Сиёсий ҳокимият сиёсий психологиянинг асосий объекти сифатида

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

50 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий ҳокимият сиёсий психологиянинг асосий объекти сифатида Режа: 1. Ҳокимият психологиясида генезис ва асосий турлари 2. Ҳокимият муаммосига социологик ёндашув 3. Ҳокимиятнинг компенсаторлик концепцияси 4. Инсон ва ҳокимият: психологик ўлчов 5. Ҳокимият – инсоннинг мақсади сифатида.

1. Ҳокимият психологиясида генезис ва асосий турлари Ҳокимият феномени борлиқдаги ҳар қандай ҳодиса каби бирор бир фаннинг предмети бўла олмайди. Ҳокимият муаммосини политология ҳам, юриспруденция ҳам, тарих ҳам, шу билан бир қаторда психология ҳам ўрганади. Ҳокимиятни психологик таҳлилида ҳокимиятнинг муносабатлари эмас, балки ҳокимият институтларини қабул қилиш, ҳокимиятга эга бўлган фигураларга муносабатлар, ҳокимиятга эга бўлганлардан тобелик даражасини англаш ва бошқаларни кўриш мумкин. Ҳокимиятнинг субъектив жиҳати - бу ҳокимият субъектларининг органи ва даражасининг ўз вазифаларини бажаришга тайёрлиги ва фаол қатнашишидир. ? Сиёсий ҳокимият деганда нимани тушунамиз? Сиёсий ҳ окимият психологияси - бу институт сифатида механизм , шароит ва таълим омил лари . Бу ва бошқа ҳокимлик ҳар бир жамиятга зарур ва ҳокимиятсиз жамият этнографларига номаълум, худди жамият оиласиз ва хусусий мулксиздек ҳисобланади. Давлат (грант) фуқароларига нисбатан Президент ҳокимлик қилади. Жумладан, ота - оналар фарзандига, иш юритувчи ишчиларга, севишганлар бир - бирлприга нисбатан кабилар. 2. Ҳ окимият муаммосига социологик ёндошув. Доминант интилишликка биринчи сабабларидан бири, бу тахминан унинг туғма характерида. ? Ҳокимлик туғма бўлиши мумкинми ? Аристотель фикри бўйича бир хил одамлар табиатдан ҳокимлик қиладилар, бошқалар уларга бўйсинадилар. Гобснинг фикрича, “Бутун озамзоднинг суяниши” бу доимий эҳтиёж, катта - катта лавозимларни эгаллашга бўлган истак. Бу истак одамзоднинг умрининг якуни билан, яъни ўлими билан тугалланади. Француз философи К.А.Гельвеций ҳокимликка

$интилиш манбаларини, роҳатни севишда ва бу аснода “одамнинг табиатини илдизида” , деб хулоса қилган. Ҳозирги замонда кенг тарқалган концепциялардан бири интиқоми таърифи бўйича инсонни биологик хусусиятга кирувчи ҳукуматга интилишидир. Сўзсиз \ар бир инсонда ҳайвонлардагидек туғма хулқни ҳамда инстинктларни ҳам бошқарувчи туғма регулятор (бошқариш) бор. Аммо уларни роллари асосли равишда турлидир. Биологик табиатга эга бўлган хоҳиш ва истаклар одамларда табиийлик хусусиятига эга бўлса ҳам уларнинг ҳаёт фаолиятини асосини ташкил этади. Аммо улар инсон мотивларини асосини ташкил этмайди. ? Ҳокимиятнинг компенсаторлик концепцияси нима? 3. Ҳокимиятнинг компенсаторлик концепцияси Ҳокимиятнинг компенсаторлик концепцияси бошқа кенг тарқалган ҳукмронлик мотивацияси компенсатор концепциясидир. Унинг асосчиси А.Адлердир. Инсоннинг интилишини доминация (устуворлик) билан боғлаган. Реал ва хаёлан ўйлаб топилган камчиликларни ечишга уриниш, бу асосида Г.Лассуэл томонидан кенг тарқалган сиёсий фаолиятлар назарияси ишлаб чиқилди, яъни одамлар ҳокимиятга ўзларидаги камчиликларни ўрнини босувчи қадрият сифатида интиладилар. Бунда ҳокимият ва у билан боғлиқ бўлган ҳар қандай воситалар одамларни ўзларини олдиларида юқори даражада кўтарилишига ўзига берган бахоси, ўзгаришга ёрдам берувчи восита сифатида амалга оширилади. Шунга ўхшаш фикрларни психоанализ мактаби вакили С.Хорни ҳам билдирган. Унинг фикрича, кўп одамлар хавотирли, ўзини кичкина, камситилган ва хўрланган одам сифатида қабул қилишлари мансубдир. Ҳукуматга интилиш психик ҳолатни мувозанатга келтириш йўли бўлиб хизмат қилади. Сиёсий ҳокимиятни компенсация тамойили орқали мотивацияни етарлича асослаб бермаслиги бир неча сабабларга эга. Биринчи навбатда$

