль университетларида социология кафедралари очилди. Социология мутахассислиги бўйича илмий даража жорий қилинди. 1919 йилда эса социологик институт ташкил этилди. 1922 йилда эса ВКП (б) МК қарори билан рус зиёлиларининг катта гуруҳи Россиядан чет элга бадарға қилинди. Улар ичида йирик социолог П.А.Сорокин ҳам бор эди. У АҚШда яшади ва ўз илмий фаолиятини давом эттирди. 20-йилларда социология бўйича қатор асарлар нашр этилди. Булар жумласига 1922 йил чоп этилган П.А.Сорокиннинг «Социология асослари» 1928 В.М.Хвостовнинг «Социология асослари», «Ижтимоий прогресс қонуниятлари тўғрисидаги таълимот». 1922 йилда Н.А.Бухариннинг «Тарихий материализм назарияси. Марксистик социологиянинг оммабоп дасрслиги». 1923 йилда М.С.Солинскийнинг «Кишиларнинг ижтимоий ҳаёти, Марксистик социологияга кириш» ва бошқалар киради. Уларда асосан социологиянинг назарий масалалари ишлаб чиқилган. 50-йилларда социология тўла фалсафий фан сифатида эълон қилинди. Тарихий материализм-марксизм социологияси сифатида қаралиб, эмпирик аниқ социологик тадқиқотлар фалсафий назариянинг предмети бўлмаслиги учун социологиядан суриб чиқарилди. Шу даврдан бошлаб социология собиқ СССРда ўзининг фан сифатидаги мазмунини йўқотди. 50-йиллар охири, 60-йиллар бошларидан социология фани ривожида бирмунча ижобий ўзгаришлар рўй берди. Эмпирик социологик тадқиқотлар ўтказила бошланди. 60-йиллар ўрталарида биринчи социологик муассаса – СССР ФА фалсафа институти қошида социологик тадқиқотлар бўлими ташкил қилинди. Ленинград университетида социологик тадқиқот лабораторияси очилди. 1962 йилда Совет социологик ассоциацияси, 1964 йилда эса МДУ фалсафа факультетида конкрет социологик тадқиқотлар

www.arxiv.uz кафедраси ташкил қилинди. 1969 йилга келиб СССР Ф А иттифоқдош республикаларда ўз бўлимларига эга бўлган конкрет социологик тадқиқот институти ташкил қилинди. 1974 йилдан бошлаб Москвада, Свердловск, Ленинград, Новосибирск каби йирик илмий марказларда «Социологик тадқиқотлар» ойномаси чиқа бошлади. 1988 йилга келиб Москва, Ленинград, Свердловск, Киев университетларида социологик факультетлари очилди. Совет тузуми даврида тарихни материалистик тушунишга синфий ва партиявий ёндашишни абсолютлаштириш оқибатида умумсоциологик қонуният моҳиятига путур етказилди. Жамият тараққиётини бир томонлама бўрттириб тушунтириш оқибатида субъективизмга, волюнтаризмга олиб келди. Социология фалсафа ва бошқа ижтимоий фанлар сингари сиёсатга бўйсундирилиб, унинг хизматкорига айлантирилди. Социологиянинг асосий ижтимоий вазифаси муайян андозага солинган, олдиндан қатъий белгиланган сиёсий буюртмани бажаришдан иборат бўлиб қолди. Мавжуд мафкура доирасидан чиқиш қатъий таъқиқланди. Шундай қилиб, ўша давр ижтимоий фанлари учун методологик асос қилиб олинган тарихни материалистик тушунишдан четлашилди. Ижтимоий онг ижтимоий ҳаётни эмас, балки ижтимоий борлиқ ижтимоий онгни белгилайди, деган материалистик моҳиятга эга бўлган умумсоциологик қонуниятга ҳилоф равишда иш юритилди. Совет Иттифоқи даврида социологиянинг фан сифатида ривожланиши учун тўла имконият бўлмади. Бунинг асосий сабаби, демократиянинг йўқлиги, ижтимоий муносабатга фақат синфийлик, партиявийлик нуқтаи назаридан қаралганлиги бўлди. Социология эса фақат тўлақонли демократия бўлгандагина фан даражасида амал қилади. Чунки, социология моҳият эътибори билан жамият ҳаётининг ўзаро боғлиқ бўлган сиёсий, ижтимоий маънавий ва ижтимоий турмуш соҳалари ривожланиши ва функционал қонунларини объектив жиҳатдан илмий таҳлил қилади. Бинобарин, эмпирик тадқиқот даражасида олинган маълумотлар ўрганилаётган объектнинг салбий жиҳатларини ҳам ифодалаш мумкин.

