Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари - Sotsiologiya - Referatlar

Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

247 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Эрамиздан аввалги юнон файласуфлари ва Марказий Осиё мутафаккирларининг ижтимоий қарашлари 2. XIX аср охири ва XX асрнинг бошларида социологиянинг шаклланиши ва ривожлантирилиши

www.arxiv.uz Социологияни фан сифатида тасаввур этиш учун энг аввало, унинг вужудга келиши ва тарихий ривожланиш босқичларини ўрганиш муҳим аҳамиятга эгадир. Ижтимоий ҳаёт ривожланиши қонуниятларини ўрганишга қаратилган таълимотлар, қарашлар эрамиздан аввалги IV асрдаёқ юнон файласуфлари асарларида ёритилган. 1. Суқрот (эр.ав 470–399) - ҳакида Афлотунинг «Суқротни алқаб» асари бор, уни фақат шу асар орқали билиш мумкин. Сабаби, Суқрот ёзган асарлари бизга етиб келмаган ва у омма орасида ижтимоий фикрлари билан донги кетган, обру топган. Суқрот «Ҳусндорлар ўз ҳуснларига доғ туширмаслик учун, хунуклар эса ўз хунуклигини ақл-заковатини тарбиялаш билан безамоқ учун тез-тез кўзгуга қараб турсинлар», дейди. У хотинига «Биз яшамоқ учун еймиз, бойлар эса овқат емоқ учун яшайдилар» дейди. Суқротнинг ижтимоий қарашларини яна қуйидаги мисралардан билса бўлади; “Ҳар қандай ёмонликнинг илдизи нодонликда», «Ҳақиқатни ўзингдан изла». «Ҳақиқатга баҳс орқали эришиш мумкин». 2. Афлотун (эр.ав 427–347) - фалсафий қарашлари «Базм», «Теэтет», «Федон» номли диалогларида, сиёсий қарашлар эса «Давлат», «Қонунлар» номли асарларида баён этилган. Афлотун фикрича оламда «ғоялар дунёси» бирламча бўлиб, моддий дунё эса унинг маҳсули, соясидир 1 . «Ғоялар дунёси» замон ва маконга боғлиқ, бўлмай, мангу ҳаракатсиз ва ўзгармасдир, ҳақиқий дунёдир. «Ғоялар дунёси»да энг олий ғоя – яхшилик ва бахт ғояси – худодир. Бошқа ғояларнинг ҳаммаси у билан боғлиқ. 3. Арасту (эр.ав. 384–322)нинг «Метафизика» (ёки «Биринчи фалсафа»), «Физика», «Жон тўғрисида», «Аналитика», «Категориялар», «Сиёсат тугрисида», «Риторика», «Этика» каби асарлари билан социологик анъаналари ривожига катта ҳисса қўшди. Унинг таълимотича, жамиятнинг қул ва қул эгаларига бўлиниши, қулдорларнинг ҳукмронлиги ва қулларнинг қуллиги табиий ҳолатдир. Ахлоқий фазилатлар фақат эркин кишиларга, қул 1

www.arxiv.uz эгаларига хосдир. У халқни 2 йўл билан бошқариш мумкин дейди: қурқув уруғини сочиб бошқариш; меҳр-муҳаббат қозониб бошқариш мумкин. 4. Будда (буддизм) - жаҳон динларидан бири бўлиб, асосан Ҳиндистон, Непал, Бирма, Япопияда кенг тарқалгаи. Эр.ав 6-асрда Шимолий Ҳиндистонда ривожланган. Будда таълимотида социологик ғояларга кўра, инсон ҳаёти – ёвузлик ва азоб-уқубатдан иборат, азоб-уқубат чекишнинг сабаблари эса истак ва эҳтиросдадир, ана шулардан қутилмоқ керак. Будда таклиф қилган «қутилиш» йўли диндор киши учун «тақводорликка интилиш» ва «яхшилик билан ҳаёт кечириш»га бориб тақалади. 5. Заратуштра (Зардўшт) – Милод. ав 6-асрдан то милоднинг 3- асригача бўлган дуалистик дунёқараш марказида зардўштийлик ётади. Зардуштлик фақат дин бўлиб қолмай, балки ўша даврнинг ҳукмрон мафкураси, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий-фалсафий қарашлари ифодаси эди. Зардўштийликнинг назарий асоси «Авесто» адабий ёдгорлигидир. «Авесто»да қадимги кишиларниннг табиат ва уни билиш йўллари ҳақидаги тасаввурлари умумий тарзда ифода этилган. «Авесто»да афсонавий тасаввурлар билан бирга кишиларнинг ҳаётий тажрибалари ҳам ўз ифодасини топган. Китобда инсон ва жамият, ижтимоий муноссабатлар ҳақида қизиқарли маълумотлар берилган. «Авесто»да инсон, меҳнат деҳқончилик каби эзгу қарашлар улуғланади. 6. Конфуцийлик (551–479) - миллодан ав. V - III асрларда вужудга келган. У қадимги Хитойдаги ижтимоий-фалсафий фикр ривожига катта ҳисса қўшган. Бу таълимот Хитой, Бобил, Миср мамлакатларида кенг тарқалган. Конфуцийнинг фалсафий ва социологик қарашларида ахлоқий масалалар марказий ўринда туради. «Ҳамма одамлар ўз бир-бирларидан фарқланадилар», янгини билиш учун - эскини ўрганиш керак», «мулоҳазасиз таълимот фойдасиздир, таълимотсиз мулоҳоза бўлмайди» - деган фикрлар шулар жумласидандир. 2. Марказий Осиё мутафаккирларининг ижтимоий қарашлари

www.arxiv.uz 1. Муҳаммад ибн Мусо Хоразмий (783-850) - Марказий Осиёнинг жаҳонга машҳур олимларидан бири. У Хоразмда қомусий олим сифатида дунёга маълум бўлди. Кўпроқ Боғдодда яшаган, Халифа Маъмун раҳномалигида Шарқнинг фанлар академияси Байтул-ҳикма» («Донишмандлар уйи»)да ишлади. У бу ерда жуда кўплаб математик, астрономик кузатишлар олиб борди. Хоразмий илмлар калитлари» асарида илмларни 2 қисмга: а) анъанавий араб илмлари ва 2) ажам (араб бўлмаган) илмларга ажратган. М.Хоразмий алгебра фанининг асосчисидир «Алгебра» сўзининг ўзи унинг томонидан кашф этилган, бу тенгламаларни ечиш методи «алжабр» билан боғлиқдир. 2. Абу Наср Форобий (873–950). У ўзининг кўплаб ижтимоий фикрлари билан социологик билимлар ривожига катта ҳисса қўшди. Унинг «Фозил шаҳар аҳолиси қарашлари ҳақида китоб», «Сиёсат ал-Мадания» каби асарларида олижаноб жамият, адолатли тузум, одил ҳукмдорлар ҳақида ўз фикр-мулоҳазаларини баён қилган. У ўзи яшаган даврнинг ижтимоий тизимини, унинг зиддиятлари ва бу зидддятларнинг келиб чиқишидаги муаммоларни назарий жиҳатдан таҳлил қилишга уринган. Форобий социологияга доир қуйидаги угитларни ёзиб қолдирган: 1) Турли масалалар хусусида фикр юритиш, уларнинг таркиби, фарқи, эҳтимолли ва мутлоқ мулоҳазаларни тиник, пухта таҳлил этиш. 2) Кескин ва мутлақ (яъни эътирозга ўрин қолдирмайдиган) мулоҳаза хусусида фикр юритиш. 3) Бир-бирига қарама-қарши бўлган ва бўлмаган фарқли мулоҳа-залар хусусида фикрлаш, уларнинг қандай ҳолатларда қарама-қарши кучга айланиб қолишини ўрганиш. 4) Бир-бирига қарама-қарши булган фикрлар, мулоҳазаларнинг қандай кўринишларга эга эканлигини қайд этиш. 5) Ҳақиқий мезон асосида ҳар бир мулоҳазанинг тўғри ёки нотўғри эканлигини текшириб кўриш ва уларнинг қандай аҳволдалигини ўйлаб кўриш.

www.arxiv.uz 6) Ўзгарувчан, ўзгармас ва ўзгарувчи мулоҳозаларнинг ўзгариш маъно ва сабабларини билиб олиш. 7) Маълум бўлган умумий фикрдан келиб чиқмайдиган мулоҳаза кўринишлари хусусида фикрга эга бўлиш. 8) Фикр-қарашлар таърифи, уларнинг нималар асосида туриши, таркиб топганлигини, эҳтимолли ва мутлақ фикр-қарашлар ҳақида илмий тасаввурларга эга бўлиш лозим. Демак, ҳар қандай социолог а) ижтимоий фикр ва б) ҳар бир индивид фикрини таҳлил ва синтездан ўтказиши керак. Форобий фикрича, давлат - ижтимоий тизимни бошқарувчи ташкилот, уни муваффақиятли бошқариш эса кўп жиҳатдан давлат бошлиғи, ҳокимнинг фазилатларига боғлиқ. «Фозиллар шаҳрининг биринчи бошлиғи - шу шаҳар аҳолисига имомлик қилувчи оқил киши бўлиб, у табиатан 12 хислат, фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур», дейди. Булар: 1) ҳокимнинг тўрт мучали соғ-саломат бўлиб, ўзига юкланган вазифаларни осон бажариши лозим; 2) нозик фаросатли, хотираси яхши, зеҳнли, фикрини равшан тушунтира оладиган, билим-маърифатга ҳавасли булиши; 3) таом ейишда, ичимликда, аёлларга яқинлик қилишда очофат бўлмаслиги, ўзини тия оладиган бўлиши ва ҳақиқатни севадиган, ёлғон ва ёлғончиларни ёмон кўрадиган, олийҳиммат бўлиши, олий ишларга интилиши зарур; 4) мол-дунё кетидан қувмайдиган; 5) табиатан адолатпарвар, истибдод ва жабр-зулмни ёмон кўрувчи, саботли, журъатли, жасур бўлиши, қўрқоқлик ва ҳадиксирашларга йўл қўймаслик каби хислатлар киради. Форобий ўз замонасининг қомусий олимларидан бири бўлиб, илк бор тўлиқ илмлар таснифини яратди. Унинг «Китоб фи ихсо ал-улум ва ат-

www.arxiv.uz таъриф» («Илмларнинг келиб чиқиши ва таснифи») ёки қисқача номи «Ихсо ал-улум» («Илмлар таснифи») асарида илмлар қуйидагича тасниф қилинган: 1. Тил ҳақидаги. 2. Мантиқ. 3. Риёзиёт. 4. Табиий ва диний илмлар илмлар ёки метафизика. 5. Шаҳарларни бошқариш илми ёки сиёсат, фикҳ; ва калом илмлари ва ҳ.к. Фаробий «Илмий санъатлар ҳақида»ги рисоласида илмларнинг қуйидаги таснифини келтиради: 1. Ҳаётни тартибга солувчи ва ҳаётий ишлар тўғрисидаги илмлар мажмуи. 2. Шариат: а) Қуръон. б) Қуръон талқини илми. в) Пайғамбарлар ривоятлари илми. г) Фикҳ, суннат ва буюрилган нарсалар. д) Хутба, ваъда бериш, фидойилик илмлари. е) Тушларни талқин қилиш илми. 3. Фалсафа. Араб илмлари: 1) Фикх. 2) Калом. 3) Грамматик. 4) Иш юритиш. 5) Шеърият ва аруз. 6) Тарих. Араб(ларники) бўлмаган илмлар: 1)Фалсафа. 6) Илму-н-нужум (астрономия).