компенсацияга бир қанча йўллар билан бойиш орқали эришиш. Умумий ҳолларда бундай компенсаторларни исташда жамиятда бор бўлган қадриятлар тизими катта таъсир кўрсатади ва бу одамларни ўзига ўзи берган баҳони юқори даражасига кўтаради. Бир томондан, инсон ҳокимиятга интилса ҳам бундай интилишни у сиёсатда эмас, бошқа соҳаларда юқори таъсирчанликда намоён бўлиши мумкин. Масалан, армияда ва б. Г.Лассуэлининг фикрича, ҳокимиятга интилиш фақат сиёсий соҳада бўладими, йўқми, когнитив (билиш) омиллар муҳим рол ўйнайди. Компенсацияни ҳокимият орқали қондирилиши икки йўл билан амалга оширилади: 1. Бирон бир йўлни ишлатилишига нисбатан кўпроқ фойда олинса 2. Ҳокимият орқали ўзига ўзи баҳо беришининг кўтарилиши билан бўлган ижобий тажриба. 4. Инсон ва ҳокимият: психологик ўлчов. Ҳаётимизда турли ҳокимиятлар билан тўқнашамиз, улар жамиятни ташкил қилувчи механизмда асосий ролни ўйнайди. Шунинг учун инглиз файласуфи Б.Россал ҳокимият тушунчасини табиий фанларда энергия категорияси билан солиштиради. Ҳозирги замонда бу тушунчанинг бир нечта ёндашувлари мавжуд. Биз ҳокимият деб турли кучларни воситалар ёрдамида ижтимоий субъектларни бошқа ижтимоий субъектларга таъсир қилиш қобилиятини тушунамиз. Ҳокимият доимо ҳокимликка эга бўлган ва ҳокимият таъсирига тушувчилар орасидаги муносабатни тушунамиз. Сиёсий ҳокимият муносабатлари жамиятдаги объектив реалликни намоён қилади. Улар ҳис- туйғуларда, қонуний нормаларда, бошқарув органларида ва иқтисодий - сиёсий омиллар орқали намоён бўлади. Бу нуқтаи назарни кўриб чиқилганда, ҳокимият қуйидаги терминларда берилиши мақсадга мувофиқдир, сиёсий режим, ҳокимиятнинг бўлиниши, ҳокимият даражаси. Аммо ҳ окимиятни субъекти бу конкрет одамдир ва унинг ҳ окимият га бўлган муносабати турличадир. Турли ҳокимиятларга эга

бўлган одам ҳокимият босими остида қолиб кетиши ёки янада кўпроқ таъсир этиш кучини эгаллашга ҳаракат қилиши мумкин. Америкалик сиёсатшунос Р.Даллинг айтишича, мана шундай психологик хусусиятлар бир хил бўлган одамларнинг турли ҳокимиятдан фойдаланиш ресурсларини ва имкониятларини белгилайди. Бошқа томондан эса инсон ҳокимиятни объекти бўлиб ўзини субъектлилигини йўқотмасдан автоматик бўлмаган ҳолда ҳокимиятга бўйсунади. Ҳокимият нафақат оилада, балки ташкилотларда ҳам бўлиб, асосан у сиёсий соҳада кўпроқ намоён бўлади. Сиёсат ва ҳокимият қадимдан ўзига яраша континиум сифатида кўриб келинган. Сиёсатни асосий функцияси бўлган ижтимоий манфаатларини мослаштириш ҳокимиятсиз амалга оширилмайди. Шунинг учун сиёсий ҳокимият жуда катта сонли фуқароларни бўйсундиришни ўз ичига олади. ? Сиёсий тип деганда нимани тушунамиз? Бу боғлиқликни инобатга олиб немис файласуфи. Э. Шпрангер сиёсат ва ҳокимиятни маъно жиҳатдан бирлаштириб “Сиёсий тип” деган тушунчани киритади. У “Одамлар учун етакчи қадрият ҳокимиятда бўлганларни биз сиёсий тип деймиз”-деб таъкидлайди. Оддий фуқаролардан оддий одамларнинг фарқи нимада? деган саволга жавоб беришда Г. Лассуэлл шу таърифга таянади. Америкалик олимнинг фикрича, “Сиёсий одамнинг” асосий хусусияти бу унинг ҳокимиятни диққатини қаратиш, яъни бошқа қадриятларга нисбатан ҳокимиятга эътиборини қаратишдир. Ҳокимиятнинг бошқа бир қатор таҳлилига қаратилган ёндошувда психологик хусусиятни кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Хусусан, ҳокимиятни мақсад сифатида кўриб чиқишда асосан унинг мотивлар механизмини ёки шахсни ҳокимият таъсирида ўзгаришини мақсадга етказувчи инстумент сифатида, ҳокимлик муносабатларининг тизими, ўзига хос феномени сифатидагилардир.

