Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик - Sotsiologiya - Referatlar

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик Режа: 1. Сиёсий элита: тушунчаси, концепциялари ва турлари 2. Сиёсий етакчилик: тушунчаси, ва назариялари 3. Етакчиларнинг турлари ва функциялари 4. Ўзбекистонда замонавий сиёсий элита ва сиёсий етакчиликнинг шаклланиши

Сиёсий элита тушунчаси Политологик адабиётларда "сиёсий синф", "ҳукмрон синф", "бошқарувчи синф" сингари турли номларга эга сиёсий элиталар бугунги кунда ҳам жамият тараққиёти учун улкан ҳисса қушувчи ижтимоий гypуҳ ҳисобланади. Замонавийлашаётган жамиятларда ислоҳотчиларнинг муваффақиятлари тўғридан — тўғри ана шу гypҳ салоҳияти, иродаси ва ташаббусига боғланади. Хўш, сиёсий элита нима? Унинг сиёсий жараёнларга белгиловчи таъсири нималарда намоён бўлади? "Элита" нинг луғавий маъноси французчадан "сараланган", "сайланган", деб таржима қилинади. Яъни бу сўз — нарсалар, ҳодисалар, инсонларда энг яхши ҳусусиятлар, сифатлар мужассам этганини англатади. "Сиёсий элита" сиёсий назарияда — муайян сифатларга ёки ҳокимиятга кучли таъсирга эга ижтимоий гуруҳга мансубликни билдиради. Сиёсий элита жамият ривожини мақсадлари ва йўналишларини ишлаб чиқади. У стратегик жиҳатдан муҳим қарорларни қабул қилади ва уларни амалга ошириш учун давлат ҳокимияти эгалик қилаёттан барча манбаларни ишга солади. Жамият энг қадимги даврларданоқ аслзодалар, оқ суяклар, олий табақага ва халққа ажратиб келинган. Бундай ажратиш хаётда мавжуд асл холатни акс эттирган. Жумладан, бизнинг буюк аждодларимиз қаламига мансуб асарларнинг аксариятида келиб — чиқиши (зоти), насаби, ақл — заковати, жасорати боис халқ мехрини қозонган ва халқ бошида турган қаҳрамонлар, беклар, шоҳлар образлари таҳлил қилинади. Аммо фақат XIX аср охирига келиб элиталарнинг келиб чиқиши, жамиятдаги ўрни, вазифалари ҳақидаги қарашлар илмий таҳлил тусини олади. Деярли бир вақтда ушбу масалалар ҳақида ўз фикрини баён этган италиялик икки олим — Г.Моска ва В. Парето ва немис олими Р.Михельс элиталарни сиёсатнинг алоҳида субъекти сифатида ажратиб, унинг амалий

фаолиятини ўргана бошладилар, Уларнинг ижоди элитология фанига асос солди ва унда "макиавели мактаби" йўналишини ташкил этди. Г.Моска ҳар қандай жамиятнинг икки синф- бошқарувчилар ва бошқарилувчиларга бўлинишини азалдан мавжуд ва табиий ҳол, деб билади. Унинг фикрича ёлгиз бир киши ҳам (у ҳар қандай буюк сифатларга эга бўлмасин), ҳамма баробар ҳам ҳокимиятни амалга ошира олмайди. Шунинг учун Г.Моска фикрича, уюшган камчиликнинг уюшмаган кўпчилик устидан ҳукмронлиги муқаррардир. Бу — келишиб ва бир хил фаолият кўрсатувчи одамлар ўзаро келиша олмаган минглаб одамлар ўзоро келиши олмаган минглаб одамлар устидан ғалаба қозонадилар. Унинг таркибига кирувчи индивидлар оммадан бир қатор сифатлари билан ажралиб туради. Бу сифатлар уларга муайян моддий интеллектуал ва, ҳатто, маънавий устунлик беради. Бошқача қилиб айтганда, улар ўзлари яшаётган жамиятларида ниҳоятда қадрланадиган ва уларга обрў, нуфуз кўшадиган қандайдир фазилатларга эга бўлишлари: керак. Моска вақт ўтиши билан бундай сифатларнинг ўзгаришини айтиб ўтади. У сиёсий элитани "сиёсий синф", деб ҳам атаган. Унга кўра уч сифат одамларга сиёсий синфга йўл очади: харбий жасорат-харбий аслзодаликка; бойлик — молиявий ҳукмронликка ва авлиёлик- диний аслзодаликка. Моска фикрича сиёсий элита қотиб қолган ёпиқ ижтимоий гypуҳ эмас, у уч усул билан янгиланиб боради: ворислик, сайланиш ва кооптация. Сиёсий сииф ривожланишида олим икки йўналиш мавжудлигини таъкидлайди: аристократик ва демократик. Аристократик йўналишнинг устунлик қилиши сиёсий элитанинг ёпиқлиги ва, оқибатда, турғунликка олиб келади, элита — "айнийди". Демократик йўналишдаги тараққиётда унинг янгиланиши, ўзгарувчанлиги ва самарадорлиги ортади. Г.Моска билан бир даврда ва ундан мустақил равишда сиёсий элиталар таълимотини В.Паретго ҳам ишлаб чиқди. В.Паретто фикрича жамиятни ҳар доим алоҳида психологик ва ижтимоий сифатларга эга бўлган элиталар гуруҳи бошқа риб келган ва бошқаришлари лозим. Жамиятни бошқаришнинг