www.arxiv.uz 2) Мантиқ. 7) Мусиқа. 3) Тиб. 8) Механика. 4) Ҳисоб. 9) Кимё. 96. Ҳандаса. 3) Абу Райҳон Беруний (973-1048). Беруний Марказий Осиёдагина эмас, балки умуман Шарқда, жаҳон фани ва маданияти тарихида ҳам энг улуғ ва буюк мутафаккирлардан ҳисобланади. У ўзинипг «Қадимги халқларлан қолган тарихий ёдгорликлар», «Минерология», «Ҳиндистон» каби асарларида ижтимоий ҳаёт масалаларини ёритган. «Минерология» асарининг муқаддимасида инсон ва унинг ижтимоий аҳволи, ердаги бурчи, олижаноблиги, жамият ҳаёти, ижтимоий адолат тўғрисидаги қимматли фикрларни баён этган. Беруний том маънода ўз даври этносоциологи ҳам эди. «Қадимги халқлардан қолган тарихий ёлгорликлар» асарида турли халқлар: форслар, юнонлар, яҳудийлар, христиан - моликийлар ва христиан - настурийлар, мажусийлар, собитлар, будпараст араблар, мусулмон араблар, турклар тўғрисида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирган. «Ҳиндистон» китобида эса ҳинд жамиятининг ички тузилиши тўғрисида, бу халқларнинг урф-одатлари, йил, ой ва тарихий саналари, оилавий муносабатлар, маросимлар, никоҳ масалаларини ўрганган. Беруний табиат, унда чексиз равишда рўй бериб турадиган табиий ҳодисалар, жараёнлар хусусида муҳим илмий-фалсафий ғояларни илгари суради ва исботлаб берди. Оламда бўлиб турадиган ўзгаришлар, яъни тузилиш ва бузилишларнинг, пайдо бўлиш ва йўқолишларнинг ўзига хос сабаблари борлиги ҳақида табиий-илмий ва социологик мулоҳазаларини ўртага ташлайди. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов 1998 йили тарихчи олимлар билан учрашувда шундай деган эди: «Абу Райҳон Беруний бобомизнинг

www.arxiv.uz бундан ўн аср бурун айтган фикрларини эслатиб ўтмоқчиман: «Илм-фан кишиларнинг ҳаётий эҳтиёжларини қондириш заруратидан пайдо бўлади» 2 . 4. Ибн Сино (980-1037) - Уйғониш даври маданиятининг йирик арбобларидан бири. У 400 дан ортиқ асар муаллифи эди. Унинг ёзган асарлари илм-фаннинг барча соҳаларига тааллуқлидир. Шундан 242 таси бизга етиб келган. Аллома асарларидан 80 таси фалсафа, илоҳиёт, тасаввуф, 43 таси табобат, 19 таси мантиқ, 26 таси эса руҳшуносликка бағишланган. У Шарқда «Шайхур-раис» - «Олимлар бошлиғи» деб ном олган. «Китоб аш шифо» («Даволаш китоби»), «Донишнома», «Нажоат», «Китоб ул инсоф» («Адолат китоби»), “ Китоб ал-қонун фит тиб» («Тиб қонунлари китоби») ва бошқа асарлари бор. Ибн Сино ўзининг табиатга доир китобида ҳаракат сабабларининг 3 асосий турини эслатиб ўтади: 1) « Табиий ҳаракатлар. Бу жисмларнинг ўз табиий ўринларига интилишидир. Масалан, қизиган газларнинг юқорига кўтарилиши ва совигач тушиши. 2) Мажбурий ҳаракат. Бу ўз-ўзидан эмас, балки ташқи куч таъсирида вужудга келадиган ҳаракатлар. 3) Нисбий аксиденсияли ҳаракат. Бу бир жисмнинг иккинчи бир ҳаракат қилиб турган жисм ичидаги ўзига боғлиқ, бўлмаган ҳаракатини кўзда тутади 3 «. 5. Ибн Холдун (Ибн Холдун Абдураҳмон Абу Зайд: 1332-1406) араб тарихчиси ва мутафаккири. У ўзининг «Социология» (араб.илм ал-ижтимоъ) фанига оид дадил фикрларни ўртага ташлаган ва Шарқда ҳақли равишда шу фан асосчиларидан бири ҳисобланади. Унинг «Китоб ул-Ибар» (1370)нинг муқаддима қисмида унинг тарихий социологик назарияси баён этилган. Ибн Халдун башарият тарихида илк бор асотир тафаккури билан эмас, балки илмий, объектив назар билан қараган энг забардаст тарихчидир» 4 . Инсоният 2 Каримов И.А. Биз келажагимизни ыз =ылимиз билан =урамиз. Т.7. – Т.: «Ызбекистон», 1999, 150-бет. 3 "Сирли олам". 1947, № 3, 13-бет "Муло=от". 1998. № 3, 10-бет. 4 Каримов С. Темурнинг назари тушган муаррих (Ибн Халдун ща=ида). "Сирли олам". 1997, № 2, 9-бет.

www.arxiv.uz ижтимоий фикри тарихида биринчи бўлиб, жамият, унинг ички ривожланиш қонуниятлари ва тараққиёт анъаналари ҳақидаги фанни яратди. Шарқнинг етук социологи бўлган Ибн Халдун «Муқаддима» (1381) асарнинг «Кириш» қисмидаги дастлабки бўлимни «Кишиларнинг умумий ижтимоий ҳаёти тўғрисида» деб номланган. Ибн Халдун социологик таълимотининг қарашлари қуйидагиларидан иборат: 1) «Инсония жамияти вужудга келишининг моҳияти сабаблари, мавжудлиги ва мазмунли ҳаёт кечиришнинг асосий шарт-шароитлари, аввало уларнинг ўзаро муносабатларидан ибора бўлади. 2) Табиий физик-жуғрофий муҳитнинг ҳаётга таъсири жисмоний қиёфа ва кишиларнинг руҳиятида кўриниб, бу жараёнда икки - табиий жуғрофик ва ижтимоий муҳит бир-бири билан бевосита муносабат ва таъсирда бўлади. 3) Табийликдан, юқори бўлган кучнинг жамият ҳаётига таъсири ва бу таъсирдан қутилиш имкониятлари. 4) Инсоният жамияти кишиларнинг ана шу бирикмаси бирлашмасининг натижасидир» 5 . 5) Бундай инсоният уюшмаларини бошлиқлар бошқаради ва унинг танланиши Аллоҳ томонидан эмас, балки инсоннинг ҳаёт воситаларига бўлган интилиш ва табиий эҳтиёжлари туфайли содир бўлади. Ибн Халдуннинг бу қарашининг юнон файласуфларидан Арасту ва бошқаларнинг «инсон сиёсий мажудотдир» деган ғоясидан фарқи ҳам шундадир. 6) Инсоннинг ижтимоий мавжудлиги унинг фақат маънавий табиати-дан эмас, балки табиий эҳтиёжларидан келтириб чиқаради. Кишилар мавжуд экан, уларнинг эҳтиёж ва интилишлари ўртасида фарқ бўлиши табиий ва айрим аҳоли гуруҳлари ва шахслар ўртасида келишмовчилик, қарама-қарашликлар содир бўлади. Бу эса тартиб ўрнатиш ва ташкил қилиш ишларини ўртага қўядики, буни «ҳокимият» амалга оширади. Бу ғоя ҳам Ибн Халдун қарашларининг муҳим хулосаларидандир. 5 Хал= сызи. 1996 йил 17 май.

www.arxiv.uz Ибн Халдун мулкни ва мулкий муносабатларни тартибга солувчи ва ҳимоя қилувчи куч эса давлатдир, деб ёзади. Норозиликларнинг бош сабабчиси ҳукмрон синф вакилларининг адолатсизлик ва зўравонликка асосланган сиёсати натижасидир. Унинг назарида шоҳ 2 тоифага: адолатли ва адолатсиз шоҳга бўлинади. Яхши ҳукмдор шундай ҳукмдорки, унинг сиёсати кучини халқи зўр-базўр сезади ва у ўз фуқаролари билан юмшоқ, адолатли муомалада бўлади. Чунки ўз сиёсатини адолат асосига қурган шоҳнинг фуқаролари кучли ва эркин бўлади, бунинг оқибатида улар қудратли яратувчи кучгга айланадилар. Шу боис мутафаккир шоҳларга маслаҳат бериб, халқ эркинлигини ҳаддан ортиқ бўғмасликка ва эркинлик беришга чақиради: «Агар тарбия куч ишлатиш, қўрқитиш йўли билан бўлар экан, у хоҳ ўқувчи, хоҳ қул, хоҳ хизматкор бўлсин, уларга қўрқинч таҳдид қилиб туради, натижада фуқаро руҳининг ўсишига халақит беради, ҳаракатчанликни сўндиради ва унинг ўрнига ялқовлик, алдаш, ёлғончиликни кучайтиради. Бу сифатлар айнан шу зўравонлик таъсирида содир бўлади. Улар қалби бефарқлик билан тўлади, яхши ва фазилатли сифатлар ўрнини аҳмоқона, ёмон сифатларни қабул қилиб, пастларнинг энг пастига айланади». Шу боисдан ҳам мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов Олий Мажлиснинг XIV сессиясида мамлакатимиз сиёсий, иқтисодий ва маънавий ҳаётини, давлат ва жамият қурилишини янада эркинлаштириш ҳақидаги масалани кўтарганликлари бежиз эмас албатта. 6. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1529) темурийлар сулоласининг энг буюк вакилларидан бири, Ҳиндистонда «Буюк мўғуллар» деб номланувчи салтанатини қурган, туркий, араб-мусулмон, форс-тожик, ҳинд маданияти, бадиий-фалсафий, ижтимоий-сиёсий, ахлоқий ва диний- тасаввуфий фикрига катта ҳисса қўшган мутафаккирдир. Бобур ўзининг «Бобурнома» асарида ўз даври ижтимоий ҳаёти воқелигини, инсон шахси хусусиятларининг яхши ва ёмон томонлари, Андижондан - Ҳиндистонга қадар бўлган улкан ҳудудда яшаган халқларнинг

www.arxiv.uz ижтимоий жиҳатларини шахсий кузатишлари, илмий тадқиқотлари асосида ўрганган ва ёзиб қолдирган. Хуллас, темурийлар даври маданият, санъат, адабиёт сингари ижтимоий, сиёсий, фалсафий фикрлар тараққиётида ҳам ўзига хос бир босқич бўлди. 2.2. XIX аср охири ва XX асрнинг бошларида социологиянинг шаклланиши ва ривожлантирилиши (О. Конт, Г. Спенсер, Э. Дюркгейм, М. Вебер ва бошқалар) Социологияни «кузатишга асосланган фан даражасига» кутариш талабини француз утописти Сен-Симон, Шарл Фурье ва Роберт Оуэнлар илгари сурган. Улар XVIII аср 2-ярмида ва XIX аср биринчи ярмида бу фаннинг баъзи масалалари хусусида ўз фикр-мулоҳозаларини билдирганлар. Социологиянинг фан сифатидаги асосий ривожланиш боскичлари: классик, ноклассик, марксистик ва XX аср Америка социологияси каби соҳдларга бўлинади. Қуйида ана шу соҳаларга қисқача тўхталамиз: 1) Классик социологик, фалсафий қарашлар: Немис классик фасафасида ижтимоий тараққиёт назарияси илгари сурилди. Немис классик фалсафасининг асосчиларидан бири сифатида тан олинган И. Кант (1724–1804) диалектика ғояларини қайта тиклаган мутафаккир. Кант ўзининг табиий-илмий қарашлари билан табиатни метофизик тарзда тушинишга чек куйди. Фалсафанинг борлиқ, ахлоқ ва дин каби муаммолари билан шуғуланишдан аввал инсоннинг билиш имкониятларини аниқлаб олиш лозим, дейди. Кант кишини ўраб турган ташқи дунёдаги нарсаларни 2 га булади: а) ўз-ўзида мавжуд бўлган нарсалар дунёси; б) сезгиларимиз акс эттирган нарсалар, ҳодисалардир. Инсон билиш жараёнида ҳодисалар дунёсига тартиб киритади, уни маълум вақт макон билан боғлаб ўрганади. 2) Г.Ф.Гегель (1770–1831). Немис классик фалсафанинг вакили, унинг таълимотича, барча мавжуд нарсаларнииг асосида «мутлоқ ғоя» (руҳ)нинг ривожи ётади. Олдин мутлоқ ғоя «соф борлиқ« сифатида мавжуд бўлади.