5. Ҳокимият - шахсий мақсад сифатида. ? Ҳокимиятга интилиш қандай омиллар асосида келиб чиқади? Агар ҳокимият мотивлар инструментал воситаси бўлиб хизмат қилса, унга қарама - қарши бўлган ҳолларда ҳокимият шахсий мақсад сифатида кўриб чиқилади. Бунда етакчи ролни ҳокимият билан боғлиқ бўлган ижобий эмоционал ҳис - туйғулар ташкил қилади. Вебернинг айтишича, ҳокимиятга интилиш ҳокимиятга эга бўлишгина эмас, балки у билан боғлиқ бўлган обрў- эътибордан завқланишдир. Уни фикрича, бундай туйғу тарихий муҳим жараёнларни қўлда ушлаб туриш, муҳим қарорларни қабул қилишда иштирок этиш билан боғлиқ бўлган ҳис- туйғулар билан боғлиқдир. Бунда мазмун жиҳатидан мотивлар асосида бирор бир даражага мавқега эришиш эмас, балки сиёсат ошкора намойиш қилишни хоҳламайдиган сиёсатчида ҳам намоён бўлиши мумкин. Ҳокимиятнинг хулқ - атвор билан боғлиқ бўлган мотивларини икки асосий йўналишларда кўриб чиқиш мумкин: 1. Ҳокимиятга эга бўлиш ва унинг заҳираларини кенгайтириш ёки ўзини кучли ҳис қилиш (Х.Хекхаузин) 2. Бу заҳираларни амалиётга тадбиқ қилиш, хоҳиши, ўзгарувчи жиҳати. Ҳокимиятда қатнашиш даражаси қуйидагилардир: Бевосита қатнашувчилар: Давлат, сиёсий мудирлар, элита, партиялар, жамоа бирлашмалари ва ҳаракатлар. Билвосита қатнашувчилар: йирик ижтимоий гуруҳлар ва уюшмалар, турли мақсаддаги гуруҳлар. Буни қуйидаги жадвалдан тушуниш мумкин: Ҳ аракатлантирувчи куч Ҳ окимият мотивлари Сиёсий воситалар ва методлар имтиёзларни ишлатган ҳолда жамиятнинг фаолиятига сиёсий таъсир этиш ва бошқаришда субъектнинг онгли бурчлари ва эҳтиёжларидан иборат.

ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР: 1. Каримов И. А. Ўзбекистон XXI асрга интилмоқда.- Т; “ Ўзб екистон” нашр. 1999. 48 бет. 2. Каримов И. А. Баркамол авлод – “ Ўзб екистон” нашр . тараққиётининг пойдевори.- Т; 1998, - 64 бет. 3. Каримов И.А. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка тақдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. -Т., 1998. 4. Берон Э. И гры в которые играют люди. М. «Совершенство», 1999 5. Гозман Л.Я., Шестопал Е.Б. Политическая психология. Ростов на Д. «Феникс», 1996. 6. Лебом Г. Психология народов и масс. СПб. «Макет», 1995. 7. Стефаненко Т., Этнопсихология. М. Академический проект. 1999 8. Мерлин В.С. Структура личности. Характер, способности, самосазнание. - Пермь, 1990.

O'xshashlar

Сиёсий психологиянинг предмети

Давлат - асосий сиёсий институт

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз