Сиёсий онг ва сиёсий маданият - Sotsiologiya - Referatlar

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий онг ва сиёсий маданият Режа: 1. Сиёсий онг: тушунчаси, вазифалари ва турлари 2. Сиёсий маданият тушунчаси ва турлари 3. Ўзбекистонда замонавий сиёсий маданиятни шакллантиришнинг воситалари ва йўллари

Сиёсий онг: тушунчаси, манбаи ва функциялари Хўш, сиёсий онг нима? У бошқа ижтимоий онг шаклларидан қандай фарқ қилади? Сиёсий онг — сиёсий фаннинг асосий тушунчаларидан бири ҳисобланади. У ўзининг моҳияти, манбаи, функцияларига кўра иқтисодий, ҳуқуқий, фалсафий, ахлокий, эстетик, диний онгдан фарқ, қилади. Сиёсий онг — сиёсий борлиқнинг субъектив инъикосидир. У жамиятнинг алоҳида мустақил — сиёсий соҳасини акс эттиради. Кишилар ўз фаолиятида мавжуд сиёсий воқеликни шунчаки кўриш билан қаноатланиб қолмайдилар. Улар ҳамиша бу воқеликни билишга, англашга ва уни ўзгартиришга интиладилар. Кишиларнинг ана шу сиёсий борлиқ ҳақидаги билимлари, қарашлари, тасаввурлари уларнинг сиёсий онгини ташкил этади. Сиёсий онг -кишиларнинг сиесий билимлари, тасаввурлари, маслаклари, эътиқодлари ва ўзлари яшаб турган сиёсий тузумни баҳолашларининг йиғиндисидан иборатдир. Сиёсий онг — сиёсий борлиқнинг фаол, жонли, ижодий инъикосидир. У орқали жамият сиёсий тизимининг ўзини- ўзи англаш содир бўлади. Сиёсий онг сиёсий воқеликни қандай бўлса, шундай, яхлитлигича ва бир бутунлигича акс эттиради. Бироқ, сиёсий онг сиёсий воқеликни ойна каби қандай бўлса, шундай, механик тарзда, жонсиз акс этгирмайди. У сиёсий воқеликнинг маъно — мазмуни, сир — асрорига "кириб" борувчи, унинг муаммоларини ва уларни хал қилишнинг йўлларини аниқловчи, ижтимоий сиёсий жараёнларнинг ўзгариши ва ривожланишини башорат қилувчи инъикосидир. Сиёсий онг — жамиятнинг сиёсий ҳёти ва унинг барча бошқ соҳаларига катта, таъсир кўрсатишга қодир бўлган ижтимоии онг шаклидир. Бундан ташқари, алоҳида олинган кишиларнинг ҳам, жамият ижтимоий — сиёсий бирлашмаларининг ҳам xyлқ—атвори ва фаолиятларининг характери кўп жиҳатдан сиёсий онгнинг шаклланиш ва ривожланиш даражаларига боғлиқдир. Шунинг учун

ҳам ижтимоий жараёнларни бошқариш, тартибга солиш амалиётида, ҳам жамиятнинг, ҳам уни ташкил этувчи индивидлар, ижтимоий гуруҳлар, қатламларнинг сиёсий онги ҳолатини ҳисобга олиш ўта муҳимдир. Бу ўринда ҳокимиятлар, сиёсий партиялар ижтимоий — сиёсий мувозанатни сақлаб туришга имкон берадиган, жамиятнинг тараққиёти эҳтиёжларини тўла ифода этадиган сиёсий онгни шакллантириш ва ривожлантиришга интилишлари зарур бўлади. Сиёсий онг кўпинча сиёсий тасаввурлар йиғиндисидан иборат бўлади. Сиёсат маънавий дунёсининг ўз тасаввурлардан ташкил топади. Онгсиз, тасаввурларсиз кишилик жамияти бўлмаганидек, сиёсий онгсиз, тасаввурларсиз ҳеч қандай сиёсий соҳанинг бўлиши ҳам мумкин эмас. Сиёсий онгнинг муҳим белгиси — унинг аниқ-тарихий табиатга эга эканликидир. Сиёсий онгда, биринчи навбатда, жамиятда ҳукмронлик қилувчи ижтимоий гуруҳларнинг тасаввурлари ва қадриятлари умумлаштирилади. Шу билан бирга амал қилувчи қарашлар тизимида ўтган давр маънавияти ҳам иштирок этади. Масалан, эркинлик тушунчаси — қандайдир бирор—бир синфнинг эмас, балки умуминсониятнинг ютуғидир. Аммо бу ва бошқа сиёсий тушунчалар турли даврларда турли мазмунга эга бўлади. Сиёсий онгнинг муҳим хусусияти — унинг динамиклиги, тез ўзгарувчанлигидир. Бу сиёсий борлиқнинг ўзига хослиги билан боғлиқдир. Агар иқтисодий, ижтимоий тизимларнинг ўзгариши учун ўн йилликлар керак бўлса, сиёсий тузилмалар ва муносабатлар 6ир неча кун ёки ойларда кескин равишда ўзгариши мумкин. Сиёсий онг ижтимоий ва сиёсий амалиёт билан бевосита боғланган. У жамиятда пайдо бўлаётган зиддиятлар ва ихтилофларга тезда муносабат билдиради. Сиёсий онг — ижтимоий табиатга эга булган онгдир. Ҳар бир киши маълум ижтимоий гуруҳ, табақанинг аъзоси, бирорта миллатнинг вакили, бирор давлатнинг фуқароси ҳисобланади. Мана шу мансублик кишилар