www.arxiv.uz Кейинчалик у ривожланиб мазмун жиҳатдан биридан бири бой бўлган тушунчаларни вужудга келтиради. Инсон онги ривожланган сари ғоя моддийликдан қутилиб боради. Охири мутлоқ ғоя олдинги ҳолатига қайтади. 3) Л.Фейербах (1804-1872). Немис классик фалсафасининг сўнгги вакили бўлиб, фалсафада материалистик йўналишга мансубдир. У Гегелнинг мутлоқ ғоясига қарши чиқади. Фейербах фикрича тафаккур инсондан ташқарида, унга боғлик булмаган ҳолда мавжуд бўлиши мумкин. Фейербах: тафаккур, онг иккиламчидир, материянинг, табиатнинг маҳсулидир, дейди. Ижтимоий тарақкиётнинг мураккаблашуви ва илмий билимлар-нинг табақаланиши социологиянинг фалсафадан ажралиб, мустақил фанга айланишини муқаррар қилиб қўйди. XIX acp гача социология фалсафанинг таркибий қисми бўлиб келди. Жамият ҳақида «позитив фан» (ҳақиқий фан) яратишга уриниш XIX аср ўрталарида юзага келди. XIX аср бошларида эса социология ўзига хос илмий методларга эга бўлиб, фалсафадан тўла ажралиб чиқа бошлади. Лекин у мустақил фан сифатида XIX аср 30-йилларида илмий муомалага «социология» атамаси, сўзи киритилгандан сўнг шаклланди. Янги фанга француз файласуфи Огюст Конт ном берди. 4) Огюст Конт (1798-1857). Француз файласуфи, янги фанга «социология» деб ном берди. Конт нуқтаи назарига кўра, социология позитив моҳиятга эга фандир. «Позитив усул» илмий кузатишлар, эксперимент ва таққослаш усули ёрдамида тўпланган эмпирик мaълyмотлapни назарий таҳлил қилишни ифодалайди. О. Конт томонидан 1839 йилда «Позитив фалсафа курси» асарининг учинчи томи нашр этилганлиги натижасида биринчи маротаба у жамиятни илмий асосда ўрганиш сифатида социология терминини қўллади ва бу социологиянинг шаклланиши ва ривожланишига олиб келди. Кейинчалик социология ижтимоий муносабатларни назарий анализ қилишни социал фактларни эмпирик тадқиқ қилиш билан қўшиб олиб борувчи мустақил фанга айланди. О.Конт социологияни 2 қисмга ажратади:

www.arxiv.uz а) социал статика ва б) социал динамика. Социал статикада ижтимоий тизимларнинг шарт-шароити ва функционал қонуниятлари ўрганилишини кўрсатади. Унда ижтимоий институтлар: оила, давлат, дин кабилар тадқиқ этилади. Социал динамикада эса О.Конт ижтимоий прогресс ривожланишини назарда тутиб, у жамиятнинг маънавий ва ақлий ривожи инсоният тараққиётининг ҳал қилувчи омили деб қарайди. Бу тамойил ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. О.Конт: «Ҳар қандай билим тафаккур маҳсулидир ва у инсоният манфаатларига хизмат қилиши керак, акс ҳолда бу билимлардан ғаразли мақсадларда фойдаланилса, жамиятга катта зарар келтирилади», деган эди. О.Контнинг таъбирича, социология инсон ақлини ва психикасини ижтимоий ҳаёт таъсирида такомиллашиб боришини ўрганиб борадиган ягона фандир. Бу фикрни Конт бутун бир таълимотга айлантиради ва унга мувофиқ индивид абстракциядир, жамият эса воқелик бўлиб у табиий қонунларга бўйсунади. Умуман, социологияда О.Конт яна қуйидаги методларни асослаб берди: а) кузатиш методи; б) экспериментал қиёсий; в) тарихий метод; г) қиёсий метод - бу методлар социологияда позитив фанларнинг методлари ҳам дейилади. Контнинг фикрича, тарихийлик методи ёрдамида олинган ҳар бир индуктив хулосалар инсонни биологик назария тушунчалари ёрдамида қиёсланиб текширилиши лозим. О.Конт томонидан таърифланган инсоннинг интеллектуал ривожланишининг учта изчиллик босқичи: теологияга оид, метафизик ва позитивик ҳақидаги қонуни ушбу саволга жавоб бериш учун имкон беради. Биринчи, теологик босқичда инсоннинг ғайритабиий тушунчаси диний тасаввурлар асосига қурилган. Иккинчи, метафизик босқичда инсон ғайритабиий кучдан воз кечиб, мавҳум моҳият, сабаб ва бошқа фалсафий меъёрлар ёрдамида воқеликни тушунтиришга ҳаракат қилади. Иккинчи босқичнинг вазифаси - танқидий, аввалги тасаввурларни вайрон этиб, у учинчи - позитив ёки илмий босқични тайёрлайди. Бу босқичда инсон мавҳумий моҳиятни ифодалашдан воз кечиб,

www.arxiv.uz улар устидан кузатиш билан кифояланади. Бир босқичдан иккинчисига ўтиш ҳамма фанларда бир вақтларда бўлмасада изчиллик билан амалга оширилади. Бу жараён оддийдан мураккабга (юқоридан қуйига) тамойили асосида юзага чиқарилади. Ўрганилаётган объект қанчалар оддий бўлса, у ерда позитив билимлар шунча тез қарор топади. Шунинг учун позитив билимлар, аввало математика, физика, астрономия, химияда, сўнг эса биологияда тарқалади. Социология эса бу позитив билимлар чўққисидир. У ўз тадқиқотларида позитив услубга суянади. Позитив услуб кузатишлардан тўпланган тажриба ва тадқиқотларни таққослаш, ишончли, текширилган, эътирозни туғдирмайдиган эмпирик маълумотлар мажмуини назарий таҳлил этишга суянган. О.Конт томонидан жамият ҳақидаги фанни шакллантиришда меҳнат тақсимоти ва кооперациялашнинг зарурлиги ҳақидаги қонуннинг очиб берилиши навбатдаги муҳим якун бўлди. Бу омиллар жамият тарихида жудда катта ижобий аҳамиятга эга. Шу туфайли социал ва касбкорлик гуруҳлари юзага келади, жамиятнинг хилма-хиллиги ўсади ва одамларнинг моддий фаровонлиги кўтарилади. О. Конт ўз қарашларидан келиб чиқиб, социологияни икки қисмга: социал турғунлик ва социал жўшқинликка бўлади. Социал турғунлик ижтимоий тузумларнинг амал қилиш шароитлари ва қонуниятларини ўргатади. О. Конт социологиясининг ушбу бўлимида асосий ижтимоий институтлар: оила, давлат, дин, ижтимоий гуруҳларнинг ижтимоий функциялари ва уларнинг бирдамлик ва ҳамкорликни ўрнатишдаги роллари кўриб чиқилган. Социал жўшқинликда О. Конт инсонни маънавий, ақлий ривожлантиришнинг муҳим омили бўлган ижтимоий тараққиёт назариясини ривожлантиради. О. Контнинг кўпгина ғоялари, аввало табиат ва жамият ҳақидаги фанларнинг ижобий кўрсатмаларидан социологияда фойдаланиш, шунингдек яхлит социал организм бўлган жамият ҳақидаги тасаввурларини қабул қилиб, уни ривожлантирган мутафаккирлардан бири Герберт Спенсердир.

www.arxiv.uz 5) Г. Спенсер (1820-1903) ҳам О. Конт каби ҳам кенг маълумотга эга бўлган олим, ўз даврининг буюк ақл эгаларидан бири ҳисобланади. У фалсафа, социология, психология ва бошқа фанлар бўйича қатор илмий асарлар муаллифидир. Г. Спенсернинг асосий асари «Синтетик фалсафа тизими» бўлиб, унда табиий ва социал воқеаларнинг тарихий ривожланиши ҳақидаги чуқур қарашларини баён этган. Г. Спенсер социологиядаги организмга оид мактабнинг асосчиси ҳисобланади. У ўзининг организмга оид назариясини ва социал эволюция тушунчасини «Илмий сиёсий ва фалсафий тажрибалар» асарида атрофлича баён этган. Г. Спенсер жамиятни табиий, энг аввало биологик қонунлар асосида ривожланувчи организм сифатида қараган. У жамиятни жонли биологик организмга ўхшатади. Ушбу фикрни асослаш мақсадида у қуйидаги далилларни келтиради: 1. Жонли организм сифатида ҳар қандай жамият ҳам ўсиш ва ривожланиш жараёнида ўз массасида ортиб боради. 2. У ва бошқалари мураккаблашади. 3. Унинг қисмларининг тобора бир - бирига боғлиқлиги кучайиб боради. 4. Уни ташкил этган бирликлар гоҳо пайдо бўлиб ва йўқ бўлиб туришига қарамай, бир бутун ҳолда яшашни давом эттиради. Г. Спенсернинг социал, шунингдек эволюция назарияси катта қизиқиш уйғотади. Эволюцияда у қуйидаги асосий жиҳатларни ажратиб кўрсатади: Оддийдан мураккабга ўтиш (интеграция); бир турдан хилма-хилликка ўтиш (дифференциация, ноаниқликдан аниқликка ўтиш тартибининг ўсиши). Социал эволюция бу - жамиятнинг мураккаблашуви йўлидаги прогрессив ривожланиш ва социал, аввало, сиёсий институтларни такомиллаштириш соҳасидаги фаолиятдир. У социал эволюциянинг одамлар эҳтиёжлари билан объектив боғланганлигини кўрсатади. «Давлат эволюцияси социал эҳтиёжлар натижаси ҳисобланади»,- деб таъкидлайди Спенсер.

www.arxiv.uz Г. Спенсернинг нуқтаи назарича социал эволюция жараёнида одамларнинг ва турли социал институтлар жамоавий фаолиятининг аҳамияти ортади. Турли авлод одамларнинг биргаликдаги интилишлари орқали амалга оширилаётган социал эволюция давомида жамиятнинг кўп функциялари ўзгаради. Спенсер жамиятнинг парчаланиш муаммосини - мувозанат, уйғунлик ва барқарор қарама - қарши бўлган жараён деб ҳисоблаб, ўз қарашларини баён этган. Жамиятнинг парчаланиши унинг фикрича инқирозга учраши орқали юз беради. Бу жараён ички, шунингдек ташқи сабаблар таъсири натижасида содир бўлади. Жамиятнинг парчаланиши сиёсий ҳокимиятни, армия, ўтмишда прогрессив бўлган ташкилотларни ўз ичига олган давлат институтларининг самарали фаолият кўрсатишининг кучсизланиши натижасида бошланади. Жамиятнинг парчаланиши жараёнида деб давом этади Спенсер, интеграциялашган ҳаракатларнинг камайиши ва марказдан қочувчи ҳаракатларнинг кучайиши юз беради. Тартибсизлик кучаяди, ҳукумат ўзининг қобилиятсизлигини намойиш этади. Спенсер айтган ушбу фикрлар долзарб, мазмунан чуқур ва аниқ эканлиги нуқтаи назаридан катта аҳамият касб этади. Ишонч билан айтиш мумкинки, Спенсернинг фикр ва қарашлари бизнинг замондошларимизга ҳозирги ҳаётнинг мазмунини чуқур тушуниб олишларига ёрдам беради. 6) XIX асрнинг охири ва XX аср бошларидаги социологик позити- визмнинг кўзга кўринган вакилларидан бири, бу француз социологи Эмиль Дюркгеймдир (1858-1917). У бир неча маротаба О. Конт ва Г. Спенсерлар социологик қарашининг аҳамиятини таъкидлаган, уларни танқидий англаган ва янада ривожлантирган. У бир бутун социал организм бўлган жамият ҳақидаги назарияни ишлаб чиқиб, ривожлантирган. У социал реализм назариясида социал воқелик табиатини социал воқеалар орқали тушунтириш лозимлиги, одамларнинг феъл-атворини таҳлил этишнинг бошланғичи бўлиб индивидлар, ижтимоий гуруҳлар ва тегишли социал институтларнинг ўзаро муносабат тизимини ташкил этган жамият ҳисобланишини ёритади.