у ёки бу соҳасида юксак ва самарали фаолият кўрсатаётган индивидлар гypуҳ элиталарни ташкил қилади. Ушбу гуруҳлар ҳукмрон, яъни ҳокимиятни бошқаришда бевосита иштирок этувчилар ва контрэлиталар, яъни юксак сифатларга эга бўлган, лекин ҳокимиятни бевосита бошқаришда иштирок этмаётган кишилардан иборатдир. Жамият тараққиёти элиталарнинг даврий равишда алмашиниши воситасида рўй беради. Ҳукмрон элита гуруҳлари ўз имтиёзлари ва ижтимоий мавқеларини мерос тариқасида ноэлитар авлодларига беришга ҳаракат қиладилар, бу — ўз навбатида элита таркиби сифатининг бузилишига,контрэлита гуруҳларининг ўсишига олиб келади. Бундай шароитларда ҳукмронликдан норози контэлита гуруҳлари оммани сафарбар этиш воситасида ҳукмрон элита гуруҳларини ағдаради ва ўз ҳукмронлигини ўрнатади. Шундай қилиб, Парето элиталарнинг вужудга келишини кўп даражада психологияга боғлайди. У "сиёсий элита" атамаси билан бир қаторда "танланган синф" атамасини ҳам қўлайди. Унга кўра, элита терминининг бош ғояси устунликдир. Яъни ақл, - характер, чаққонлик сингари хилма — хил қобилиятларга олий даражада эга одамлар- элита дейилади. Элиталар туғрисидаги таълимотлар тарақаниётига Р.Михельс ҳам йирик ҳисса қўшган. У жамиятда элитарликни вужудга келтирувчи ижтимоий механизмларни тадқиқ қилди. Р.Михельс ҳукмрон катламнинг ташкилотчилик қобилиятларига, шунингдек жамиятнинг ташкилий структураларига элитарликни вужудга келтирувчи восита сифатида катта эътибор берди. Р,Михельс фикрича жамият ташкил этилишининг ўзи элитарликни талаб қилади. Жамиятда "олигархик тенденцияларнинг темир қонуни" амал қилади. Унинг моҳияти шундаки, йирик ташкилотлар муқаррар равишда элитанинг шаклланишига олиб келади. Жамиятда раҳбарлик ҳамма томонидан ҳам амалга оширила олмайди, шу сабабдан ҳам ушбу ташкилотларнинг самарадорлиги раҳбарлик қилувчи ядро ва аппаратнинг ажралишига олиб келади, у эса оддий аъзолар назорати остидан чиқиб, улардан ажралиб сиёсатни ёлғиз раҳбариятнинг манфаатларига