сиёсий онгининг ижтимоий мазмунини белгилайди. Бошқача қилиб айтганда, сиёсий онг кишилар томонидан ўзларининг бирон — бир ижтимоий rypуҳгa мансуб эканликларини англаш асосида шаклланади. Ижтимоий гуруҳга мансублик эса, ўз навбатида, кишиларда муайян сиёсий позицияга эгалик хиссини туғдиради. Сиёсий онг нафақат ижтимоий, балки индивидуал табиатга ҳам эгадир. У муайян rypуҳ элат, миллатга мансуб бўлган айрим кишиларнинг онгидир. Унга индивидуаллик, бетакрорлик хосдир. Сиёсий онг аниқ тарихий шарт — шароитнинг, муайян омиллар таъсирининг маҳсулидир. Унинг шаклланиши ва ривожланишига қуйидаги манбалар асосий омил бўли6 хизмат қилади. Биринчи манба — инсоннинг оилавий муҳитидир. Сиёсий ғоялар ва ҳиссиётлар унга оиладаги тарбия орқали берилади. Бунга тўғри келувчи ижтимоий — руҳий қарашлар — сиёсий онгнинг пойдеворини барпо этади. Унинг негизида эса фуқаро шахси шаклланади. Иккинчи манба — бу кенг маънодаги ахборотдир. У инсонга ҳам муомала, мулоқот орқали, ҳам оммавий ахборот воситалари (телевидение, радио, матбуот) орқали "кириб" боради. Учинчи манба — бу индивиднинг шахсий тажрибасидир. Бу шахсий тажриба олинган билимни ағдар — тўнтар қилади ёки тасдиқлайди. Бироқ улар қандай ҳолатда ҳам сиёсий онгнинг шаклланиши ва ривожланиши жараёнига муҳим таъсир кўрсатади. • Юқорида қайд этилган манбалар инсонга сиёсат дунёсини таҳлил этишга ва унга нисбатан муносабатини белгилаб олишга имкон берувчи билимларнинг йиғиндисини ташкил этади. Бунда оилада олинган билимлар турли авлодлар томонидан тўпланган тажриба сифатида ҳам бўлиши мумкин, аммо шу билан бирга хурофот ҳам бўлиши мумкин. Ахборот ҳам ҳақиқий, ёки ёлғон бўлиши мумкин. Инсоннинг ҳаётий тажрибаси ҳам типик бўла олмаслиги ва сиёсий воқеликни акс эттира олмаслиги ҳам мумкин. Шунинг