www.arxiv.uz Дюркгейм «Социология услуби» номли асарида социология соҳасидаги жамият ривожланиши назарияларини ишлаб чиқишга эътиборини қаратиб, социал омилларни илмий таҳлил этишга қаратилган тавсилотларни яратиш устида шуғулланган. Социология,- деб ёзади у, – социал далиллар ҳақидаги фан бўлиб, унинг остида сиёсий, ҳуқуқий, ахлоқий, диний ва бошқа ғоялар, қоида ва қадриятлар ётади. Дюркгейм фикрича, социал воқеликнинг якуний сабаблари бўлиб, амалиётда рўёбга ошириладиган одамларнинг ғоя ва маданий қадриятлари ҳисобланади. Айнан ана шунда, у ҳар қандай социал эволюциянинг манбаи мавжудлигини кўради. Бунда сўз жамоавий онгнинг номоён бўлиши сифатидаги ғоялар ва маънавий қадриятлар устида боради. Айрим шахсларда нисбатан социал қоидалар, қадриятлар ва бошқа ижтимоий онгнинг номоён бўлиши объектив амал қилади. Социал назария ва услуб муаммоларини ишлаб чиқишда, Дюркгейм социология ва фалсафанинг ўзаро таъсири муаммоларига ҳам эътиборни қаратган. У социология буюк фалсафий таълимотлардан юзага келганлигини эътироф этади ва доимо қандайдир фалсафий ёндашувларга суянганлигини таъкидлайди. Социология -деб ёзади Дюркгейм, - аллақачон мустақил фан бўлиб шаклланган, ўз предметига эга ва шу туфайли ўз иши билан шуғулланиши керак. Дюркгейм асарлари социологиянинг мустақил фан сифатида қарор топишида муҳим ролни ўйнайди. 2. Ноклассик социологик қарашлар типи: Социологиянинг ноклассик типи немис файласуф, социологи Г.Зиммель (1858-1918) ва М.Врбер (1864-1920)лар томонидан ишлаб чиқилган. Ушбу методология асосида жамият ва табиат қонунларининг бутунлай қарама-қарши эканлиги тушунчаси ётади. 1) Г.Зиммель (1858-1918 - немис файлсуфи ва социологининг ҳозирги кунда 14 томлик асари чоп этилган. Асосий асарларидан «Дарвинизм ва билиш назарияси», «Социал дифференциация:

www.arxiv.uz социологик ва психологик тадқиқотлар» асарлари бор. У Маркс ғояларига таъсир ўтказди. Зиммель фикрича, социал фанлар учун аъанавий хусусият - бошқа фанлар шуғулланадиган фанлар предметини танлаш учун эмас, балки метод сифатида керак. Зиммель қарашича: а) умумий социология - турли ижтимоий фанларда аъананавий предметлар доирасини, қонуниятларини аниқлайди; б) социация (мулоқот)нинг шаклларини тасвирлаш; в) системалаштириш - тоза ҳақиқий ёкй формал социологиядир. Асл социология жамият ҳақидаги турли фанларнинг тадқиқотчиларига ўз предметларига социологик ёндашишларини таъминлаш учун керакли йўналишларни ишлаб чиқиш лозим. Асл социология бошқа ижтимоий фанлар учун методология бўлиб хизмат қилса, хусусий социал фанлар учун назария бўлиб хизмат қилади. Социал билиш системаси ўзида 2 та фалсафий фанларни бирлаштиради: 1) Билишнинг социологик назарияси ва 2) Социал метофизика. Социал билимнинг уч даражали концепцияси - умумий - формал - фалсафий социология вужудга келади. Зиммель фикрича, «Социология хусусий ижтимоий фанларнинг билиш назариясидир». У жамиятнинг умумсоциологик қонуниятларини рад этиб, шундай фикрларни ёзади: «Ижтимоий ривожланиш қонунлари тўғрисида сўз бўлиши мумкин эмас. Албатта, ҳар кандай ижтимоий унсур ҳаракати табиий қонунларга бойсунади; аммо умумий жамият қонуни йўқ: бунда барча табиатдагидек, қонунлар устидан ҳукмронлик қиладиган қонун йуқ. Шунинг учун, биз ҳар қандай икки бир хил ижтимоий шароитда мутлақо бошқа-бошқа ҳодисаларни келтириб чиқарадиган кучни била олмаймиз» 6 . 2) Ma к c Вебер (1864-1920). Буюк немис социологи. Унинг ижтимоий- сиёсий қарашлари ва назарий позициялари кўп жиҳатдан XIX асрнинг охирги чорагида Германиядаги ижтимоий-сиёсий ҳолат ва вазиятлар билан бевосита боғлиқ. Унинг асарлари: «Ўрта асрлардаги савдо жамиятлари тарихига оид» (1989), «Рим аграр тарихи ва уни давлат хусусий хуқуқ учун 6 Зиммель Г. Социальная дифференциация. Москва. 1909, 3-бет.

www.arxiv.uz аҳамияти» (1891), «Протесгант этикаси ва капитализм руҳи» (1905), «Дунё динларининг хўжалик этикаси» (1919), «Хўжалик ва жамият» (1920) каби асарларида социологик таълимотларга бағишланган. М.Вебер Дильтейнинг антинатурализмни ёқлайди. У инсоннинг онгли мавжудод эканлигини» ҳеч бир тарихчи ё социолог, иқтисодчи инкор эта олмаслигини таъкиллайди. М.Вебер фикрича маданият, жамият ва тарих ҳақидаги фанлар худди табиий фанларга ўхшаб баҳолаш фикрларидан холи бўлиши керак. Лекин бу олимни ўз баҳо бериш ва қизиқишларидан воз кечиши керак деган фикрни туғдирмаслиги керак. Фақатгина бу қизиқиш ва баҳо бериш олимнинг илмий хулосалар доирасига бостириб кириши жоиз эмас. Бу доирадан ташқарида у қанчалик ўз мулоҳазаларини баён қилишини ўзи белгилайди, лекин энди олим сифатида эмас, балки хусусий шахс сифатида. М.Вебер қадриятни у ёки бу тарихий даврнинг курсатмаси даврга хос бўлган манфаатнинг йўналиши деб талқин қилади. Шундай қилиб, қадриятлар тарихдан юқори холиликдан тарихийликка ўтадилар. М.Вебер қадриятли ҳукмлар доим шахсий ва субъектив хусусиятга эга деб билган. Улар ахлоқий, сиёсий ёки бошқа қарашлар билан боғлиқ, деб ҳисоблайди. М. Веберда социал билишнинг асосий қуроли «идеал тип» ҳисобланади. Идеал типлар - бу социал тарихий реалликни таққослаш орқали билиш тўғрисидаги тушунча. Унингча, барча социал-маълумот социал тип билан тушунтирилмоғи лозим. Вебер давлат типлари ва рационаллик типлари каби социал фаолият типологиясини илгари суради. «Капитализм», «бюрократизм», «дин» ва шу каби идеал типларга асосланади. Хулоса қилиб айтадиган бўлсак, идеал тип тушунчаси ёрдамида Вебер тарих ва социологиянинг ўртасидаги масофани қатъиян қисқартириб, уларнинг икковининг ролини аниқ белгилаб беради 7 . Умуман Г. Зиммель ва М Веберлар социологик билимлар предмети сифатидаги «жамият», «халқ«, «инсоният», «жамоатчилик» каби 7 Социология тарихи. Тошкент: ТошДУ, 1999. 29-33-бетлар.

www.arxiv.uz тушунчаларни рад этадилар. Улар социологик тадқиқот предмети фақат индивид бўлмоғи керак, деб ҳисоблайдилар. 3. Марксистик социология таълимоти: К.Маркс (1818-1883) ва Ф.Энгельс (1820-1895). К.Маркс ва Ф.Энгельснинг жамият туғрисидаги материалистик таълимоти социологиянинг классик ва ноклассик типларнинг ўзига хос синтези сифатида вужудга келди. Марксизмда социология предмети жамиятнинг асосий ривожланиш қонуниятларини, унинг ижтимоий бирликлари ва институтларини ўз ичига олади. Жамият тараққиётини материалистик тушунишнинг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборат: 1) Тарихий материализмнинг асосий тамойилларидан бири ижтимоий ривожланиш қонуниятини эътироф этиш. Ҳақиқатан ҳам К.Маркс жамият тарихи ривожланишининг умумий қонуниятини кашф этди 2) К.Маркс ва Ф.Энгельс жамият ҳаётида амал қиладиган хилма-хил, кўплаб ижтимоий муносабатларни, бошқаларнинг белгиловчисини аниқлаш зарур деб билдилар. Бу ижтимоий муносабатлар - моддий неъматларни ишлаб чиқариш усули бўлиб, бу ишлаб чиқарувчи кучлар ва ишлаб чиқариш муносабатларидаи иборат. «Кишилар ўз турмушини ижтимоий ишлаб чиқаришда уларнинг иродаларига боғлик, бўлмаган, муайян, зарур муносабатларга ишлаб чиқариш муносабатларига киришадилар, бу муносабатлар уларнинг моддий ишлаб чиқарувчи кучлари ривожининг муайян босқичига мувофиқ бўлади. Моддий ҳаётни ишлаб чиқариш усули умуман социал, сиёсий ва маънавий ҳаёт жараёнларини белгилайди. Кишиларнинг онги уларнинг борлиғини белгиламайди, балки аксинча, уларнинг ижтимоий борлиғи уларнинг онгини белгилайди. 3) Жамият тўғрисидаги материалистик таълимотнинг яна бир муҳим тамойили жамият ҳаётининг прогрессив ривожланиб бориши ҳарактерига эга эканлиги. Шу тамойил асосида Маркс ва Энгельс ижтимоий-иқтисодий формация тўғрисидаги қонуниятни очдилар.

www.arxiv.uz 4) Табиий-тарихий жараёнлар табиатда рўй берадиган жараёнлар сингари қонуниятли, зарурият орқали содир бўлиб, ўз моҳиятига кўра объектив ҳарактерга эга. Аммо табиат ҳодисаларидан фарқ қилиб, жамият ҳодисалари стихияли тарзда эмас, балки унда яшовчи кишиларнинг онгли фаолияти натижасидан иборатдир. Жамият ҳаётида ҳеч бир ҳодиса кишилар онгида акс этмай содир бўлмайди. 5) Г.Зиммель ва М.Вебер социологик қарашларидан фарқ қилиб, К.Маркс ва Ф.Энгельс социологик қарашларида эмпирик социологик маълумотлар ва назарий хулосалар «тарихий давр манфаатлари»га - пролетариат манфаатларига қаратилган эди. В.И.Ленинда бу ёндашув партиявийлик томойили сифатида янада ривожлантирилди. Бу эса, жамият таракқиёти тўғрисидаги барча «буржуа» социологик таълимотлар ноилмий деб, инкор этилишига олиб келди. Умуминсоний қадриятлар ўрнини синфий, партиявий қадриятлар эгаллади. Марксизм классиклари эмпирик ҳарактердаги очиқ социал тадқиқотларни буржуа илми кўриниши деб қайд этади К.Маркснинг «Капитал», Ф.Энгельснинг «Англияда ишчилар синфининг аҳволи», «Турмуш (турар-жой) масаласига доир», В.И Лениннинг «Россияда - капитализмнинг тараққиёти», ''Буюк почин» сингари асарлари, назарий тадқиқотлари ижтимоий жараёнларни таҳлил қилиш асосида синфийлик принципи билан ёзилган. Бу борада К.Маркс ва Ф.Энгельс томонидан 1848 йили «Коммунистик партия манифеста» асарида ана шу синфийлик ва партиявийлик томойилининг назарий чўққиси бўлди. К.Маркс ва Ф.Энгельс социологик қарашларининг айрим томонларини Г.В.Плеханов, А.Бебель, Р.Люксембург ва бошқалар ҳам ривожлантириб, конкретлаштирганлар. Шунингдек, уларни фикрларини, яъни марксистик социология қарашларини В.Ж.Келле, С.А.Кугел, П.Тамаша, К.Мюллер, И.Т.Фролов, В.А.Энгельгардт каби социологлар фаннинг ишлаб чиқариш ва жамиятнинг бошқа соҳалари билан алоқасини янада такомиллаштириш, фан ахлоқи каби йўналишларда илмий тадкиқот ишлари олиб борганлар.

