Социология фаниннг юзага келиши - Sotsiologiya - Referatlar

Социология фаниннг юзага келиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Эрамиздан аввалги юнон файласуфлари ( Афлотун , Арасту , Протагор ) ва Марказий Осиё мутафаккирларининг ижтимоий қарашлари . 2. Х I Х – аср охири ва ХХ асрнинг бошларида социологиянинг шаклланиша ва ривожлантирилиши (О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм, М.Вебер ва бошқалар) 3. ХХ аср АҚШ социологияси. 4. Ҳозирги шароитда социология фанининг ривожлантирилиши.

www.arxiv.uz Эрамиздан аввалги юнон файласуфлари ( Афлотун , Арасту , Протагор ) ва Марказий Осиё мутафаккирларининг ижтимоий қарашлари . Социологияни фан сифатида тасаввур этиш учун энг аввало унинг вужудга келиши ва тарихий ривожланиш босқичларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир . Ижтимоий ҳаёт ривожланиши қонуниятларини ўрганишга қаратилган таълимотлар, қарашлар эрамиздан аввалги IV асрдаёқ юнон файласуфлари Афлотун (эрамиздан аввалги 427-347 йил) нинг “Қонунлар ”, “Давлат тўғрисида”, Арасту (эрамиздан аввалги 384-322 йил) нинг “ Сиёсат тўғрисида”, “Метафизика”, “Этика”, Протагорнинг (эрамиздан аввалги 490- 420 йил) “Ҳақиқат” каби асарларида ёритилган. Марказий Осиёнинг мутфаккирлари бўлмиш Абу Наср Фаробий, Абу Райҳон Беруний, Заҳириддин Муҳаммад Бобур Мирзо каби улуғ алломалар ўз даври ижтимоий ҳаётнинг турли соҳаларини илмий асосда тадқиқ қилганлар ва ўзлариниг ижтимоий қарашларини асарларида ёзиб қолдирганлар. Абу Наср Фаробий ўзининг “Фозил шаҳар аҳли қарашлари ҳақида китоб”, “Сиёсат ал – мадания” каби асарларида олийжаноб жамият, адолатли тузум, одил ҳукмдорлар ҳақида ўз фикр ва мулоҳазаларини баён қилган. У ўзи яшаган даврнинг ижтимоий тизимини, унинг зиддиятлари ва бу зиддиятларнинг келиб чиқишидаги муаммоларни назарий жиҳатдан таҳлил қилишга уринган. Давлат ва жамият масалаларида давлатни ижтимоий тизимни бошқарувчи ташкилот деб, уни муваффақиятли бошқариш эса кўп жиҳатдан давлат бошлиғи, ҳокимнинг характерига, фазилатларига боғлиқ деб билган. “Фозил шаҳрининг биринчи бошлиғи”, деб таъкидлайди Фаробий, - шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши бўлиб, у табиатан ўн иккита ҳислат фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур: 1. Ҳокимнинг 4 мучали соғлом бўлиб, ўзига юкланган вазифаларни осон бажарилиши лозим;

www.arxiv.uz 2. Нозик фаросатли, хотираси яхши, зеҳнли, фикрини равшан тушунтира оладиган билим, маърифатга ҳавасли бўлиши шарт; 3. Таом ейишда, ичимликда, аёлларга яқинлик қилишда очофат бўлмаслиги, ўзини тия оладиган бўлиши ва ҳақиқатни севадиган, ёлғон ва ёлғончиларни ёмон кўрадиган, олийҳиммат бўлиши, олий ишларга интилиши зарур; 4. Мол – дунё кетидан қувмайдиган; 5. Табиатан адолатпарвар, истеъдод ва жабр-зулмни ёмон кўрувчи, саботли, журъатли, жасур бўлиши, қўрқоқлик ва хадиксирашларга йўл қўймаслиги каби хислатлар киради. “Маданий жамият ва маданий шаҳар шундай бўладики, шу мамлакатнинг аҳолисидан бўлган ҳар бир одам касб - ҳунарда озод, ҳаммага баравар бўлади, кишилар ўртасида фарқ бўлмайди, ҳар ким ўзи озод бўладилар” - каби фикрлари Фаробийнинг жамият ҳаётини чуқур таҳлил қилганлигидан далолат беради. Абу Райҳон Беруний ўзининг “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, “Минерология”, “Ҳиндистон” асарларида ижтимоий ҳаёт масалаларини ёритган. “Минералогия” асарининг муқаддимасида инсон ва унинг ижтимоий адолат тўғрисидаги қимматли фикрларни баён этган. Беруний ўз даврининг этносоциологи ҳам эди. “Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар” асарида турли халқлар: форслар, юнонлар, яҳудийлар, христиан моликийлар ва христиан настурийлар, мажусийлар, собитлар, будпараст араблар, мусулмон араблар, турклар тўғрисида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. Заҳриддин Муҳаммад Бобур ҳам “Бобурнома” асарида ўз даври ижтимоий ҳаёти воқелигини, инсон шахси хусусиятларини, яхши ва ёмон томонларини, Андижондан – Ҳиндистонга қадар бўлган улкан ҳудудида яшаган халқларнинг ижтимоий жиҳатларини шахсий кузатишлари, илмий тадқиқотлари асосида ўрганган ва ёзиб қолдирган.