учун сиёсий онг шаклланишида қуйидаги шартларнинг амал қилиши жуда муҳимдир: • инсон ўзининг бирор гуруҳга мансублигини идрок этиши; • инсон ўзининг муайян сиёсий қарашлар, нуқтаи назарлар тарафдори эканлиги, ўзининг субъект сифатидаги мақоми, ҳуқуқлар, эркинликлар эгаси, ҳокимиятга таъсир эта олувчи шахс эканлигини англаши; • ўзи мансуб бўлган rypуҳ манфаатларини сиёсий ҳокимият билан мулоқотга киришмай - туриб ҳал қилиш мумкин эмаслигини англаши Кишиларнинг сиёсий муаммоларни англаши, сиёсат дунёси ҳақидаги тасаввурлари, қизиқишлари билан чамбарчас боғлиқдир. Масалан, оғир аҳволда қолган корхона ишчиси, муассаса ходими ишдан бўшатишни кўзда тутмайдиган қарорларни — вазиятни тўғрилаш бўйича яхши қарорлардир, деб ҳисоблайди. Бошқараёттан партиянинг фаоли, агар ҳокимиятга муҳолифат келса, мамлакатда иқтисодий вазият ёмонлашади, деб ўйлайди. Агар бирор сиёсий арбоб коррупцияда айбланса, бунга ўзининг сиёсий мавқеини сабаб, деб ҳисоблайди. Демак, воқелик ўзидан—ўзи, тўғридан—тўғри сиёсий онг орқали баҳоланмайди. У кишиларнинг аввалги эътиқодлари ва манфаатларига ҳам боғлиқ бўлади. Сиёсий онг якка ҳолда эмас, балки ижтимоий онгнинг бошқа шакллари: иқтисодий қарашлар, фалсафий таълимотлар, ҳуқуқий назариялар ва меъёрлар, ахлоқий қонуниятлар, эстетик қадриятлар билан ўзаро боғлиқ ҳолда ва биргаликда харакат қилади. Кўп сиёсий таълимотлар ва қадриятлар сиёсий онгнинг маҳсули бўлатуриб, ҳозирги жамиятда ғоявий аҳамиятга эгадир. Улар фақат кишиларнинг сиёсий маданиятини такомиллаштириш учунгина эмас, балки инсониятнинг маънавий, маърифий, маданий тараққиёти учун ҳам жуда муҳимдир. Шу 6илан бирга, айрим давлатлар ва улардаги бирлашмалар, ижтимоий гуруҳлар, миллатлар, партияларнинг сиёсий фаолияти жараёнида сиёсий

онгнинг у ёки бу позицияси тўғри келмай, қолиши, қарама — қаршиликка, муросасизликка ўсиб ўтмаслиги, унинг тинч, маданий характерда бўлиши ўта муҳимдир. Сиёсий онгнинг моҳияти унинг функцияларида ўз ифодасини топади. Куйида ана шу функцияларни кўриб чиқамиз. 1. Билиш — ахборот бериш. Кишилар эртами ёки кечми, хохлайдими ёки йўқми, аммо қатъий равишда сиёсат дунёсига дуч келади. Улар бу соҳа билан шуғулланишни хохламасаларда сиёсат улар билан барибир "шуғулланади". У кишиларнинг ҳаётига ва тақдирига давлат, партиялар ва 6ошқа жамоат ташкилотлари орқали таъсир кўрсатади. Сиёсат кишиларга сиёсий ахборот кўринишида "кириб" боради. Ҳозирги хаётнинг механизмлари шундайки, кишилар доимо бирор йўлни, шу жумладан сиёсий йўлни танлаб олишга мажбурдирлар. Бу уларни сиёсат оламини билишга, сиёсий ахборотларни эгаллашга ундайди. Сиёсий онг бу томондан қараганда кишиларга сиёсий билимлар ва ахборотларни ўзлаштиришга, ижтимоий — сиёсий ҳаётда ўз ўрнини белгилашга ва унда тўғри мўлжални олишга ёрдам беради. 2. Баҳолаш. Сиёсий онг ижтимоий — сиёсий воқеликни нафақат билади, изоҳлайди, балки уни баҳолайди. Кишилар у ёки бу сиёсий ходисалар ва воқеаларни англаш жараёнида, уларга ўз муносабатларини билдирадилар, ўзлари учун муайян хулосаларни чиқарадилар. Айнан сиёсий воқеликни баҳолаш асосида кишилар ўзларининг сиёсий қарашларини, эътиқодларини, позицияларини, қизиқишларини шакллантирадилар. 3. Йўналтириш.. Сиёсий онг кишиларга ўзларини жамият ва давлат олдида нафақат бурчларга, мажбуриятларга, балки муайян ҳуқуқлар, эркинликлар вa сиёсий манфаатларга эга бўлган фуқаролар эканликларини англашга ёрдам беради. Ўз навбатида фуқаро деб, ўзини-ўзи идрок этиш кишиларни воқеликни суст, бир томонлама англашдан ижтимоий — сиёсий ҳаётда аниқ ва фаол иштирок этишга ундайди. Сиёсий онг ўзининг йўналтирувчилик функцияси орқали кишиларнинг сиёсий хулқ—атворини