www.arxiv.uz Номарксистик социология ривожланишида АҚШ социологларидан Т.Парсонс, Р.Мертон, П.Сорокин, Ф.3нанецкий, А.Чайлд, Ч.Р.Миллс, В.Старк, П.Бергер, Т.Лукмансар, Ғарб социологларидан С.Латур, Т.Кун, С.Чэпин, П.Форман, Э.М.Малкей, М.Полани, Э.Шилз, М.Шелер, К.Манхеймларнинг роли катта бўлди. 2.3. ХХ-аср АҚШ социологияси. Эпирик социологиянинг вужудга келиши «социал образлар» ёки «далилларни тадқиқ қилиш» деб аталган нарсаларни эълон қилишдан бошланган эди. Бу ўринда гап муайян социал далил ва ҳодисаларни батафсил баён қилиш ва ишлаб чиқариш тўғрисида боради. Социологик муаммоларни ҳал қилишнинг бундай усули тез орада биринчи бўлиб АҚШда, айниқса, кенг тарқалди. Эмпирик социология шаклланишининг маркази Чикаго университети бўлди (уни Чикаго «ҳаёт маркази» деб ҳам аташган). Бу ерда 20–30-йилларда эмпирик социологиянинг яққол ривожланишини ифодаловчи кўп қиррали амалий тадқиқотлар кенг суръатда амалга оширилди. Бу йўналишлар аниқ ҳолатларда кишилар ҳаёт фаолиятларини мукаммал тадқиқ этишга қаратилган эди. Масалан, эмпирик социологиянинг асосчилари деб ҳисобланувчи У. Томас ва Ф. Знанецкий беш томли «Поляк деҳқони Европада ва Америкада» (1918-1920) деган асарида АҚШга кўчиб келган поляк деҳқонларининг ҳаётини батафсил таҳлил қилдилар. Бунда улар ашёвий далиллардан, шахсий ҳужжатлардан 28 поляк оиласининг шахсий ёзишмаси, айрим кишиларнинг таржимаи ҳоли, анкеталар ва шу каби бир қанча материаллардан кенг фойдаландилар. Бу социологияда тадқиқотлар ўтказишнинг янги тури бўлиб, унда замон ва макон билан чекланган жуда кўп далиллар ўрганилар, аммо, одатда жамият ҳаётининг муҳим томонлари қонуниятларига оид умумлаштирувчи хулосалар чиқарилмас эди. Шунга кўра, тадқиқотлар ўтказишда текширишнинг махсус тартиби ва техникаси ҳам қўлланила бошланди: кузатиш, интервью анкета тарқатиш, ҳужжатларни ўрганиб чиқиш, тажриба

www.arxiv.uz ўтказиш ва моделлаштириш, тўпланган материалларни статистик жиҳатдан ишлаш, диаграмма, графиклар тузиш кабилар. Оммовий сўровлар усули ва техникаси ривожига Ж.Г. Гэллапнинг «Жамоатчилик фикрини ўрганиш Америка институти» фаолияти катта рол ўйнайди. У ХХ аср 30-йилларида 10 кунлаб давом этадиган умуммиллий сўровларни ўтказди. XX асрнинг 20-йилларидан бошлаб Америка штатлари жаҳон социологияси ривожида етакчи мавқени эгаллади. АҚШда социологиянинг фан сифатида жадал риволанишида қуйидаги омил муҳим роль ўйнайди. Капитализмнинг юқори босқичга кўтарилиши, Европада синфий курашнинг кучайиши натижасида мажуд ижтимоий-иқтисодий ва сиёсий зиддиятларни ҳал этишга қаратилган эмпирик тадқиқотларнинг катта ҳажмда тўпланганлиги АҚШда социологиянинг фан сифатида жадал ривожланишига сабаб бўлди. Бу ерда социология дастлаб университет фани сифатида шаклланди. 1892 йилда жаҳонда биринчи марта Чикаго университетида социология кафедраси ва факультети очилди. 1901 йилда социология 169 университет ва коллежларда фан сифатида ўқитилган бўлса, ХХ аср 80- йилларининг охирларига келиб бу рақам 250 ни ташкил қилди. АҚШда социология ўзининг илк давридаёқ амалий-эмпирик фан сифатида шаклланди. 1910 йилдаёқ мамлакатда 3000 дан ошиқ эмпирик тадқиқотлар ўтказилган эди. Ҳозир бу кўрсаткич 2 баравардан ошиб кетган. Социологик тадқиқотлар ўзининг жуда катта молиявий асосига эга. Социологик тадқиқотлар ўткашиш учун йилига 2 миллиард доллар ажратилади. Бу харажатларнинг ярмини АҚШ ҳукумати, қолган ярмини хусусий бизнес ўз зиммасига олган. АҚШда ҳозирга келиб 100 минг социолог мутахассислар фаолият кўрсатмоқда. Ҳукумат ва мулк эгалари социологияга социал зиддиятларни ҳал этиш қуроли сифатида, ижтимоий барқарорликни таъминлаш воситаси, ижтимоий назорат ва бошқарув омили, меҳнат унумдорлигини оширувчи кишиларнинг моддий ва маънавий муносабатларини тартибга солиб туришнинг илмий асоси сифатида жиддий

www.arxiv.uz эътибор бериб келмоқдалар. Эмпирик тадқиқотлар мунтазам равишда олиб борилиши фундаментал методологик ва назарий асоснинг ишлаб чиқарилганлиги, унинг математик статистик, компьютер технологияси юқори даражадалиги, моделлаштириш ва социал экспериментларнинг юқори савияда олиб борилиши оқибатида ҳозирга келиб АҚШда социология аниқ прогнозлар берувчи фанга айланган. ХХ асрнинг 20-йилларидан бошлаб, АҚШ социологиясида меҳнат муносабатлари, инсоний мунособатларни ўрганиш янги ижтимоий- иқтисодий муносабатларга ўтиш жараёнларини тезлаштирди. Масалан, 1927 - 1932 йилларда Э. Мэйо раҳбарлигида меҳнат ва бошқарув муносабатларини ўрганишга қаратилган ва Хоторн экспериментлари номи билан машҳур бўлган социологик тадқиқотлар (бу тадқиқотлар Ғарбий Европани ларзага солган кучли иқтисодий таназзул даврида ўтказилган бўлиб, унинг ўз олдига қўйган мақсади - ишлаб чиқариш самарадорлигини оширишнинг қўшимча омилларини қидириб топишдан иборат эди.). Шу асосда 1943 йилда Абрахаам Маслоу томонидан ишлаб чиқарилган «истеъмолнинг иерархик назарияси» яратилди ва амалиётда қўлланилди. Кейинчалик, шу назария асосида, 1950 йили Ф. Херцберг томонидан «мотивация назарияси» (меҳнат шароитларининг ички ва ташқи омиллари ҳақидаги назария) ва 1957-йили Д. Макгрегор томонидан «бошқарув усуллари назарияси» яратилди (Бунда бошқаришнинг 3 асосий усуллари – авторитар, демократик ва аралаш тип ҳақида фикр юритилади). Ф.Херсберг назариясига кўра, фақат ички омиллар меҳнат мазмунини, меҳнатдан қониқишни оширади. Меҳнат шароитлари: иш ҳақи, шахслараро муносабатлар, корхона раҳбариятининг тутган сиёсати, бошқарув усули ва бошқа шу кабиларга у ташқи омиллар сифатида қарайди. Бу омиллар меҳнатдан қониқмаслик даражасини пасайтириб, кадрларни, мутахасисларнинг корхонага боғланишини мустаҳкамлайди. Аммо, бу омиллар меҳнат унумдорлигининг ошишига ҳал қилувчи таъсир кўрсатмайди, бу билан Ф. Херцберг қуйидаги ўзаро боғлиқликни асослайди:

www.arxiv.uz меҳнатдан қониқиш ҳосил қилиш меҳнат мазмунининг функциясидир. Қониқмаслик эса меҳнат шароитининг функциясидир. ХХ аср 60 йилларда АҚШ назарий социологияси феноменологик йўналишнинг кучайганлиги билан ҳарактерланади. Феноменологик социологиянинг шаклланиши А. Шнетц номи билан боғлиқ. Ўз моҳиятига кўра, феноменологик социология антипозитив йўналишда бўлди. АҚШда яна бир антипозитив социологик йўналиш - символик интеракционизм бўлиб, унга Г. Блумер асос солган. «Янги социология» номи билан аталган учинчи антипозитив социологик йўналиш Ч.Р. Миллс номи билан боғлиқ. Символик интеракционизм, феноменологик социология, «янги социология», конфликт социологияси, ижтимоий айирбошлаш назарияси, неофункционализм ва бошқа шу каби назариялар – ҳозирги замон социологиясининг асосий йўналишлари ҳисобланади. Америка социологиясида ХХ аср 60-йилларга қадар марксистик ғоялар таъсири йўқ эди. 60-йиллардан бошлаб АҚШда марксистик социологияга қизиқиш орта борди. 70-йилларда Р.Фридрихс каби социологлар «диалектик социологик» дастурини ишлаб чиқиш ғояси билан чиқдилар унга кўра, марксистик ва номарксистик социологик назариялар, концепциялар ўртасидаги зиддиятли ажралишни бартараф қилиш масаласи илгари сурилган. АҚШ социологиясида узоқ вақт бихевиоризм методология сифатида ҳукмрон бўлди. Бихевиоризм инглизча сўздан келиб чиқиб, хулқ маъносини англатади. Бунга кўра социология инсон хулқи тўғрисидаги фандир. Бихевиоризм асосчилари Э.Торндайк, Д.Уотсон, Б.Скиннерлар эди. Уларнинг фикрига кўра, инсон хулқи кўп жиҳатдан бошқариладиган руҳий жараёндир. Шунинг учун, бихевиоризм номоёндалари социология, ижтимоий психология каби фанларнинг асосий вазифаси инсон хулқини бошқаришдан иборат бўлмоғи лозим, деб ҳисоблайдилар. Бихевиоризм социологиянинг ноэмпирик усулларига катта аҳамият беради. Бу методология асосчилари социологияда, айниқса кузатиш ва

www.arxiv.uz эксперимент усуллари муҳим ўрин тутишини таъкидлайдилар. Эмпирик маълумотларни қайта ишлашда эса миқдорий, математик ва статистик усуллар кўпроқ аҳамиятли эканлигини кўрсатадилар. Социология фани ривожида бу йўналиш катта аҳамият касб этиб, у инсон хулқининг чуқур ички яширин, ботиний дуёсини ўрганишга сезиларли таъсир кўрсатди. АҚШ социологиясида бихевиоризм методологиясидан ташқари яна Парсонс ва Мертонларнинг таркибий-функционал таҳлил мактаби методо- логияси ҳам муҳим аҳамият касб этди. ХХ аср социологияси ривожида «индустриал жамият», конвергенция, социал стратификация назариялари, «оммавий жамият» доктринаси, структурали-функционал йўналиш, танқидий социология каби ғоялар ҳам сезиларли аҳамиятга эга бўлди. Уларнинг айримлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Ягона индустриал жамият - бу жамиятнинг асосий принциплари қуйидагилардир: 1. Хусусий мулкчилик, иқтисодий ўсиш, шахс эркинлиги ва социал тартибни ҳимоя қилиш асосидир. 2. Бизнес социал тараққиётнинг ҳаракатлантирувчи кучи (ишбилармонлик марказий фигура). 3. Менежер-лик бошқариш шакли сифатида (маълумотли администратор марказий фигура). 4. Сиёсий якдилликка олиб борувчи демократиянинг хилма-хиллиги. 5. Социал зиддиятлар қарама-қаршилигини бартараф этувчи ижтимоий ҳаётнинг ҳукмрон ғоядан холи бўлиши. 6. Корпорациянинг ривожланиши (масалан транснационал корпорация ёки «умумевропа бозори» кабилар). 7. Индустриал жамият инсон фаолияти, ишлаб чиқаришни ташкил этиш, муомалани йўлга қўйиш (масалан бозор хўжалиги бўйича), сиёсий, демократия, давлатчилик, социал структура, истеъмол, халқлар ва маданиятлар муносабатлари соҳаларида ўзига хос хусусиятларга эга. Социал стратификация - Социологлар социал ҳаракатчанликни страталарга (қатламларга) бўлинган жамиятнинг ўзига хос хусусияти деб биладилар ва уни горизонтал ҳамда вертикал ҳаракатчанликка ажратадилар. Кишиларнинг айнан бир табақа ичида ҳаракати, масалан, иш жойини ёки