www.arxiv.uz Юқорида номлари зикр этилган буюк мутафаккирлар яшаган даврда социология ҳали мустақил фан сифатида шаклланмаган эди. Уларнинг ижтимоий ҳаёт жараёнлари тўғрисидаги илмий тадқиқотлари натижалари эса ижтимоий – фалсафий қарашлар тарзида намоён бўлган. XIX аср охири XX асрнинг бошларида социологиянинг шаклланиши ва ривожлантирилиши ( О.Конт, Г.Спенсер, Э.Дюркгейм, М.Вебер ва бошқалар) О . Конт томонидан 1839 йилда “ Позитив фалсафа курси ” асарининг учинчи томи нашр этилганлиги натижасида , биринчи маротоба у жамиятни илмий асосда ўрганиш сифатида социология терминини қўллади ва бу социологиянинг шаклланиши ва ривожланишига олиб келди . О.Конт томонидан таърифланган инсоннинг интелектуал ривожланишининг учта изчиллик босқичи: теологияга оид, метафизик ва позитивик ҳақидаги қонуни ушбу саволга жавоб бериш учун имкон беради. Биринчи, теологик босқичда инсоннинг ғайритабиий тушунчаси диний тасаввурлар асосида қурилган. Иккинчи, метафизик босқичда инсон ғайритабий кучдан воз кечиб, мавҳум моҳият сабаб ва бошқа фалсафий меъёрлар ёрдамида воқеликни тушунтиришга ҳаракат қилади. Иккинчи босқичнинг вазифаси танқидий, аввалги тасаввурларни вайрон этиб, у учинчи моҳиятни ифодалашдан воз кечиб, улар устидан кузатиш билан кифояланади. Бир босқичдан иккинчисига ўтиш ҳамма фанларда бир вақтларда бўлмасада изчиллик билан амалга оширилади. Бу жараён оддийдан мураккабга (юқоридан қуйига) тамойили асосида амалга оширилади. Ўрганилаётган объект қанчалар оддий бўлса, у ерда позитив билимлар шунча тез қарор топади. Шунинг учун позитив билимлар аввало математикада, физикада, астрономияда, химияда, сўнг эса биологияда тарқалади. Социология эса бу позитив билимлар чўқисидир. У ўз тадқиқотларида позитив услубга суянади. Позитив услуб кузатишлардан тўпланган тажриба

www.arxiv.uz ва тадқиқотларни таққослаш, ишончли, текширилган, эътирозни туғдирмайдиган эмпирик маълумотлар мажмуини назарий таҳлил этишга суянган. О.Конт томонидан жамият ҳақидаги фанни шакллантиришда меҳнат тақсимоти ва коперациялашнинг зарурлиги ҳақидаги қонуннинг очиб берилиши навбатдаги муҳим якун бўлади. Бу омиллар жамият тарихида жуда катта ижобий аҳамиятга эга. Шу туфайли социал ва касбкорлик гуруҳлари юзага келади, жамиятнинг хилма-хиллиги ўсади ва одамларнинг моддий фаровонлиги кўтарилади. О.Конт ўз қарашларидан келиб чиқиб, социологияни икки қисмга: социал турғунлик ва социал жўшқинликка бўлади. Социал турғунлик ижтимоий тузумларнинг амал қилиш шароитлари ва қонуниятларини ўргатади. О.Конт социологиясининг ушбу бўлимида асосий ижтимоий институтлар: оила, давлат, дин, ижтимоий гуруҳларнинг ижтимоий функциялари ва уларнинг бирдамлик ва ҳамкорликни ўрнатишдаги роллари кўриб чиқилади. Социал жўшқинликда О.Конт инсонни маънавий, ақлий ривожлантиришнинг муҳим омили бўлган ижтимоий тараққиёт назариясини ривожлантиради. О.Контнинг кўпгина ғоялари, аввало табиат ва жамият ҳақидаги фанларнинг ижобий кўрсатмаларидан социологияда фойдаланиш, шунингдек яхлит социал организм бўлган жамият ҳақидаги тасаввурларини қабул қилиб уни ривожлантирган мутафаккирлардан бири Герберт Спенсердир. (1820- 1903). О.Конт каби Г.Спенсер ҳам кенг маълумотга эга бўлган олим, ўз даврининг буюк ақл эгаларидан бири ҳисобланади. У фалсафа, социология, психология ва бошқа фанлар бўйича қатор жиддий асарлар муаллифидир. Г.Спенсернинг асосий асари “Синтетик фалсафа системаси” бўлиб, унда табиий ва социал воқеаларининг тарихий ривожланиши ҳақидаги чуқур қарашларини баён этган. Г.Спенсер социологиядаги организмга оид мактабнинг асосчиси ҳисобланади. У ўзининг организмга оид назариясини ва