www.arxiv.uz Кишиларнинг давлат сиёсатига, мавжуд сиёсий режимга муносабатини моддий турмуш даражаси, кайфияти, интилишлари ва шу каби муносабатларни социологик тадқиқ қилиш орқали мамлакатдаги мавжуд ижтимоий-сиёсий ҳолат юзага чиқарилади. Фақат тўлақонли демократик тузумдагина мавжуд сиёсий кучларнинг фикрлар хилма-хиллигига йўл қўйилади. Социологияда тадқиқот натижаси қандай бўлишидан қатъий назар, илмий асосланган ва объектив ҳарактерда бўлиши талаб қилинади. Агар давлат демократик асосда бошқарилмаса, ҳокимият тепасидаги сиёсий кучлар манфаатига хизмат қилмайдиган ҳар қандай илмий социологик тадқиқотдан воз кечилади ва у таъқиқланади. Сиёсий идеологияга бўйсундирилган социология эса ўзининг илмийлигини йўқотиб субъектив, сунъий ва сохта хусусиятга эга бўлиб қолади. Ўзбекистонда дастлаб 1989 йилда Тошкент Давлат Университети фалсафа факультети таркибида социология бўлими ва кафедра с и ташкил қилинди. Шу йилдан бошлаб социологлар тайёрлана бошланди ва 1994 йили 40 та мутахассис битириб чиқди. 1995 йилда 30 та, 1996 йили 21 та талаба социолог мутахассислигига эга бўлдилар. Социология кафедраси 8 мутахассис профессор Н.С.Алиқориев раҳбарлигида фаолият кўрсатмоқда. 1996 йили кафедра доцента А.Ж.Холбековнинг «Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг социологик таълимоти» китоби «Университет» нашриёти томонидан 350 нусхада чоп этилди. Фарғона Давлат Университетида дастлаб 1990 йилда социология кафедраси ташкил этилди. 1992 йилда эса шу кафедра асосида «Умумий социология» ва «Амалий социология» кафедралари ташкил этилди. «Амалий социология» кафедрасининг илмий тадқиқот йўналиши – ёшлар фаолиятида меҳнат омилини фаоллаштириш йўллари бўлиб, бу борада аниқ тадқиқотлар олиб борилмоқда.

www.arxiv.uz 1991 йилда социология бўйича мутахассислар тайёрлаш бўлими очилиб, унга қабул қилинган дастлабки талабалардан 17 киши 1996 йилда социология бўйича мутахассис сифатида битириб чиқди. Ўзбекистон ФА фалсафа ва ҳуқуқ институти қошида 1993 йилда Ўзбекистон социологларининг ассоциацияси тузилди. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 18 июл 1994 йил 87-01-242 сонли буйруғи билан олий ўқув юртларида социология фани ўқитилиши жорий қилинди. Аммо, республика ижтимоий ҳаёти муаммоларини барча ўқув юртлари олимлари томонидан ўрганилиши сустлик билан бормоқда. Социологик тадқиқотларнинг жамиятимиз ижтимоий ҳаётини ўрганишдаги салмоғи ҳали жуда паст даражада. Ўзбекистонда социология фанини ривожлантиришда президентимиз И.А.Каримовнинг роли беқиёсдир. Чунки И.Каримов баён қилган иқтисодий ислоҳотларнинг беш тамойили, шу жумладан унинг биринчиси иқтисодиёт сиёсат устидан устивор бўлган, уни ҳар қандай мафкурадан озод қилиш лозимлиги ўқтирилди. Иқтисодиёт ўз қоидаларига асосланиб ривож топиши керак» - деган қоидага кўра иқтисодиётни асосий ижтимоий тизим сифатида социология фани доирасида ўрганиш жамиятнинг бошқа жиҳатларини ўрганишга асос бўлади. И.А.Каримовнинг «Ўзбекистон буюк келажак сари», «Маънавий юксалиш йўлида», «Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда», «Тарихий хотирасиз келажак йўқ», «Миллий истиқлол мафкураси», «Баркамол авлод орзуси» ва бошқа асарларида мустақил миллий давлатимиз ижтимоий тизимидаги мавжуд системалар таркибий функционал ҳолатининг социологик тадқиқотлар орқали аниқлаш ва ўрганиш муаммоси ҳозирги куннинг муҳим масаласи эканлиги, уларнинг миллий тузилиш ва турли миллатларнинг ўзаро тотув яшашини таъминловчи омилларни кучайтириш йўлларини аниқлаш; оила ёшлар билан боғлиқ бўлган мавжуд муаммоларни жиддий таҳлил қилиб, реал тадбирлар, ишлаб чиқиш ва ҳатто тадбиқ қилиш: салбий ҳарактердаги турли гуруҳлар, гиёҳвандлар, террорчилар, умуман мамлакат сиёсий