www.arxiv.uz турар жойини ўзгартириш горизонтал ҳаракатчанликни англатади. Вертикал ҳаракатчанлик эса қуйи табақалардан юқори табақалар томон ва аксинча қилинган ҳаракатни билдиради. Америкалик социолог Сеймур Липсетнинг фикрича, жамиятда стратификация тизим социал зинанинг қуйи поғонасида турганларга норозилик манбаи сифатида таъсир қилади, шунинг учун ҳам стратификация тизими ажралишнинг манбаидир, аммо шу билан бирга у кишиларни турли лавозимларга тайинлашнинг ва уларни ўз вазифаларини адо этишга рағбатлантиришнинг асосий механизмидир. Амерка социологиясида У.Уортнер Америка жамиятининг социал табақаланиш моделини ишлаб чиқди. Бу моделга олтита социал синфнинг табақаланиш тартиби берилган. Уортнерга эргашган ҳолда К. Дэйвс, У. Мур, В. Колеман, Л. Рейуотер, Э.Шойх, Т. Гайгер, Р. Дарендорф каби олимлар ўзларининг стратификация схемаларини ишлаб чиқдилар. Элита назарияси - Ғарбий Европа ва Америка социологлари орасида элиталар назарияси ва жамиятдаги элита муносабатлари назарияси кенг тарқалган. Бу социологлар бирон бир соҳада - сиёсий, маъмурий, ҳарбий, илмий, техник, хўжалик ва маданият соҳаларида юксак вазифаларни адо этаётган кишиларни ижтимоий элитага киритадилар. Шундан келиб чиққан ҳолда, улар сиёсий, ҳарбий, илмий ва бошқа шунга ўхшаш элиталар ҳақида гапирадилар ҳамда элитани «жамиятнинг қаймоғи» деб атайдилар. Хулоса қилиб айтганда Америка қўшма штатлари ва Ғарбий Европадаги турли социологик назариялар, таълимотлар социологияни юқори даражада тараққий этган индустриал жамият шароитида ривожлантириб, уни жаҳон миқёсида кенг тарқалишида катта рол ўйнайди. 2.4 Турли хил йўналишлардаги социологик оқим ва мактаблар. XIX асрга келиб социологлар бошқа махсус фанларга хос айрим назария ва ғоялардан фойдаланиб, уларни жамият ҳодисаларига кўр-кўрона тадбиқ эта бошладилар. Масалан, Спенсер биологик организмларнинг ривожланиш қонуниятларини жамият тарақкиётига, социал дарвинистлар

www.arxiv.uz органик дунёдаги ҳаёт учун кураш қонуниятларини жамиятга тадбиқ этдилар. Шу боисдан ҳам социология фани юзага келишида бир неча оқим ва йўналишларни кўриш мумкин. Дастлаб «позитив» ҳарактердаги Ғарб социологияси бир неча оқимларга бўлиниб кетди. Умуман, турли хил йўналишлардаги социологик оқим ва мактаблар қуйидагилардан иборат: Позитивистик оқим. Позитивист олимлар (О.Конт Г.Спенсер): социологик тадқиқотларни ўрганиш жараёнида фақат табий фанлар методологиясининг қўлланишини талаб этади. Бу олимлар ижтимоий ҳодисаларга баҳо беришда фақат натуралистик ёндашувгина ягона илмий хулоса қилиш имконини беради, деб ҳисоблайди. О.Контнинг фикрича, объект ва предмет ўзаро зиддиятли ҳолатлардан иборатдир. Унингча, социал реаллик ақлий эволюциянинг натижаси сифатида намоён бўлади, демак объектни натуралистик тушуниш, предметни субъектив-идеалистик талқин қилиш асосида қарама-қаршилик юз беради. О.Конт томонидан социология объекти ва предметини позитив- натуралистик талқин қилиш асосида турли хил социал оқимлар пайдо бўлди (Социал дарвинизм, ирқий-антропологик, биорганик йўналишлар ва бошқалар). О.Конт фанларни классификация қилиш тамойилларини ишлаб чиқди. Фанни метофизика ва теологиядан ажратиб олиш О.Конт позитив методининг асоссий ғояси эди. Конт томонидан Астрономия– Физика–Химия–Биология–Социология кўрини-шида Конт фанларнинг жойлашишини оддийдан мураккабга қараб қурилган тизим тарзида талқин этиш мумкин. Контнинг фикрича социал ҳодисалар табиат ҳодисаларига нисбатан мураккаброқ хусусиятга зга. Жамият ҳақидаги позитив фанни Конт аввал «социал физика», кейинроқ эса «социология» деб атади. Социал феноменни ўрганиш учун махсус фундаментал фан зарурдир. Англиялик Герберт Спенсер XIX аср 60-йилларида ўша давр барча назарий билимларни бирлаштириш, синтетик фалсафа системасини яратиш учун куч-ғайрат сарфлади. Спенсирнинг ҳаракат натижалари 5 та асар бўлиб,

www.arxiv.uz 10 жилддан иборат: «Биология асослари», «Психология асослари», «Социология асослари», «Социология тадқиқот предмети сифатида». Умуман, социологияни Спенсер ўзида антропология, этнография ва тарихий тараққиётнинг умумий назариясини мужассамлаштирган умумқамровли фан деб ҳисоблайди. Ўзининг социологик назариясини Спенсер 2 та муҳим принцип асосида яратади: 1. Жамиятни организм сифатида тушуниш. 2. Социал эволюция ғояси. Спенсернинг фикрича ҳар қандай ривожланган жамият органларнинг 3 та системасига эгадир: 1) Қўллаб-қувватлаб турувчи система – жамиятда эса зарур озиқ-овқатлар ишлаб чиқариш таъминотини ташкил қилади. 2) Тақсимот системаси социал организмнинг турли қисмлари ўртасидаги таъминланишдир. 3) Регулятив система давлат тимсолида таркибий қисмларни яхлитликка буйсунишини таъминлайди. «Жамиятнинг хусусий қисмлари» организмлари - бу муассаса ва институлардир Спенсер 6 турдаги институтларни санаб ўтади: оилавий, урф-одатли, сиёсий, диний (черков), касбий (профессионал) ва саноатли. Спенсер фикрича ривожланиш жараёни 2 томонларни ўз ичига олади – интеграция ва дифференциация. 2. Неопозитивизм оқим («мантиқий позитивизм», «мантиқий эмпиризм» деган номлари ҳам бор). XX аср 20-30-йилларига келиб мантиқий позитивизм негизида «неопозитивизм» оқими сифатида вужудга келган фалсафий оқимдир. Дунёқараш масалаларини назарий билиш воситаси бўлган фалсафа имкониятларини рад этиб, фанни фалсафага қарши қўяди. Билимни мантиқий ёки лингвистик таҳлил қилипт методини ишлаб чиқишни мақсад қилиб олган. Бу оқим фикрича: фалсафа илмий билишнинг ўзини тадқиқ этиш билан шуғулланмоги лозим. Унинг вазифаси илмий назарияларнинг мантиқий тузилишни урганишдан, фаннинг қоидалари қандай тузилишини, улар уртасидаги мантиқий боғланиш қоидаларини ойдинлаштириб беришдан, фан тилини анализ қилишдан иборат. Неопозитивистлар ижтимоий тараққиётнинг умумий объектив қонунларини инкор қиладилар, жамият ҳақидаги фанни айрим воқеаларни тасвирлаб кўрсатишдан иборат қилиб

www.arxiv.uz қўядилар. Умуман, бу оқим тарафдорлари ижтимоий ҳодисалар табиат ва социал тарихий қонуниятлар асосида юз беради, тадқиқотлар аниқ, қадриятлар ва мафкурадан холи бўлиши лозим дейди. Демак, позитивизм ва неопозитивизм оқимлари социолоия фани имкониятларини чеклаб қўяди, уни конкрет фанлар қаторига қўшади. Унинг асосий қоидалари қуйидиганлардан иборат: 1) Ижтимоий ҳодисалар табиат ва социал-тарихий қонуниятлар асосида амалга ошади. 2) Социологик тадқиқот методлари табиий фан методлар каби объектив, конкрет ва аниқ бўлиши лозим. 3) Инсоннинг кузатиш учун қулай бўлган ташқи хатти ҳаракатлари, «субъектив жиҳатлари» ўрганилиши мумкин. 4) Тадқиқот натижалари эмпирик текширувдан кейингина ҳақиқий деб топилиши лозим. 5) Барча ижтимоий ҳодисалар миқдорий кўрсаткичларда ифодала- ниши лозим. 6) Социология фан сифатида қадриятлар ва мафкуравий таъсири-дан холи бўлиши зарур. Демак, позитивистик ва неопозитивистик оқим тарафдорларининг мақсади социология фан имкониятларини чегаралаб, уни тарих ёки антропология сингари ижтимоий конкрет фанлар қаторига қўшади. Бу оқимлар орасида яна 40 дан ортик, тармоқ, мактаб йўналишлари юзага келди. Уларнинг асосийларини келтирамиз: 1) Географик йуналишдаги ирқий-антропологик мактаб (Ж.Гобино, Х.Чемберлин, О.Аммон, Ж.Лануж). 2) Социал дарвинизм : бу биоорганик мактаб (П.Лилиенфельд, А.Шеффле, Р.Вормс, А Фулье ва бошқалар). 3) Психологик мактаб . Бу оқим XIX аср охиридан бошлаб вужудга келган ва унинг ўзи яна 3 та йўналишга бўлинади:

www.arxiv.uz а) инстинктивизм (лат. организмнинг ташқий ёки ички таъсирлар натижасида пайдо бўладиган мураккаб туғма реакциялари мажмуи, мураккаб шартсиз рефлекслар – овқатланиш, ҳимояланиш инстинкти, жинсий инстинкти ва ҳ.к. Инстинкт онг билан назорат қилиб турилади). б) бихевиоризм (инглиз.) XX аср АҚШ психологиясидаги етакчи оқим. Унингча, психологиянинг асосий вазифаси инсон онгини эмас, балки хулқини ўрганиш бўлиб, хулқ ташқи муҳит таъсиротига кўрсатиладиган ҳ apa к a т реакциялари ҳамда уларга барабарлаштирилган сўзли ва эмоционал, жавоблар мажмуидир Умуман, бу оқим механик йўналишни давом эттириб, руҳий ҳодисаларни организм хатти-ҳаракати билан боғлиқ деб ҳисоблайди, онг ва хатти-ҳаракатлар узвий, ягона нарсадир, дейди. Уотсон: бихевиоризм - «одам тайёрлаш»нинг классик ғоясини қуйидаги сўзлар билан ифодалаб беради: «Менинг ихтиёримга ва ташқи таъсирларни яхши қобил қилувчи болалардан бир қанчаcини топширинг ва уларни ўз усулим бўйича тарбиялашга имкон беринг. Мен сизга кафолат бериб айтаманки, улардан қобилиятли, майли, интилиши, имконияти, эътибор- мавқеи ва ирсиятидан қатъий назар – кимни хоҳласам шуни, яъни шифокор, ҳуқшунос, банкир, раҳбар-бошқарувчи, рассом, савдогар, ҳатто ўғри, жангари, шайка бошлиғини тарбиялаб, вояга етказиб бераман». Бихевиоризм ғояси янги дунё лойиҳасини яратиш учун асосдир. Бу асос ҳокимият томонидан яратилади. Бундай дунё хулқ-атвор ҳақидаги фанлардан одамларни фақат бошқариш воситасидагина эмас, балки фикрга йўналиш берадиган «инструмент» сифатида ҳам фойдаланилади. Г.Маркзе бундай лойиҳа аллақачон ишга тушган дея эътироф этади 8 . Эҳтимол, бу усул онгга тегишли ахбор жойлаб, ақлни маълум йўналишга бошқаришнинг классик намунасидир. Эндиликда Американи, Европани мафтун этган психоанализ (руҳий таҳлил) эмас, балки бихевиоризм забт этди. 8 Йылдошев А. А=л, истак ва имкон исканжасида. «Щуррият». 1998 йил 28 январь