www.arxiv.uz социал эволюция тушунчасини “Илмий, сиёсий ва фалсафий тажрибалар” асарида атрофлича баён этган. Г.Спенсер жамиятни табиий, энг аввало биологик қонунлар асосида ривожлануви организм сифатида қараган. У жамиятни жонли биологик организмга ўхшатади. Ушбу фикрни асослаш мақсадида у қуйидаги далилларни келтиради: 1. Жонли организм сифатида ҳар қандай жамият ҳам ўсиш ва ривожланиш жараёнида ўз массасида ортиб боради; 2. У ва бошқалари мураккаблашади; 3. Унинг қисмларининг тобора бир-бирига боғлиқлиги кучайиб боради; 4. Уни ташкил этган бирликлар гоҳо пайдо бўлиб ва йўқ бўлиб туришига қарамай, бир бутун ҳолда яшашни давом эттиради. Г.Спенсернинг социал, шунингдек эволюция назарияси катта қизиқиш уйғотади. Эволюцияда у қуйидаги асосий жиҳатларни ажратади: оддийдан мураккабга ўтиш (интеграция); бир турдан хилма-хилликка ўтиш (дифференциация, ноаниқлика ўтиш тартибининг ўсиши). Социал эволюция бу – жамиятнинг мураккаблашуви йўлидаги прогрессив ривожланиш ва социал, аввало сиёсий институтларни такомиллаштириш соҳасидаги фаолиятдир. У социал эволюциянинг одамлар эҳтиёжлари билан объектив боғланганлигини кўрсатади. “Давлат эволюцияси социал эҳтиёжлар натижаси ҳисобланади” - деб таъкидлайди Г.Спенсер. Г.Спенсернинг нуқтаи назарича социал эволюция жараёнида одамларнинг ва турли социал институтларнинг жамоавий фаолиятининг аҳамияти ортади. Турли авлод одамларнинг биргаликдаги интилишлари орқали амалга оширилаётган социал эволюция давомида жамиятнинг кўп функциялари ўзгаради. Спенсер жамиятни парчаланиши муаммосини – мувозанат уйғунлик ва барқарор қарама-қарши бўлган жараён деб ҳисоблаб, ўз қарашларини баён

www.arxiv.uz этган. Жамиятнинг парчаланиши, унинг фикрича инқирозга учраши орқали юз беради. Бу жараён ички, шунингдек ташқи сабаблар таъсири натижасида содир бўлади. Жамиятнинг парчаланиши сиёсий ҳокимиятни, армия, ўтмишда прогрессив бўлган ташкилотларни ўз ичига олган давлат институтларининг самарали фаолият кўрсатишининг кучсизланиши натижасида бошланади. Жамиятнинг парчаланиши жараёнида деб давом этади, Спенсер, интеграциялашган ҳаракатларнинг камайиши ва марказдан қочувчи ҳаракатларнинг кучайиши юз беради. Тартибсизлик кучаяди, ҳукумат ўзининг қобилиятсизлигини намойиш этади. Спенсер айтган ушбу фикрлари долзарб, мазмунан чуқур ва аниқ эканлиги нуқтаи назаридан катта аҳамият касб этади. Ишонч билан айтиш мумкинки, Спенсернинг фикр ва қарашлари бизнинг замондошларимизга ҳозирги ҳаётнинг мазмунини чуқур тушуниб олишларига ёрдам беради. XIX асрнинг охири XX аср бошларидаги социологик позивитизмнинг кўзга кўринган вакилларидан бири, бу француз социологи Эмиль Дюркгеймдир (1858-1917). У бир неча маротоба О.Конт ва Г.Спенсерлар социологик қарашининг аҳамиятини таъкидлаган, уларни танқидий англаган ва янада ривожлантирган. У бир бутун социал организм бўлган жамият ҳақидаги назариясини ишлаб чиқишни ривожлантирган. У социал реализм назариясида социал воқелик табиатини социал воқеалар орқали тушунтириш лозимлиги, одамларнинг феъл-атворини таҳлил этишнинг бошланғичи бўлиб, индивидлар, ижтимоий гуруҳлар ва тегишли социал институтларнинг ўзаро муносабати тизимини ташкил этган жамият ҳисобланишини ёритади. Дюркгейм “Социология услуби” номли асарида социология соҳасидаги жамият ривожланиши назарияларини ишлаб чиқишга эътиборини қаратиб, социал омилларни илмий таҳлил этишга қаратилган тавсилотларни яратиш устида шуғулланган. Социология, - деб ёзади у, социал далиллар хақидаги фан бўлиб, унинг остида сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, диний ва бошқа ғоялар, қоида ва қадриятлар ётади. Дюркгейм фикрича, социал воқеаликнинг якуний