белгилайди, социал сиёсий манфаатларни ҳимоя қилишлари учун ижтимоий ҳаётда иштирок этишлари, сиёсий партияларга, жамоат ташкилотлари ва бошқа сиёсий уюшмаларга ўзларининг ҳам фикрлари билан бирлашишлари зарурлигини англатади. 4. Тартибга солиш. Сиёсий онг воқеликни идрок этиш асосида, ҳамда унинг томонидан ишлаб чиқилган сиёсий ғоялар, меъёрлар, тасаввурлар ва эътиқодлар негизида кишиларнинг ижтимоий хулқ— атворларини тартибга солади. Сиёсий онгнинг тартибга солиш функциясига эҳтиёж жамият тараққиётининг кескин бурилиш босқичларида, инқирозли даврларида мислсиз ортади. Айнан сиёсий тизимнинг самарадорлиги, воқеаларнинг ривожланиш йўли, ижтимоий — сиёсий ўзгаришларнинг йўналиши жамият кенг қатламларининг сиёсий онгига, сиёсий кўрсатмаларга боғлиқ бўлади. Шундай қилиб, сиёсий онг-социал субъектлар (индивидлар, гуруҳлар, синфлар, ижтимоий бирликлар)нинг ижтимоий ҳаётнинг сиёсий соҳаси ҳақидаги билимлари, тасаввурлари ва баҳолашларининг йиғиндисидан иборатдир. У бир қатор функцияларни: билиш-ахборот бериш, баҳолаш, йўналтириш, тартибга солиш каби функцияларни бажариш билан жамият ҳаётида муҳим роль ўйнайди. Сиёсий онгнинг даражалари ва шакллари Сиёсий онг назарий ва эмпирик даража ва ш a клларда намоён бўлади. Назарий сиёсий онг — сиёсий характерга эга бўлган турли хилдаги ғоялар, концепциялар, қарашлардир. Бу онгнинг соҳибларини элиталар эмас, балки олимлар, илмий жамоалар ва ташкилотлар ташкил қилади. Улар сиёсатнинг назарий концепцияларни ишлаб чиқадилар. Бу концепциялар эса партия ва давлат ташкилотларининг дастурларида, кўрсатмаларида ифодаланади. Сиёсий концепция — сиёсий институтлар фаолияти асосига қцўйилган раҳбар ғоя, етакчи фикрдир. У сиёсий амалиётнинг бевосита мўлжали бўлиб хизмат қилади. Унинг асосида фаолиятнинг стратегияси ва тактикаси ишлаб чиқилади.

Назарий сиёсий онгнинг белгилари қуйидагилардан иборат: • яхлитлик; • системалашганлик; • башорат қилишга қобилиятлилик. Мазкур онг даражаси фан ва у ёки бу ижтимоий синфнинг, ҳукмрон доираларнинг мафкураси билан чамбар-час боғлангандир. У муайян ижтимоий гуруҳлар томонидан сиёсий жараёнларни махсус таҳлили асосида шаклланади. Назарий сиёсий онг сиёсий мафкура орқали намоён бўлади. Сиёсий назариялар ва таълимотларда қуйидаги муаммоларни тадқиқ этиш мақсад қилиб қўйилади: а) сиёсатнинг маъно — мазмунли кўринишлари; б) қонуний сиёсий тенденциялар ва жараёнлар; в) уларни келтириб чиқарадиган сабаблар; г) сиёсий позициянинг реал йўли; д)қонунчилик, маъмурий ва суд органлари томонидан қабул қилинадиган сиёсий қарорларнинг ҳақиқий ва келажакда содир бўладиган оқибатлари. Назарий сиёсий онгнинг хусусияти—унинг иқтисодий, ҳуқуқий, харбий — стратегик ва бошқа реаллик билан чамбарчас боғлиқлигидир. Сиёсий онгнинг ушбу шакли сиёсий назарияларнинг керакли сиёсий дастурлар, декларациялар ва доктриналар бўлиб шаклланганлиги билан ҳам фарқ қилади. Амалиётда жорой этиладиган ушбу дастурлар, декларациялар ва доктриналар сиёсий онгни сиёсатнинг етакчи элементи сифатида мустаҳкамлаб қўядилар. Сиёсий муносабатлар ва сиёсий институтлар, ташкилотлар ва муассасаларнинг характери ўз навбатида бу элементга боғлиқдир. Назарий онг даражаси ва шаклида сиёсатни англаш қуйидагиларга имкон ҳам беради:

Партия томонидан назарий ва амалий воз кечилган ва бартараф этилган қоидалар, урф—одатлар жамиятнинг сиёсий онгида узоқ вақтгача асорат сифатида шакланиб қолиши мумкин. Бу холни кўплаб сиёсий арбоблар, донишмандлар таъкидлайдилар. Тескари вазият ҳам бўлиши мумкин: оммавий сиёсий онгда у ёки бу сиёсий харакатнинг, қандайдир сиёсий қарорлар бўлишининг зарурлиги эътироф этилади, махсус онг эса бунга тайёр эмас. Масалан, мамлакатда кўп партиявийликнинг зарурлиги ҳақидаги ғоя жамиятда олдиндан ўз тасдиқини топган 6ўлса ҳам, керак бўлган ташаббус хукмрон партия, давлат томонидан анча кечикиб қилиниши мумкин. Ўз—ўзидан яққол кўриниб турибдики, жамиятнинг конструктив ва барқарор ижтимоий—сиёсий тараққиёти учун махсус ва оммавий сиёсий онгнинг ўзаро харакати жуда муҳимдир. Уларнинг кишилар ва жамиятнинг, уни ташкил этувчи ижтимоий гуруҳларнинг ички дунёсидаги, кайфиятидаги ўзгартиришларга биргаликдаги аниқ ва ўз вақтидаги реакцияси, жавоби бундан ҳам муҳимроқдир. Назарий онг даражаси ва шаклида сиёсатни англаш қуйидагиларга имкон беради: а) унинг мақсадлари ва фундаментал (стратегик), ҳам кундалик (тактик) вазифаларни қўйиш ва ҳал этишга; б) уларга эришишнинг воситалари ва усулларини аниқлашга; в) долзарб муаммоларни ҳал қилишда ташкилий — сиёсий жиҳатдан таъмин этишнинг йўналишлари ва йўлларини аниқлаб олишга; r) сиёсий қарорлар ва мақсадли дастурларнинг бажарилиши устидан социал назоратга концептуал ёндашувларни ишлаб чиқишга; д) амалий тажрибани ҳиcoдгa олган ҳолда сиёсатга тузатишлар киритишга. Эмпирик сиёсий онг — бу бевосита амалиётга, сиёсий жараёнда алоҳида кишилар кичик, майда ва йирик социал бирликларнинг жонли

иштирок этишларига асосланган сиёсий онг даражаси ва шаклидир. У назарий сиёсий онгнинг замини бўлиб хизмат қилади. Эмпирик сиёсий онг — сиёсий воқеликни хиссиётлар, тасаввурлар, ҳомхаёллар, кечинмалар шаклида акс эттиради. У биринчидан, оммада сиёсат ва сиёсий арбобларга нисбатан жамоатчилик фикрини шакллантириш учун озуқа бўлиб; Иккинчидан, жамият сиёсий маданиятининг маънавий негизи бўлиб хизмат қилади. Сиёсий онг умуминсоний, Миллий ва одатий (кундалик) онг даража ва шаклларида ҳам намоён бўлади. Умуминсоний сиёсий онг — сиёсий онгнинг энг юқори ва ғоят мураккаб даражасидир. У олам ва одамни яхлит ва бир бутун ҳолда акс эттирувчи сиёсий онг шаклидир. Бу онг инсоннинг башарият, бутун олам, ўзга давлатлар муаммоларини англаши, тушуниши ва тинчликни қадрлаши, ҳимоя қилишида намоён бўлади. Чунки, оламда шундай муаммолар борки, уларни миллий онг чегарасида англаб ва ҳал қилиб бўлмайди. Масалан, олам ва одамни асраш, дунёда тинчликни, соғлиқни сақлаш, аҳолини озиқ — овқатлар билан таъминлаш, маориф ва маданиятни, фан ва техникани ривожлантириш масалалари — умумбашарий муаммолар сирасига киради. Бу муаммоларни англаш ва ҳал қилиш учун миллий онг даражасидан чиқиш ва умуминсоний тафаккур қилиш даражасига кўтарилиш керак бўлади. Умуминсоний сиёсий тафаккур — умумбашарий муаммоларнинг моҳиятини, таҳдидини ва уларни ҳал қилиш йўллари, воситаларини англовчи сиёсий онг шаклидир. Умуминсоний сиёсий онгнинг соҳиблари-давлатлар ва уларнинг халқаро бирлашмаларидир. Бу бирлашмалар миллий давлат чегараларидан ташқарига чиқишга, умуминсоният цивилизацияси манфаатларини англашга ва уни турли офатлардан ҳимоя қилишга чақирилгандир. Одамзот, бутун қурраи замин тинчлиги ва тараққиёти муаммоларини англаш ва уларни ҳал