www.arxiv.uz Бихевиоризм – четдан туриб инсон ақлини тор доирадаги мафкуравий фикрлар қулига айлантиришни мақсад қилиб қўяди. Мантиққа ошно бўлган ақлгина бундай хавфли ташқи кучлар таъсиридан ўзини ҳимоя қила олади. 3. Эмпирик социологик оқим . Бу оқим ҳозирги замон Ғарб социологиясидаги энг катта оқимлардан бири ҳисобланади. Бу оқим тарафдорлари (Э.Ландберг, Э.Дюргейм ва бошқа) «социологик тадқиқотлар ўтказишдан мақсад жамият ҳаётининг айрим томонларини ҳарактерлаб беришдир» дейди. Жамият тараққиётининг объектив қонунларини инкор этади. Улар ижтимоий ҳодисалар моҳиятига чуқур кириб боришни хоҳламайди. Жамиятни эса «ижтимоий ҳодисаларнинг механик йиғиндиси» деб қарайди. Улар ўз тадқиқотларида анкета, интервю, статистик материаллрга таянади. Улар ижтимоий таракқиётни ҳаддан ташқари ажратиш, бўлаклашга уринади. Булар: а) буржуа шаҳар социологияси; б) қишлоқ социологияси; в) оила социологияси ва ҳ.к.; г) алкоголизм социологияси; д) индустриал социология. Эмпирик социология жамият таркибини алоҳида тизимий бўлинмалар тарзида тадқиқ этишни асослаб берди. Гарчи эмпирик социология тарафдорлари стратификацион дифференциацияни абсолютлаштириб, ижтимоий интеграция жараёнларини эътибордан соқит қиладилар. Бу оқимлар умуминсоний қадриятларга асосланувчи қонуниятларга, илмий назарияларга асосланилса, шубҳасиз муҳим аҳамиятга эга бўларди. 4. Структуравий функционализм оқими . (Т.Персонс, Р.Мертон ва бош.). Бу оқим ижтимоий тизим интеграцияси ва яхлитли принципига асосланади. 5. Индустриал жамиятдан сунгги жамият концепция. (Дж.Белл, Дж.Гэлбрайт, Э.Бжезинский, О.Тоффлер ва бошқалар).

www.arxiv.uz 6. Ахборотга асосланган жамият назарияси (Япония, АҚШ, Европа). Улар жамиятнинг ахборатлашуви ва компютерлашуви ғоясини илгари суради. Ҳозирги пайтда ривожланган мамлакатлар социологиясида жамиятда бир-бирига зид, қарама-қарши бўлган 2 модель мавжуд: 1. Мувозанатли интеграцион модель. Бу моделни АҚШ олими Р.Аппельбаум ишлаб чиққан. Унинг таркибий элементлари: а) ҳар қандай жамият ўзини ташкил этувчи уйғун, мукамал интег- рацион элементлар йиғиндисидан иборат. б) жамият ҳар бир элементи унинг иш юритишига шароит яратади. в) ҳар бир жамият ўз аъзоларининг фаоллиги, янгилигига таянади. 2. Жамиятнинг конфликтли модели. (Немис тадқиқотчиси Р.Далендорф ишлаб чиққан). У: а) ҳар бир жамият исталган пайтда ижтимоий ўзгаришларнинг доимийлиги билан ҳарактерланади. б) ҳар бир жамият исталган пайтда доимий ижтимоий конфликт-ларга эҳтиёж сезиб туради. в) жамият ҳар бир элементи ўзгариб боришга шароит туғдириб туради. г) ҳар бир жамиятда ўз аъзоларининг бир қисми иккинчи кисми томонидан тазйиқ остида булиши табиий ҳолдир. Шу боисдан ҳам Ғарб мамлакатларида ўтказилаётган социологик тадқиқотлар зиддиятларни бартараф этиш мақсадларига ҳам қаратил-гандир. Конкрет социология – ижтимоий борлиқнинг турли (иқтисодий, сиёсий, маданий турмуш, маънавий ҳаёт) соҳаларини қамраб олади. Конкрет социология илмий ва эмпирик тадқиқот усулларини уйғунлаштириб, умуммақсад доирасида конретлаштиради. Бу социология-да ижтимоий жараён ва социал ҳодисалар, жамиятнинг одатий иқтисодий, ижтимоий- сиёсии ва маънавий ҳаёт муҳитида ўрганилади. Конкрет социологияда социологик тадқиқотлар илмий базаси конкрет умуминсоний қадриятларга, Шарқ ва Ғарб фалсафасига таянади. Жамият ижтимоий тенденциялари чуқур

www.arxiv.uz таҳдил қилинади. Бу соҳа социологлари жамият ижтимоий тузилишидаги ўзгаришларни, меҳнатга муносабатни, аҳоли турли қатламалари эҳтиёж динамикасини, улар ҳаёт тарзининг тўлақонли образини илмий ўрганади. Конкрет социологик тадқиқотларни 3 гуруҳ методларга бўлиш мумкин: 1. Биринчи гуруҳга айрим фактларни аниқлаш, дастлабки илмий тадкиқот материаллари билан танишиш системасини ишлаб чиқиш киради. «Предметни ўрганиш, - дейди Абу Райҳон Беруний, - ана шу педметни ташкил этган элементлардан бошлаб ўрганиш лозим... Предметни ўрганган пайтда фикрлаш лозим... Бир маълумотни, фикрни, афсонани иккинчиси билан чоғиштириш, таққослаш ва улардан энг ишончлисини, яъни табиатда мавжуд бўлган қонунлар ва тартиблар йўл қўядиганини ҳақиқий нарса сифатида қабул қилиш керак. Текширганда маълумдан номаълумга, яқиндан узоққа бориш керак». Фактларни қайд этиш, аниқлаш бевосита кузатиш орқали амалга оширилади: Кузатиш - (четдан ёки воқеликка бевосита аралашиб). Хужжатларни таҳлил этиш (расмий протоколлар, шахсий ҳисобот карточкалари ва норасмий биографиялар, хатлар, кундаликлар, ҳужжатлар). Ялпи сўраш йўли билан (эркин интервью, маълум режа ва дастур асосида интервью, сиртқи анкета орқали сўраш ва бошқа). Социологик тадқиқотларни амалга оширадиган кишига Абу Райҳон Беруний алоҳида талаб қўяди. «Тадқиқотчи, - дейди Беруний, - зийрак, ўз хатоларини синчиклаб излаш, тобора тиришқоқ бўла бориши, меҳнатдан зерикмаслиги, ўз-ўзини қайта-қайта текшириб туриши керак». Бундай талабчанлик илмнинг ҳаққонийлигини таъминлашнинг муҳим омилидир, дейди у. 2. Иккинчи гуруҳ усулларига монографик тадқиқотлар, ялпи ёки қисман кузатиш, умумий сураб чиқиш киради. Қисман ўрганиш бу кишилар фикри, умумижтимоий қатлам, синф, муайян киши фикрига мос тушмоғи шарт.

www.arxiv.uz 3. Учинчи гуруҳ усулларига олинган маълумотларни бевосита қайта ишлаш вазифаси киради. Тўпланган, дастлабки ишловдан ўтган материалларни ёзиш, классификация қилиш, умумлаштириш ва системали анализ қилишдир. Йиғилган материалларни логик усулда ишлаш (анализ ва синтез) билан бир пайтда статистик қонунларни аниқлаш ҳам муҳим аҳамиягга эга. Анализ қилишнинг муҳим усули ижтимоий эксперементлар ўтказиб туришдир. Демак, турли хил социологик қарашлар жамият ҳаётининг маълум бир соҳаларини ойдинлаштиришга хизмат қилади. Агар позитивизм социал жараёнларни табиий асосда ҳосил булишидан келиб чиқса, гумманистик оқим социал жараёнларни инсон ва унинг онгли фаолиятидан келиб чиқишни курсатиб беради. Улар социал ҳодисани маънавий муносабатлар натижаси деб қарайдилар. Агар позитивизм объектив ҳодисаларни ўрганишда объективлаштиришга бўйсунадиган рағбатлантириш, 'таъсирланиш хулқ- атвор, шароит каби ҳодисаларга эътибор берса, гуманистик оқим эса асосий эътиборини онгли ҳаётга қаратади. Бу оқим социология фанини янги босқичга кўтариб унинг назарий ва методологик асосларининг янги йўналишларини кўрсатиб берди. М.Вебер фикрича, онгли фаолият энг мураккаб жараёндир, бу жараённи психологик акт ҳам, дунёқараш жараёни ҳам қамраб ололмайди. Шунинг учун у нафақат натурализмни рад қилади, балки социологияда муайян мавқега эга оқим бўлган психиологизмни ҳам танқид қилади. Унинг фикрича, социологиянинг предмети индивид ва индивидларнинг хулқ-атворидан иборат бўлган ҳаракатдир. Социология, деб ёзади у, - таҳлил ва талқин қилишлик билан социал ҳаракатни ўрганади ва шу туфайли унинг содир бўлиши ва оқибатларини конкрет омиллар воситасида тушунтирмоқчи бўлади. Позитивизм оқимидан фарқли ўлароқ, М.Вобер социология фанини бир бутун ижтимоий асосда эмас, балки алоҳида индивид асосида яратмоқчи бўлади. Бу билан у Европа гуманистик анъанасини давом эттиради. Умуман, социология предмети муаммосини ҳал қилишдаги

www.arxiv.uz (натуралистик, позитивистик, материалистик ва гуманистик) учинчи тенденция деб гуманистик оқим ривожлинишини эътироф этиш мумкин. 5.Ҳозирги шароитда социология фанининг ривожлантирилиши. Россияда социологик ғоялар умумжаҳон социологик фанининг бир қисми сифатида ривожланган. Тадқиқотчилар Россияда социологик ғоялар ривожланишининг 3 босқичини ажратиб кўрсатадилар. Биринчи босқич - XIX аср ўрталаридан то 1918 йилгача, иккинчи босқич ХХ аср 20-йиллари бошидан то 50- йиллар охиригача; учинчи босқич эса ХХ аср 60-йиллар бошидан то бизнинг кунимизгача бўлган давр. Биринчи босқич, аввало П.Лавров (1828-1900) ва Н.М.Михайловский (1822 - 1904)лар каби йирик социал мутафаккирлар фаолияти билан боғлиқ. Улар томонидан ривожлантирилган социал ғоялар «субъектив социология» номини олган. Бундай йўналишдаги ғоя П.Лавровнинг 1870 йилдаги машҳур тарихий хатида биринчи марта таърифлаб берилган. «Субъектив социология» номоёндалари ижтимоий тараққиёт назариясини ишлаб чиқишга эътибор бердилар. Лавровнинг фикрича, ижтимоий тараққиётнинг моҳияти - маданиятни қайта ташкил этиш: шахсан анъанавий тур, қотиб қолган ижтимоий формаларни ўзгарувчан, жўшқинликни ифодаловчи тузумлар ва муносабатлар билан алмаштириш зарур. Субъектив социологлар андозаларида шахс, асосан ҳаракатга келтирувчи куч сифатидагина эмас, шунингдек ижтимоий ҳаётнинг ўлчови ҳамдир. Ижтимоий тараққиётнинг олий мақсади шахснинг ҳар томонлама камол топиши учун хизмат қиладиган муносабатларни яратишдан иборат. Субъектив социология билан бир қаторда, ўша давр социал фанида сезиларли ролни М.М.Ковалевский (1857-1916) нинг асарлари ўйнади. Ковалевский социологик назариясининг моҳияти социал гуруҳлар, синфлар ва халқлар ўртасидаги бирдамликдир.

www.arxiv.uz Россияда социал фикрни ривожлантиришда сезиларли ролни Ю.Ясон- нинг «Россия ва Ғарбий Европа давлатларининг сиёсий статистикаси» асари ўйнади. Социологияни тавсифлаш, синфлар ҳақида назарияларга бағишлаб Россия социологлари А. Богданов, В. Шумятников, П. Сорокин, К. Тахраев асарлари юзага келди. 1918-1919 йилларда Петербург ва Ярославль университетларида социология кафедралари ташкил этилди. П.А. Сорокин (1889-1969) йирик олим ва жамоат арбоби бўлиб, Россия социологияси ривожланишига катта ҳисса қўшган. Иккинчи босқичда назарий социологиянинг ривожланиши давом этди. 1920-йилларда П.А.Сорокин « C оциология асослари», 1922 йилда М.С. Солинскийнинг «Одамларнинг c оциал ҳаёти», 1922 йилда М.М.Хвостовнинг «Социология асослари» асарлари, 1928 йилда Н.А. Бухариннинг «Тарихий материализм назарияси» асарлари чоп этилди. 1974 йилдан бошлаб ихтисослашган махсус « C оциологик тадқиқотлар» журнали чиқа бошлади. 1988 йилдан бошлаб Москва, Ленинград, Свердловск, Киев университет- ларида социология факультетлари фаолият кўрсата бошлади. Совет тузуми даврида тарихни материалистик тушунишга синфий ва партиявий ёндашишни абсолютлаштириш оқибатида умумсоциологик қонуният моҳиятига путур етказилди. Жамият тараққиётини бир томонлама, бўрттириб тушунтириш оқибати субъективизмга, волюнтаризмга олиб келди. Социология фалсафа ва бошқа ижтимоий фанлар сингари сиёсатга бўйсундирилиб, унинг хизматкорига айлантирилди. Социологиянинг асосий ижтимоий вазифаси муайян андозага солинган, олдиндан қатъий белгиланган сиёсий буюртмани бажаришдан иборат бўлиб қолди. Мавжуд мафкура доирасидан чиқиш қатъий таъқиқланди. Шундай қилиб, ўша давр ижтимоий фанлари учун метадологик асос қилиб олинган тарихни материалистик тушунишдан четлашилди. Ижтимоий онг ижтимоий ҳаётни эмас, балки ижтимоий борлиқ ижтимоий онгни

www.arxiv.uz белгилайди, деган материалистик моҳиятга эга бўлган умумсоциологик қонуниятга хилоф равишда иш юритилди. Совет Иттифоқи даврида социологиянинг фан сифатида ривожланиши учун тўла имконият бўлмади. Бунинг асосий сабаби демократиянинг йўқлиги, ижтимоий муносабатларга фақат синфийлик, партиявийлик нуқтаи назаридан қаралганлиги бўлди. Социология эса фақат тўлақонли демократия бўлгандагина фан даражасида амал қилади. Чунки, социология моҳият эътибори билан жамият ҳаётининг ўзаро боғлиқ бўлган сиёсий, иқтисодий, маънавий ва ижтимоий турмуш соҳалари ривожланиши ва функционал қонунларини объектив жиҳатдан умумий таҳлил қилади. Бинобарин, эмпирик тадқиқот даражасида олинган маълумотлар ўрганилаётганда объектнинг салбий жиҳатларини ҳам ифодалаш мумкин. Кишиларнинг давлат сиёсатига, мавжуд сиёсий режимга муносабатини, моддий турмуш даражасини, кайфияти, интилишлари ва шу каби муносабатларини социологик тадқиқ қилиш орқали мажуд ижтимоий сиёсий ҳолат юзага чиқарилади. Фақат тўла қонли демократик тузумдагина мавжуд сиёсий кучларнинг фикрлар хилма-хиллигига йўл қўйилади. Социологияда тадқиқот натижаси қандай бўлишидан қатъий назар илмий асосланган ва объектив ҳарактерда бўлиши талаб қилинади. Агар давлат демоктратик асосда бошқарилмаса ҳокимият тепасидаги сиёсий кучлар манфаатига хизмат қилмайдиган ҳар қандай илмий социологик тадқиқотдан воз кечилади ва у тақиқланади. Сиёсий идеологияга бўйсундирилган социология ўзининг илмийлигини йўқотиб субъектив, сунъий ва сохта хусусиятга эга бўлиб қолади. Ўзбекистонда социал фикрлар ривожида ХХ аср 20-30-йиллардаги жадидчилик ҳаракати ғоялари муҳим роль ўйнайди. Маърифатпарвар жадидлар шартли равишда 3 та гуруҳга бўлинган ҳолда (Ижтимоий сиёсий, маданий-маънавий, диний-маърифий) ìèëëèé ìàôêóðàíè ÿðàòèø, ÿíãè÷à òàúëèìíè æîðèé ýòèø, ìèëëèé ìàäàíèÿòíè ðèâîæëàíòèðèø, диний ва маҳаллий урф-одатларни кенг ёйишнинг ижтимоий маънавий жиҳатлари билан бир қаторда социал

www.arxiv.uz жиҳатларини ҳам атрофлича таҳлил қилганлар. Уларнинг бу ғоялари республикамизда кейинги даврларда социал қарашлар ривожида муҳим аҳамият касб этди. Маъмурий-буйруқбозлик тизими бағрида бўлишига қарамасдан Ўзбекистонда ХХ аср 60-90-йилларда социология фанининг бир қанча соҳалари бўйича илмий изланишлар олиб борилди. Жумладан, социал синфий структура (С. Турсунмуҳамедов, А.Валиев). Бошқариш социоло- гияси (А.С.Тамкин) оила социологияси (У. Тоштемиров, Г. Ҳамидова, Б. Умаров, М. Сангилов) соҳаларда эътиборга молик ишлаб амалга оширилди. 1989 йилда Москвада ташкил қилинган Жамоатчилик фикрини ўрганиш Бутуниттифоқ марказининг Ўзбекистон бўлими иш бошлади. Бўлим социологлари республикамиз вилоятлари ва туманларида хилма-хил мавзулар бўйича социологик тадқиқотлар ўтказиб, улар асосида кишиларнинг руҳияти ва кайфиятидаги ўзгаришларни аниқлашга муваффақ бўлдилар. Маълум маънода, бу ҳолат республикамизда миллий онгнинг ўсишига ва шунинг натижасида миллий мустақилликка эришишнинг тезлашувига туртки бўлди. Ўзбекситонда дастлаб 1989 йилда Тошкент Давлат университети фалсафа факультети таркибида социология бўлими ва кафедраси ташкил қилинди. Шу йилдан бошлаб социологлар тайёрлана бошланди ва 1994- йили 40 мутахассис битириб чиқди. 1995 йилда 30 та,1996 йилда 21 талаба социолог мутахассислигига эга бўлдилар. Бугунги кунда ҳар йили ўртача 20- 25 нафар социолог мутахассислар битириб чиқмоқда. Республикамиздаги 4 та олий ўқув юртида: М.Улуғбек номли ЎзМУ, ФарДУ, СакДУ, БухДУларида социология мутахассисликлари тайёрланаётган факультет ва бўлимлар мавжуд. ЎзМУнинг Социология кафедрасида 8 та мутахассис профессор Н.С. Алиқориев раҳбарлигида фаолият кўрсатмоқда.1996 йили кафедра доценти А.Ж. Холбековнинг «Шарқ ва Ғарб мутафаккирларининг социологик таълимоти» китоби «Университет» нашриётида 350 нусхада чоп этилди.

www.arxiv.uz Фарғона Давлат университетида дастлаб 1990 йилда социология кафедраси ташкил этилди. 1992 йилда эса шу кафедра асосида «Умумий социология» ва «Амалий социология» кафедралари ташкил топди. «Амалий социология» кафедраси илмий тадқиқот йўналиши - ёшлар фаолиятида меҳнат омилини фаоллаштириш йўллари бўлиб, бу борада аниқ тадқиқотлар олиб борилмоқда. 1991 йилда социология бўйича мутахассислар тайёрлаш бўлими очилиб, унга қабул қилинган дастлабки талабалардан 17 киши 1996 йилда социология бўйича мутахассис сифатида битириб чиқди. Ўзбекистон ФА Фалсафа ва Ҳуқуқ институти қошида 1993 йилда Ўзбекистон социологларининг ассоциацияси тузилди. Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлигининг 18 июль 1994 йил 87-01-242-сонли буйруғи билан 1995-1996 ўқув йилидан бошлаб республиканинг барча олий ўқув юртларида социология фани ўқитилиши жорий қилинди. Аммо, республика ижтимоий ҳаёти муаммоларини барча ўқув юртлари олимлари томонидан ўрганилиши сустлик билан бормоқда. Социологик тадқиқотларнинг жамиятимиз ижтимоий ҳаётини ўрганишдаги салмоғи ҳали жуда паст даражада. Республикамиз миллий мустақилликка эришгандан сўнг малакатимизда социология фанини ривожлантиришга жиддий эътибор берила бошланди. Тошкент Давлат университети ҳозирги ЎзМУ фалсафа факультети таркибида социология бўлими ва кафедраси ташкил қилинди. Фарғона Давлат университетида ҳам социология кафедраси ташкил этилди. 1992 йилда Меҳнат вазирлиги қошида социологик тадқиқотлар маркази ташкил қилиниб, бу марказ томонидан республикамизда кенг суръатда тадқиқотлар ўтказилиб, унда аҳолининг иқтисодий ислоҳотларга, демократлаштириш жараёнларига бўлган муносабатлари атрофлича ўрганила бошланди. Ҳозирги кунда республикамизда «Ижтимоий фикр» (1999) жамоатчилик фикрларни ўрганиш маркази фаолият кўрсатмоқда. Унинг барча вилоятларда ва туманларидаги шахобчаларида мутасадди илмий ходимлар, социологлар

www.arxiv.uz жамият ҳаётини ўрганиш аҳоли ичига тобора чуқурроқ кириб боришда жонбозлик кўрсатмоқдалар. Қисқача хулосалар: Кишиларнинг давлат сиёсатига, мавжуд сиёсий режимга муносабати моддий турмуш даражаси, кайфияти, интилишлари ва шу каби муносабатларни социологик тадқиқ қилиш орқалигина мамлакатдаги мавжуд ижтимоий-сиёсий ҳолатни юзага чикариш мумкин. Фақат тўлақонли демократик тузумдагина мавжуд сиёсий кучларнинг фикрлар хилма-хиллигига йўл қўйилади. Ўзбекистонда социология фанини ривожлантириш борасида талай тадбирлар амалга оширилмоқда. Жумладан, республиканинг барча олий ўқув юртларида социология фани ўқитилиши жорий қилинди. Республика «Ижтимоий фикр»ларни ўрганиш маркази ва унинг вилоятлардаги шахобчалари орқали социологик тадқиқот ишлари кенг кўламда амалга оширилиб, ўзининг ижобий натижаларига эга бўлмоқда.

www.arxiv.uz Адабиётлар: 1. Ислом Каримов, Ўзбекистон XXI аср бўсағасида, хавсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: «Ўзбекистон», 1997. 2. Бекмуродов М. Социология асослари. Т.: «Фан», 1997. 3. Зборовский Г.Е., Орлов Г.П. Введение в социологию. Екатеринбург: 1995. 4. Капитонов Э.А. Социология XX века. История и технология. Ростов на-Дону: 1996. 5. Лавриенко В.Н., Нартов Н.А. Основў социологических знаний. «Учебное пособие». М.: 1995. 6. Радугин А.А., Радугин К.А. Социология. Курс лекций. М.: 1996. 7. Современная западная социология. Классические традиции и поиски новой парадигмў - М.: 1990. 8. Убайдуллаева Р.Т., Хайдаров А. Социология тарихи. Т.:1993. 9. Умаров. Иқтисодий ислоҳот Ўзбекистон ўртача аҳолисининг нигоҳида. «Халқ ва демократия», 1992. 10. Хошимов Т. Социология. Ўқув қўлланма. Т.:1996. 11. Арон Р. Этапў развития социологичекой мўсли. М.: 1993. 12. Дюркгейм Э. О развитии обҳественного труда. Метод социологии. М.: 1990. 13. Краткий очерк истории социологии. М.: 1990. 14. Рафиқов Ғ., Ҳошимов Т. Социология асослари. Т.: ТошДИУ, 1997. 15. Юнусов К. Социология. Ўқув қўлланмаси. Андижон, 1997. 16. Алиқориев Н. Умумий социология. Т.: ТошДУ, 1999. 17. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари

Социология фанининг вужудга келиши ва ривожланиш босқичлари

Социология фанининг назарий асослари

Социология фанининг юзага келиши ва тараккий этиши

Социология фанининг предмети, объекти ва ижтимоий фанлар тизимидаги ўрни