www.arxiv.uz сабаблари бўлиб, амалиётда рўёбга ошириладиган одамларнинг ғоя ва маданий қадриятлари ҳисобланади. Айнан ана шунда, у ҳар қандай социал эволюциянинг манбаи мавжудлигини кўради. Бунда сўз жамоавий онгни намоён бўлиши сифатидаги ғоялар ва маънавий қадриятлар устида боради. Айрим шахсларда нисбатан социал қоидалар, қадриятлар ва бошқа ижтимоий онгнинг намоён бўлиши объектив амал қилади. Социал назария ва услуб муаммоларини ишлаб чиқишда, Дюркгейм социология ва фалсафанинг ўзаро таъсири муаммоларига ҳам эътиборини қаратган. У социология буюк фалсафий таълимотлардан юзага келганлигини эътироф этади ва доимо қандайдир фалсафий ёндашувларга суянганлигини таъкидлайди. Социология – деб ёзади Дюркгейм – аллақачон мустақил фан бўлиб шаклланган, ўз предметига эга ва шу туфайли ўз иши билан шуғулланиши керак. Дюркгейм асарлари социологиянинг мустақил фан сифатида қарор топишида муҳим ролни ўйнайди. XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларида социологиянинг ривожланишига буюк ҳисса қўшганлардан бири, бу немис мутафаккири Макс Вебердир (1864-1920). Ҳозирги кунда М.Вебер социологияси ҳақиқий уйғониш даврини бошидан кечирмоқда. Унинг фалсафий социологик қарашларининг кўп томонлари янгидан қайта англанмоқда. Унинг фикрича, ишлаб чиқилган социологик билим, методологиясини тушуниш консепцияси, маданият, этика, социология, дин ҳақидаги таълимотлари ҳаракат учун қўлланма сифатида қабул қилинмоқда. Вебернинг фикрича, социология аввало, инсон ёки гуруҳ, одамларнинг феъл-атвори ва социал фаолиятини ўрганиши керак. Вебер кўплаб илмий асарларнинг, жумладан, “Социал-илмий ва социал- сиёсий билишнинг объективлиги”, “Маданият ҳақидаги мантиқ фани соҳасидаги танқидий тадқиқотлар”, “Социология” ва бошқаларнинг муаллифидир. Социал ҳаракат Вебернинг фикрича одамларнинг англаб етилган ўзаро муносабати тизимини ташкил этади. Бундай ҳолатда у социологиянинг предмети ҳисобланади.

www.arxiv.uz Вебер ўз асарларида социология назарияси ва методологиясига оид кенг қамровли муаммоларни атрофлича муҳокама этишга катта аҳамият берган. Шундай қилиб, Вебер асарларидаги илмийлик ва объективлик бир-биридан ажралиб кетмаган. Эмпирик социология асримизнинг 20 йилларидан бошлаб социологиядаги етакчи мактабларидан бирига айланди. Эмпирик социологияга бир қатор ўзига хос хусусиятлар тегишли бўлганлиги сабабли уни одатда мустақил оқим сифатида ажратиб кўрсатадилар. XX - аср АҚШ социологияси. Эмпирик социологиянинг вужудга келиши “ социал образлар ” ёки “ далилларни тадқиқ қилиш ” деб аталган нарсаларни эълон қилишдан бошланган эди . Бу ўринда гап муайян социал далил ва ҳодисаларни батафсил баён қилиш ва ишлаб чиқариш тўғрисида боради. Социологик муаммоларни ҳал қилишнинг бундай усули тез орада биринчи бўлиб АҚШда, айниқса, кенг тарқалди. Эмпирик социология шаклланишининг маркази Чикаго университети бўлди (уни Чикаго “ҳаёт маркази” деб ҳам аташган). Бу ерда 20-30 йилларда эмпирик социологиянинг яққол ривожланишини ифодаловчи кўп қиррали амалий тадқиқотлар кенг суръатда амалга оширилади. Бу йўналишлар аниқ ҳолатларда кишилар ҳаёт фаолиятларини мукаммал тадқиқ этишга қаратилган эди. Масалан, эмпирик социологиянинг асосчилари деб ҳисобланувчи У.Томас ва Ф.Знанецкий беш томли “Поляк деҳқони Европада ва Америкада” (1918-1920) деган асарида АҚШга кўчиб келган поляк деҳқонларининг ҳаётини батафсил таҳлил қилдилар. Бунда улар ашёвий далилардан, шахсий ҳужжатлардан – 28 поляк оиласининг шахсий ёзишмаси, айрим кишиларнинг таржимаи ҳоли, анкеталар ва шу каби бир қанча материаллардан кенг фойдаландилар. Бу социологияда тадқиқотлар ўтказишнинг янги тури бўлиб, унда замон ва макон билан чекланган жуда кўп далиллар ўрганилар, аммо, одатда жамият ҳаётнинг муҳим томонлари қонуниятларига оид умумлаштирувчи