қилишга масъул бўлиш — умуминсоний сиёсий онгнинг энг муҳим хусусиятидир. Умуминсоний сиёсий онг миллий онгни инкор этмайди, аксинча, тақазо килади. У миллий онгга таянади. Миллий онг — сиёсий онгнинг юқори даражаси ва шаклидир. Бу даражада мамлакат, миллат манфаатлари чуқур англанади, расмий сиёсат ишлаб чиқилади, асосланади, амалга оширилади ва ижтимоий муносабатлар тартибга солинади. Миллий онгнинг соҳиблари — xалқ ва унинг иродасини ифода этувчи давлат ва жамоат институтларидир. Бу институтлар халқ иродасини Конституция, турли қонун лойиҳалари, дастурлар, қарорлар ва бошқаларни ишлаб чиқиш, қабул қилиш ва уларни ҳаётга тадбиқ этиш йўли билан ифода этиб унинг манфаатларига хизмат қилади. Миллий онгнинг энг муҳим белгиси — миллатнинг, турли — туман ижтимоий гуруҳларнинг умумий манфаатларни ифода этиш ва уни турли — туман фалокатлардан асрашдир. Бу даражада мавжуд миллий сиёсий тартиблар ва бошқариш тамойиллари изчиллик, қатъиятлилик билан ҳимоя қилинади, жамоатчилик фикрининг давлат институтлари олиб бораётган сиёсатга мослаштирилиши содир бўлади. Миллий онг учун сиёсий воқеликни оқилона- прагматик услубда идрок этиш — ҳокимиятни эгаллаш, қўлда ушлаб туриш жараёнида муваффақиятга эришишни мўлжаллаш ҳам характерли хусусиятдир. Миллий онг — бу миллий манфаатларнинг тўғри англанишидир. Аммо, миллий онг — бу миллатпарастлик эмас. У ўз миллатини, давлатини бошқа миллатлардан, давлатлардан юқори қўйиш, унга имтиёзлар яратишга интилиш, ўз миллатига, давлатига сажда қилиб, унга ҳамду — санолар ўқиш эмасдир. Миллий манфаатларни мутлоқлаштириш — буюк давлатчилик, шовинистик қарашлардан бошқа нарса эмас. Миллий онг — бу барча миллатлар, давлатларга хурмат билан қараш ва улардан яхши нарсаларни ўрганиш, ҳаётда қўллаш демакдир.

Одатий сиёсий онг — сиёсий онгнинг бўйи даражасидир. У ижтимоий гуруҳларнинг кундалик ҳаётидан бевосита пайдо бўладиган ғоялар, қарашлар, тасаввурлар йиғиндисидир. Бу онг мазмунига кўра кўп жиҳатдан эмпирик онгга ўхшашдир. Лекин, одатий онг эмпирик онгдан фарқ қилади. У муайян мафкуравий ва назарий элементларга эгадир. Одатий онгга равшан кўзга ташланадиган социал — руҳий белгилар: зиддиятлилик, узилувчанлик, тизимга кирмаганлик, юзакилик, ҳиссиёт, кайфият, эътирослар ҳосдир. Бу унга ўзига хос динамиклик (тез ўзгарувчанлик) сиёсий вазиятнинг ўзгаришини аниқ, хис этишни бахшида этади. Одатий онгнинг таркибида ҳақиқат элементлари соколом ақл ва хомхаёллар, билим ва кўр — кўрона ишонч биргаликда мавжуд бўлади. Бу онг даражасида сиёсий воқеълик юзаки идрок қилинади, ҳодисалар ташқи белгилари бўйича, кўпинча кундалик эҳтиёжлар ва янги манфаатлар нуқтаи назаридан баҳоланади. Сиёсий онгнинг одатий даражаси оқилоналик ва эмоционалликниг жонли ҳаёт тажрибаси ва анъаналарининг дақиқалик кайфият ва барқарор стереотипларнинг ўзаро боғликлиги билан фарқланади. Шунинг учун ҳам у беқарор, ҳиссиёт ва бевосита тажрибанинг ўзгаришига боғлик тебранишларга махкум этилгандир. Сиёсий онг ижтимоий борлиққа муносабатига қараб демократик ва мустабид онгга бўлинади. Демократик онг — ҳар қандай бир ёқламаликдан ҳоли бўлган энг мукаммал, оқилона сиёсий онг туридир. У ижтимоий муаммоларни умуминсоний қадриятлар — ўзаро бирлик, тенглик, ишонч, ҳамкорлик, ҳамжихатлик асосида хал килишга интилади. Демократик онг ижтимоий муросасизликни, куч ишлатишни-ижтимоий зиддиятларни бартараф этишнинг хал қилувчи усули сифатида инкор қилади. У ижтимоий бирликни, ҳамжихатлиликни, муросаю-мадорани, ўз фаоляитининг асосий усули, деб қарайди. Мустабид онг — ижтимоий воқеъликка бир