www.arxiv.uz вазиятига, иқтисодиётига, маънавиятига, тинчлигига ва кишиларнинг ижтимоий турмуш тарзига етказаётган катта зарарига ва гуруҳлар фаолиятига чек қўйиш каби муаммоларни ўрганиш социологларнинг асосий фазифаси эканлиги алоҳида қайд қилинган. Бу асарларда бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш концепцияси ва жамият ҳаётида бозор муносабатларининг таркиб топиб бориш жараёнини ўрганиш, назарий социологиянинг асосий тадқиқот объекти эканлиги алоҳида ўқтириб ўтилган. И.Каримов томонидан Ўзбекистон социологларининг олдида қўйилган энг долзарб муаммо ва бу муаммони ечиш йўллари 2000 йилда эълон қилинган «Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳаёт – пировард мақсадимиз» деган асарида мукаммал ишлаб чиқилган. Биз, - деб ёзади И.Каримов. Бугун мустақил тараққиёт йилларида тўплаган тажрибаларимизга таяниб, ҳаётимизни янгилаш ва ислоҳ қилиш йўлида давлат ва жамият қурилишининг энг асосий мақсад ва вазифаларини, олдимизда турган биринчи галдаги муҳим масалаларни аниқлаб олмоғимиз лозим. Демак, Ўзбекистон социологлари олдида ниҳоятда мураккаб ва шу билан бирга ҳал қилиниши лозим бўлган муаммо турибдики, бу муаммони ҳал қилиш йўлини ҳам президент И.Каримов ўз асарларида аниқ ва равшан қилиб кўрсатиб берган. «Бизнинг, - деган эди И.Каримов ўз асарларида, - бош стратегик мақсадимиз қатъий ва ўзгармас бўлиб, бозор иқтисодиётига асосланган эркин демократик давлат барпо этиш, фуқаролик жамиятининг мустаҳкам пойдеворини шакллантиришдан иборат»дир.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Каримов И.А. «Тарихий хотирасиз келажак йўқ». Тошкент, 1998. 2. Каримов И.А. «Истиқлол ва маънавият». Тошкент, 1994. 3. Каримов И.А. «Ўзбекистон XXI аср бўсағасида…». Тошкент, 1997 4. Абу Наср Форобий. «Фозил одамлар шаҳри». Тошкент, 1993 5. Аҳмад Яссавий. «Девони ҳикмат». 6. Абу Райҳон Беруний. «Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар», «Маъсудия». 7. Абу Али ибн Сино. «Тадбири манзил». 8. Низом ал-Мулк. «Саёҳатнома». 9. «Социология» дарслик. М.1990 10. К.Юнусов. «Социология» (ўқув қўлланма), Андижон, 1998 11. Ўзбек педагогикаси антологияси. Тошкент, 1995. 3-320 бетлар. 12. М.Бекмурадов. «Социология асослари». Т.»Фан», 1994. 13. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари

Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари

Социология фанининг юзага келиши ва тараккий этиши

Социология фаниннг юзага келиши

Сиёсий карашларнинг вужудга келиши ва ривожланиши