www.arxiv.uz текширишнинг махсус тартиби ва техникаси ҳам қўлланила бошлади: кузатиш, интервью, анкета тарқатиш, ҳужжатларни ўрганиб чиқиш, тажриба ўтказиш ва моделлаштириш тўпланган материалларни статистик жиҳатдан ишлаш, диаграмма, графиклар тузиш кабилар. Оммавий сўровлар усули ва техникаси ривожига Ж.Г.Гэллапнинг “Жамоатчилик фикрини ўрганиш Америка институти” фаолияти катта рол ўйнайди. У 30- йилларда 10 кунлаб давом этадиган умуммиллий сўровларни ўтказди. XX -асрнинг 20-йилларидан бошлаб Америка штатлари жаҳон социологияси ривожида етакчи мавқеини эгаллади. АҚШда социологиянинг фан сифатида жадал ривожланишида қуйидаги омил муҳим рол ўйнайди. Капитализмнинг юқори босқичга кўтарилиши, Европада синфий курашнинг кучайиши натижасида мавжуд ижтимоий–иқтисодий ва сиёсий зиддиятларни ҳал этишга қаратилган эмпирик тадқиқотларнинг катта ҳажмда тўпланганлиги АҚШда социологиянинг фан сифатида жадал ривожланишига сабаб бўлди. Бу ерда социология дастлаб университет фани сифатида шаклланди. 1892-йилда жаҳонда биринчи марта Чикаго университетида социология кафедраси ва факультети очилди. 1901 йилда социология 196 университет ва колледжларда фан сифатида ўқитилган бўлса, 80-йилларнинг охирларига келиб рақам 250 ни ташкил қилди. АҚШда социология ўзининг илк давридаёқ амалий-эмпирик фан сифатида шаклланди. 1910-йилдаёқ мамлакатда 3000 дан ошиқ эмпирик тадқиқотлар ўтказилган эди. Ҳозир бу кўрсаткич 2 баравардан ошиб кетди. Социологик тадқиқотлар ўзининг жуда катта молиявий асосига эга. Социологик тадқиқотлар ўтказиш учун йилига 2 миллиард доллар ажратилади. Бу ҳаражатларнинг ярмини АҚШ ҳукумати, қолган ярмини хусусий бизнес ўз зиммасига олган. АҚШда ҳозирга келиб 100 минг социолог мутахассислар фаолият кўрсатмоқда. Ҳукумат ва мулк эгалари социологияга социал зиддиятларни ҳал этиш қуроли сифатида, ижтимоий барқарорликни таъминлаш воситаси, ижтимоий назорат ва бошқарув омили,

www.arxiv.uz меҳнат унумдорлигини оширувчи кишиларнинг моддий ва маънавий муносабатларни тартибга солиб туришнинг илмий асоси сифатида жиддий эътибор бериб келмоқдалар. Эмпирик тадқиқотлар мунтазам равишда олиб борилиши фундаментал методологик ва назарий асоснинг ишлаб чиқарилганлиги, унинг математик статистик, компьютер технологияси юқори даражадалиги, моделлаштириш ва социал экспериментларнинг юқори савияда олиб борилиши оқибатида ҳозирга келиб АҚШда социология аниқ прогнозлар берувчи фанга айланган. ХХ – асрнинг 20-йилларидан бошлаб АҚШ социологиясида меҳнат муносабатлари, инсоний муносабатларни ўрганиш янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларга ўтиш жараёнларини тезлаштирди. Масалан, 1927-1932 йилларда Э.Мэйо раҳбарлигида меҳнат ва бошкарув муносабатларини ўрганишга қаратилган ва Хоторн экспериментлари номи билан машҳур бўлган социологик тадқиқотлар (бу тадқиқотлар Ғарбий Европани ларзага солган кучли иқтисодий таназзул даврида ўтказилган бўлиб унинг ўз олдига қўйган мақсади – ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг қўшимча омилларини қидириб топишдан иборат эди). Шу асосда 1943 йилда Абрахаам Маслоу томонидан ишлаб чиқарилган “истеъмолнинг иерархик назарияси” яратилди ва амалиётда қўлланилди. Кейинчалик, шу назария асосида 1950 йили Ф.Херцберг томонидан “мотивация назарияси” (меҳнат шароитларининг ички ва ташқи омиллари ҳақидаги назария) ва 1957 йили Д.Макгрегор томонидан “бошқарув усуллари назарияси” яратилди (бунда бошқаришнинг 3 асосий усуллари – авторитар, демократик ва аралаш тип ҳақида фикр юритилади). Ф.Херсберг назариясига кўра, фақат ички омиллар меҳнат мазмунини, меҳнатдан қониқишни оширади. Меҳнат шароитлари: иш ҳақи, шахслараро муносабатлар, корхона раҳбариятининг тутган сиёсати, бошқарув усули ва бошқа шу кабиларга ташқи омиллар сифатида қарайди. Бу омиллар меҳнатдан қониқмаслик даражасини пасайтириб, кадрларни, мутахассисларнинг корхонага боғланишини мустаҳкамлайди. Аммо, бу омиллар меҳнат унумдорлигининг ошишига ҳал қилувчи таъсир