ёқлама, тор манфаатлардан келиб чиқиб ёндошиладиган нооқилона сиёсий онг туридир. У ижтимоий муаммоларни ақл - идрокка, илмий салоҳиятта таяниб эмас, балки муросасиз, куч ишлатиш йўли билан хал қилишга интилади. Мустабид онг ўзаро бирлик, тенглик, ишонч, ҳамкорлик, муросаю — мадорани назар — писанд қилмайди ва етарли баҳоламайди. У ижтимоий муросасизликни, куч ишлатишни — ижтимоий зиддиятларни бартараф этишнинг хал қилувчи усули, деб ҳисоблайди. Сиёсий онг ташқи таъсирга муносабатига қараб очиқ ва ёпик сиёсий онгга ажралади. Очиқ сиёсий онг — ўзга ижтимоий тажриба, бошқа миллий — маданий қадриятлар ва анъаналарни идрок қилувчи онг туридир. Бy турда сиёсий воқелик умуминсоний манфаатларда, ўзининг инсон зотига мансублигидан кўриб чиқиб акс эттирилади. Ёпиқ сиёсий онг — корпаратив, лоқал, гуруҳий меъёрлар ва мақсадлар доирасида қоладиган онг туридир. Бу турдаги сиёсий қарашнинг мазмуни гуруҳий ёки индивидуал тасаввурлар доирасидан четга чиқмайди. Мазкур тасаввурлар инсоннинг фақат хусусий манфаатлари билан белгиланади. Очиқ ва ёпик сиёсий онг турлари жамият ривожланишининг даражасига, тарихий шарт — шароитига боғлиқдир. Кишиларнинг яққол кўзга ташланадиган гуруҳий қарашлари инқилобий бўронлар даврида устунлик қилади. Жамиятнинг тинч ривожланиш даврида эса умумцивилизацион қадриятлар устунлик қилади. Сиёсий онг кўзланган мақсаднинг рўёбга чиқиш эҳтимоллик даражасига кўра реал ва ҳаёлий; мавжуд сиёсий тартиботга бўлган муносабатига қараб хукмрон ва муҳолиф онгга ажралади. У кўзланган мақсадга эришиш усулига кўра ислоҳотчи ва инқилобий; мазмунига қараб фаол ва суст онг бўлиши ҳам мумкин. Сиёсий онг сиёсий мафкура ва сиёсий психология даражаларида ҳам намоён бўлади. Биз бу масалани кейинги бобларда алоҳида кўриб чиқамиз.

Шундай қилиб, сиёсий онг турли—туман даражаларида, шаклларда ва турларда намоён бўлади. Улар сиёсий воқеликни нафақат ўзаро алоқадорликда акс эттиради, балки уни ижод қилади, ўзгартиради ва ривожлантиради. Сиёсий онг шаклланишининг асосий омиллари Сиёсий онг инсонда ўз — ўзидан, қуп — қуруқ жойда шаклланмайди. У муайян ижтимоий — сиёсий, иқтисодий, маънавий — маърифий шарт — шароитлар негизида шаклланади. Бундай шарт — шароитлар мавжуд бўлмас экан, инсонда сиёсий онг шаклланмайди. У сиёсатнинг объектилигича қолаверади. Сиёсий онгнинг шаклланиши - мураккаб жараёндир. Бу жараён аввало, ижтимоий — сиёсий шарт — шароит — демократик сиёсий тартиботнинг мавжудлигига боғлиқдир. Жамиятда бундай муносабатлар мавжуд бўлмаса, мустаҳкамланиб борилмаса инсонда сиёсий онг шаклланмайди. Жамиятда мавжуд бўлган авторицетлар, маъмурий — буйруқбозлик сиёсий тизими эса инсон сиёсий онгнинг шаклланишига имкон бермайди. Аксинча, бу тизим инсонни қулликка маҳкум этади, уни ҳокимиятдан бегоналаштиради, биқиқлик, бефарқликни, туғдиради, бошқарув аппаратларини ҳалқдан узоқлаштиради. Жамиятда демократик сиёсий тизимнинг мавжудлиги ва унииг мустаҳкамланиб бориши — инсонни сиёсий онг шаклланишининг хал қилувчи шартидир. Бундай сиёсий тизим инсон сиёсий онгги ва фаолиятининг ривожланишига кенг имкониятлар яратади, уни рағбатлантиради. Жамият сиёсий тизими қанчалик демократик бўлса, инсон шунчалик сиёсий ҳаётда фаол иштирок этади. Сиёсий онгнинг шаклланиши жамиятда фақат демократик сиёсий тизимнинг мавжудлиги билан белгиланиб қолмайди. У жамият иқтисодиётининг тараққий этиб бориши даражасига, ҳалқнинг моддий фаровонлигига кўп жиҳатдан боғлиқдир. Жамият иқтисодиётининг юқори даражада тараққий этиши фуқаролик хизматининг билимдон, малакали, касбий тайёргарликка эга бўлган

бошқарув қадрлари шаклланиши учун зарур асос бўлиб хизмат қилади. Етишмовчилик, қашшоқлик шароитида демократия негизида самарали бошқариш учун зарур бўлган умумтаълим ва касб тайёргарлилигининг юқори даражасига оммавий миқёсда эришиш қийин. Бундай шароитда қадрларни шакллантиришда, улардан фойдаланишда билимдонлик ва касбга бўлган талаблар бошқа тамойиллар: қон — қардошлик, юртдошлик, ошна — оғайнигарчилик, бошлиққа содиқлик ва бошқалар билан алмаштирилади. Давлат хизмати, сиёсий фаолиятга тезда бой бўлиб кетиш мақсадида шахсий манфаатларини қондиришнинг воситаси сифатида қараш – бошқариш тизими учун охир оқибатлар келтириб чиқаради. Иқтисодиётининг тараққий этиши, ҳалқнинг фаровонликка эришуви — сиёсий онг шаклланишининг асосий шартларидан биридир. Жамият қанчалик иқтисодий жиҳатдан тараққий этиб борса, у идора қилишнинг демократик шаклларига шунчалик очиқ бўлади. Халқ қанчалик бой ва бадавлат, фаровон яшаса, у шунчалик демократияни қўллаб — қуватлайди ва ҳимоя қилади. Сиёсий онг шаклланиши жамиятнинг, маънавий, маърифий жиҳатдан ривожланишига ҳам кўп жиҳатдан боғлиқдир. Сабаби — маънавий, маърифий жиҳатдан тараққий этмаган жамият ҳеч қачон инсонни сиёсат субъект сифатида шакллантира олмайди. Бундай жамият ва унинг фуқаролари сиёсий манипуляция—фирибгарликнинг объекти бўлиб келаверади. Маънавий қашшоқ, саводсиз бўлган инсон жамият англаган сиёсатдан ташқарида бўлади. У дунё сиёсий харакатларнинг субъекти эмас, балки объекти буўлиб қолади. Тарихий тажриба шуни кўрсатадики, жамиятнинг маънавий — маърифий соҳаси, инсоннннг маълумот даражаси қанчалик катта бўлса, у шунчалик сиёсий билимдон ва сиёсий фаол бўлади. Энг асосийси демократик услуб, кўрсатмалар, ҳатти —ҳаракатларга мойил бўлади. Хусусан, мукаммал таълим инсоннинг сиёсий дунёқарашини кенгайтиради, сабр — тоқатли, меҳр — окибатли бўлишга ёрдам беради, экстремистик ғояларга алоқадор бўлишдан сақлайди, сайлов компаниялари даврида унинг одил ва оқилона йўлни танлаш қобилиятини оширади. Юқори

маълумотга эга бўлган шахс ҳукуматнинг қарорларини, кўрсатмаларини яхши англайди, сиёсий ҳабарларни чуқур билади, кенг доирадаги мавзулар бўйича ўзининг мустақил фикрига эга булади. Инсон қанчалик маълумотли бўлса, унинг сиёсий баҳс — мунозараларида иштирок этиш эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. У ўзини кичик бир мурувват эмас, балки ҳукуматга таъсир кўрсатишга қодир инсон, деб ҳисоблайди. Индивид қанчалик маълумотли бўлса, у муайян жамоат ташкилотларининг фаол аъзоси бўлиши, ўзини ўраб турган ижтимоий — сиёсий муҳитга ишонч билдириши эҳтимоли шунчалик юқори бўлади. Шундай қилиб, сиёсий онг муайян ижтимоий — сиёсий, иқтисодий, маънавий — маърифий омиллар, шарт- шароитлар негизида шаклланади. Бу омиллар ё инсон сиёсий фаолиятининг ривожланишига, унинг сиёсат субъекти сифатидаги потенциал фазилатларининг очилишига ёрдам беради ёки бу жараёнларни қийинлаштиради ва эски сиёсий тизим негизини консервация қилади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асослари шакллантиришнинг асосий йўналишлари” 9-жилд. – Т.: 2002. 3. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т:. “Ўзбекистон”, 2005. 4. Политология.Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 5. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003 6. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш.Олий ўқув юртлари учун дарслик. – Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 7. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998. 8. Одилқориев Х.Т., Ғоибназаров Ш.Ғ. Сиёсий маданият. – Т.: 2004.

O'xshashlar

Сиёсий онг ва маданият социологияси

сиёсий маданият

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз

сиёсий партиялар ва сиёсий харакатлар