www.arxiv.uz кўрсатмайди, бу билан Ф.Херцберг қуйидаги ўзаро боғлиқликни асослайди: меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш меҳнат мазмунининг функциясидир. Қониқмаслик эса меҳнат шароитининг функциясидир. 60-йилларда АҚШ назарий социологияси феноменологик йўналишнинг кучайганлиги билан характерланади. Феноменологик социологиянинг шаклланиши А.Шнетц номи билан боғлиқ. Ўз моҳиятига кўра, феноменологик социология антипозитив йўналишда бўлди. АҚШда яна бир антипозитив социологик йўналиш - символик интеракционизм бўлиб, унга Г.Блумер асос солган. “Янги социология” номи билан аталган учинчи антипозитив социлогик йўналиш Ч.Р.Миллс номи билан боғлиқ. Символик интеракционизм, феноменологик социология, “янги социология”, конфликт социологияси, ижтимоий айирбошлаш назарияси, неофункционализм ва бошқа шу каби назариялар – ҳозирги замон социологиясининг асосий йўналишлари ҳисобланади. Америка социологиясида 60-йилларга қадар марксистик ғоялар таъсири йўқ эди. 60-йиллардан бошлаб АҚШда марксистик социологияга қизиқиш орта борди. 70-йилларда Р.Фридрихс каби социологлар “диалектик социологик” дастурини ишлаб чиқиш ғояси билан чиқдилар. Унга кўра, марксистик ва номарксистик социологик назариялар, концепциялар ўртасидаги зиддиятли ажралишни бартараф қилиш масаласи илгари сурилган. Ҳозирги шароитда социология фанининг ривожлантирилиши. Россияда социологик ғоялар умужаҳон социологик фанининг бир қисми сифатида ривожланган. Тадқиқотчилар Россияда социологик ғоялар ривожланишининг 3 босқичини ажратиб кўрсатадилар. Биринчи босқич – Х I Х аср ўрталаридан то 1918 йилгача, иккинчи босқич – ХХ аср 20-йиллари бошидан то 50-йиллар охиригача; учинчи, 60-йиллар бошидан то бизнинг кунимизгача.

www.arxiv.uz Биринчи босқич, аввало П.Лавров (1828-1900) ва Н.М.Михайловский (1822-1904) лар каби йирик социал мутафаккирлар фаолияти билан боғлиқ. Улар томонидан ривожлантирилган социал ғоялар “субъектив социология” номини олган. Бундай йўналишдаги ғоя П.Лавровнинг 1870 йилдаги машҳур тарихий хатида биринчи марта таърифлаб берилган. “Субъектив социология” намоёндалари ижтимоий тараққиёт назариясини ишлаб чиқишга эътибор бердилар. Лавровнинг фикрича ижтимоий тараққиётнинг моҳияти – маданиятни қайта ташкил этиш: шахсан анъанавий тур, қотиб қолган ижтимоий формаларни ўзгарувчан, жўшқинликни ифодаловчи тузумлар ва муносабатлар билан алмаштириш зарур. Субъектив социологлар андозаларида шахс асосан ҳаракатга келтирувчи куч сифатидагина эмас, шунингдек ижтимоий ҳаётнинг ўлчови ҳамдир. Ижтимоий тараққиётнинг олий мақсади шахснинг ҳар томонлама камол топиши учун хизмат қиладиган муносабатларни яратишдан иборат. Субъектив социология билан бир қаторда, ўша давр социал фанида сезиларли ролни М.М.Ковалевский (1857-1916) нинг асарлари ўйнайди. Ковалевский социологик назариясининг моҳиятим социал гуруҳлар, синфлар ва халқлар ўртасидаги бирдамликдир. Россияда социал фикрни ривожлантиришда сезиларли ролни Ю.Ясоннинг “Россия ва Ҳарбий Европа давлатларининг сиёсий статистикаси” асари ўйнайди. Социологияни тавсифлаш, синфлар ҳақида назарияларга бағишлаб Россия социологлари А.Богданов, В.Шумятников, П.Сорокин, К.Тахраев асарлари юзага келди. 1918-1919 йилларда Петербург ва Ярославль университетларида социология кафедралари ташкил этилди. П.А.Сорокин (1889-1969) йирик олим ва жамоат арбоби бўлиб, Россия социологияси ривожланишига катта ҳисса қўшган. Иккинчи босқичда назарий социологиянинг ривожланиши давом этди. 1920-йилларда П.А.Сорокин “Социология асослари”, 1922-йилда

www.arxiv.uz М.С.Солинскийнинг “Одамларнинг социал ҳаёти”, 1922-йилда М.М.Хвостовнинг “Социология асослари асарлари”, 1928-йилда Н.А.Бухариннинг “Тарихий материализм назарияси” асарлари чоп этилди. 1974-йилдан бошлаб ихтисослашган махсус “Социологик тадқиқотлар” журнали чиқа бошлади. 1988-йилдан бошлаб Москва, Ленинград, Свердловск, Киев университетларида социология факультетлари фаолият кўрсата бошлади. Совет тузуми даврида тарихни материалистик тушунишга синфий ва партиявий ёндашишни абсолютлаштириш оқибатида умумсоциологик қонуният моҳиятига путур етказилди. Жамият тараққиётни бир томонлама бўртириб тушунтириш оқибати субъективизмга, волюнтризмга олиб келди. Социология фалсафа ва бошқа ижтимоий фанлар сингари сиёсатга бўйсундирилиб, унинг хизматкорига айлантирилди. Социологиянинг асосий ижтимоий вазифаси муайян андозага солинган, олдиндан қатъий белгиланган сиёсий буюртмани бажаришдан иборат бўлиб қолди. Мавжуд мафкура доирасидан чиқиш қатъий таъқиқланди. Шундай қилиб, ўша давр ижтимоий фанлар учун методологик асос қилиб олинган тарихни материалистик тушунишдан четлашилди. Ижтимоий онг ижтимоий ҳаётни эмас, балки ижтимоий борлиқ ижтимоий онгни белгилайди, деган материалистик моҳиятга эга бўлган умумсоциологик қонуниятга хилоф равишда иш юритилди. Совет Иттифоқи даврида социологиянинг фан сифатида ривожланиши учун тўла имконият бўлмади. Бунинг асосий сабаби демократиянинг йўқлиги, ижтимоий муносабатларга фақат синфийлик, партиявийлик нуқтаи назардан қаралганлиги бўлди. Социология эса фақат тўла қонли демократия бўлгандагина фан даражасида амал қилади. Чунки, социология моҳият эътибори билан жамият ҳаётининг ўзаро боғлиқ бўлган сиёсий, иқтисодий, маънавий ва ижтимоий турмуш соҳалари ривожланиш ва функционал қонунларини объектив жиҳатдан умумий таҳлил қилади.

www.arxiv.uz Бинобарин, эмпирик тадқиқот даражасида олинган маълумотлар ўрганилаётганда объектнинг салбий жиҳатларини ҳам ифодалаш мумкин. Кишиларнинг давлат сиёсатига, мавжуд сиёсий режимга муносабатини, моддий турмуш даражасини, кайфияти, интилишлари ва шу каби муносабатларини социологик тадқиқ қилиш орқали мавжуд ижтимоий- сиёсий ҳолат юзага чиқарилади. Фақат тўла қонли демократик тузумдагина мавжуд сиёсий кучларнинг фикрлар хилма-хиллигига йўл қўйилади. Социологияда тадқиқот натижаси қандай бўлишидан қатъий назар илмий асосланган ва объектив характерда бўлиши талаб қилинади. Агар давлат демократик асосда бошқарилмаса, ҳокимият тепасидаги сиёсий кучлар манфаатига хизмат қилмайдиган ҳар қандай илмий социологик тадқиқотдан воз кечилади ва у таъқиқланади. Сиёсий идеологияга бўйсундирилган социология ўзининг илмийлигини йўқотиб субъектив, сунъий ва соҳта хусусиятга эга бўлиб қолади. Ўзбекистонда социал фикрлар ривожида 20-30-йиллардаги жадидчилик ҳаракати ғоялари муҳим рол ўйнайди. Маърифатпарвар жадидлар шартли равишда 3 та гуруҳга бўлинган ҳолда (ижтимоий сиёсий, маданий-маънавий, диний-маърифий) миллий мафкурани яратиш, янгича таълимни жорий этиш миллий маданиятни ривожлантириш диний ва маҳаллий урф-одатларни кенг ёйишнинг ижтимоий маънавий жиҳатлари билан бир қаторда социал жиҳатларини ҳам атрофлича таҳлил қилганлар. Уларнинг бу ғоялари республикамизда кейинги даврларда социал қарашлар ривожида муҳим аҳамият касб этди. Маъмурий-буйруқбозлик тизими бағрида бўлишига қарамасдан Ўзбекистонда 60-90 йилларда социология фанининг бир қанча соҳалари бўйича илмий изланишлар олиб борилди. Жумладан, социал синфий структура ҒС.Турсунмуҳамедов, А.ВалиевҒ, бошқариш социологияси ҒА.С.ТамкинҒ, оила социологияси ҒУ.Тоштемиров, Г.Хамидова, Б.Умаров, М.СангиловҒ соҳаларда эътиборга молик ишлаб амалга оширилди.

www.arxiv.uz 1989 йилда Москвада ташкил қилинган жамоатчилик фикрини ўрганиш бутун иттифоқ марказининг Ўзбекистон бўлими иш бошлади. Бўлим социологлари республикамиз вилоятлари ва туманларида хилма-хил мавзулар бўйича социологик тадқиқотлар ўтказиб, улар асосида кишиларнинг руҳияти ва кайфиятидаги ўзгаришларни аниқлашга муваффақ бўлдилар. Маълум маънода, бу ҳолат республикамизда миллий онгнинг ўсишига ва шунинг натижасида миллий мустақилликка эришишни тезлашувига туртки бўлди. Ўзбекистонда дастлаб 1989-йилда Тошкент Давлат Университети ҳозирги УзМУ фалсафа факультети таркибида социология бўлими ва кафедраси ташкил қилинди. Шу йилдан бошлаб социологлар тайёрлана бошланди ва 1994 йили 40 мутахассис битириб чиқди. 1995-йилда 30 та, 1996-йилда 21 талаба, 1997-йилда 12 та талаба социолог мутахассислигига эга бўлдилар. Фарғона Давлат Университетида дастлаб 1990-йилда социология кафедраси ташкил этилди. 1992-йилда эса шу кафедра асосида “Умумий социология” ва “Амалий социология” кафедралари ташкил этилди. “Амалий социология” кафедраси илмий тадқиқот йўналиши – ёшлар фаолиятида меҳнат омилини фаоллаштириш йўллари бўлиб, бу борада аниқ тадқиқотлар олиб борилмоқда. 1991-йилда социология бўйича мутахассислар тайёрлаш бўлими очилиб, унга қабул қилинган дастлабки талабалардан 17 киши, 1996-йилда социология бўйича мутахассис сифатида битириб чиқди. Ўзбекистон ФА фалсафа ва ҳуқуқ институти қошида 1993-йилда Ўзбекистон социологларининг ассоциацияси тузилди. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим Вазирлигининг 18-июль 1994-йил 87-01-242 сонли буйруғи билан 1995-1996 ўқув йилидан бошлаб республиканинг барча олий ўқув юртларида социология фани ўқитилиши жорий қилинди. Аммо, республика ижтимоий ҳаёти муаммоларини барча ўқув юртлари олимлари томонидан ўрганилиши сустлик билан бормоқда.

www.arxiv.uz Социологик тадқиқотларнинг жамиятимиз ижтимоий ҳаётини ўрганишдаги салмоғи ҳали жуда паст даражада. Республикамиз миллий мустақилликка эришгандан сўнг мамлакатимизда социология фанини ривожлантиришга жиддий эътибор берила бошланди. Ўзбекистон Миллий университети фалсафа факультети таркибида социология бўлими ва кафедраси ташкил қилинди. Фарғона Давлат Университетида социология кафедраси ташкил этилди. 1992-йилда Меҳнат Вазирлиги қошида социологик тадқиқотлар маркази ташкил қилиниб, бу марказ томонидан республикамида кенг суратда тадқиқотлар ўтказилиб, унда аҳолининг иқтисодий ислоҳотларга, демократлаштириш жараёнларига бўлган муносабатлари атрофлича ўрганила бошланди. Ҳозирги кунда республикамизда ижтимоий фикрларни ўрганиш маркази фаолият кўрсатмоқда. Унинг барча вилоятларда ва туманларидаги шахобчаларида мутасадди илмий ходимлар, социологлар жамият ҳаётини ўрганиш аҳоли ичига тобора чуқурроқ кириб боришда жонбозлик кўсатмоқдалар.

www.arxiv.uz Қисқача хулосалар . Кишиларнинг давлат сиёсатига, мавжуд сиёсий режимга муносабатини моддий турмуш даражаси, кайфияти, интилишлари ва шу каби муносабатларни социологик тадқиқ қилиш орқали мамлакатдаги мавжуд ижтимоий-сиёсий ҳолатни юзага чиқариш мумкин. Фақат тўлақонли демократик тузумдагина мавжуд сиёсий кучларнинг фикрлар хилма-хиллигига йўл қўйилади. Ўзбекистонда социология фанини ривожлантириш борасида талай тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан республиканинг барча олий ўқув юртларида социология фани ўқитилиши жорий қилинди. Республика Ижтимоий фикрларни ўрганиш маркази ва унинг вилоятлардаги шаҳобчалари орқали социологик тадқиқот ишлари кенг кўламда амалга оширилиб, ўзининг ижобий натижаларига эга бўлмоқда.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Каримов И . А . Ўзбекистон XXI аср бўсағасида хавфсизликка таҳдид , барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари . – Т ., 1997 2. Лавриенко В.Н., Нарпов Н.А. Основў социологических знаний. ВУЗ. (Социология) – М., 1995 3. Бекмуродов М. Социология асослари. Т.:1997. 4. Зборовский Г.Е., Орлов Г.П. Введение в социологию. Екатеринбург: 1995. 5. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Курс лекций. – М.: 1993. 6. Капитонов Э.А. Социология ХХ века. История и технология. Ростов-на- Дону. 1996. 7. Современная западная социология. Классические традиции и поиски новой парадигмў. М.: 1990 8. Убайдуллаева Р.Т., Хайдаров А. Социология тарихи – Т.: 1993. 9. Умаров. Иқтисодий ислоҳот Ўзбекистон ўртача аҳолисининг нигоҳида. «Халқ ва демократия» 1992. 10. Арон Р. Этапў развития социологической мўсли. – М.: 1993. 11. Дюркгейм Э. О развития обҳественного труда. Метод социологии 12. Краткий очерк истории социологии- М.: 1990. 13. Юнусов К. Социология. Ўқув қўлланмаси. Андижон.1997. 14. Рафиқов Ҳ., Ҳошимов Т. Социология асослари – Т.: 1997. 15. Алиқориев Н. Умумий социология. – Т.: 1999 16. Ўзбегим. «Ватан серияси» Т.Ф.: 1992. 142-177 бетлар. 17. Хошимов Т. Социология. Ўкув қўлланма.- Т.: 1996. 18. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Социология фанининг юзага келиши ва тараккий этиши

Социология фанининг вужудга келиши ва ривожланиш босқичлари

Социология структураси

Социология фан сифатида

Социология фанининг назарий асослари