бўйсундиришга ва, биринчи навбатда, ўз имтиёзларини, аҳволини сақлаб қолишга ҳаракат қилади. Омма эса етарли даражада ҳаққоний ахборотга эга эмаслиги натижасида, бундай ҳолатга ва ташкилотларнинг кундалик фаолиятига лоқайд қарайди, шу жумладан, демократик жамиятда ҳам аслида элиталар ҳукмронлик қилади. "Макиавелли мактаби" оқимини яратган олимлар элиталарга ҳос бир қатор ҳусусиятлар асосида уларни бошқа ижтимоий гуруҳлардан фарқини кўрсатиб бердилар. Демак, • элитарлик — ҳар қандай жамиятга хос; • элиталар алоҳида сифатларга эга; уларда гуруҳий ҳамжихатлик кучли ва унинг асосини ҳокимиятга интилиш ёки ҳокимиятга эгалик ташкил этади; • элиталар ҳукмронлиги легитим табиатга эга; • элиталар таркиби алмашиниш, янгиланиш ҳусусиятига эга. Макиавелли мактаби вакиллари халқнинг иродавий бўшлиғи, масъулиятни ўз кўлига олишни истамаслиги боес жамиятдаги ушбу парчаланишни енгиб бўлмайди, деган хулосани асослаганлар. Замонавий жамиятларнинг тузилиши ва мазмунидаги ўзгаришлар "ҳукмрон синф" нинг жамиятдаги мавқеини ҳам, унинг вазифаларини ҳам, у таянадиган ресурсларини ҳам, элиталарни жипслаштирувчи омиларни ҳам ўзгартириб юборди. Элиталарнинг замонавий концепциялари ана шу жараёнларни акс эттиришга ҳаракат қилади. Шу тариқа элиталарга қадриятий, институционал, репутацион ёндошувлар вужудга келди. Элиталар плюрализми назарияси ана шу ёндошувларни умумлаштириб, ҳозирги вақтда жамиятда хилма — хил элиталар фаолият кўрсатиши (сиёсий, иқтисодий, маданий, ҳарбин) ва бирортаси мустақил ҳолда, ёлғиз ўзи ҳокимиятни амалга ошира олмаслигини аниқлади. Аввал сиёсий ресурслар (пул, бойлик, мақом) бир қўлда — аристократияда тўпланган бўлса, замонавий жамият, сиёсий тенгсизликни сақлагани ҳолда, ресурсларни бутун жамиятга тарқатиб юборди. Жамиятда хилма — хил ва кўп сонли элиталар

гуруҳларини шаклантирди. Бу эса, демократия билан элитарликни яраштирар эди. Элитанинг турлари ва функциялари Шундай қилиб, элиталарнинг мавжудлиги объектив ҳол. Элиталарнинг мавжудлиги жамиятда бошқа ижтимоий гуруҳларнинг мавжудлиги сингари жуда муҳим. Сиёсий элиталар эса жамият сиёсий хаётини профессионал асосда бошқариш учун жуда зарур. Сиёсий элита — ҳокимият воситаларига эга бўлган одамлар гуруҳи. У мураккаб тузилишга эга. Сиёсий элита ўз ичида яна бир қанча турларга бўлинади. Бунда асосий кўрсаткич — ҳокимиятга эгалик даражасидир. Сиёсий элиталар олий, ўрта қатлам, маъмурий элиталарга бўлинади. "Олий элита'" ни қарорлар қабул қилувчи ёки бу жараёнга бевосита таъсир этувчи одамлар ташкил этади. Уларнинг сони унчалик кўп эмас. Ривожланган демократик давлатларда ҳар бир миллион аҳолига олий элитанинг 50 вакили тўғри келади. "Ўрта -элита" га мансублик даромад миқдори, касбий мақоми, маълумоти каби уч кўрсаткич асосида аниқланади. Ўрта элитага катта ёшдаги аҳолининг 5% мансуб, деб ҳисобланади. Юқоридаги кўрсаткичларнинг битта ёки иккитаси йўқ бўлганда номзод "маргинал элита" га мансуб, деб ҳисобланади. Маъмурий элитага юқори даражадаги давлат ҳизматчилари, мансабдор шахслар киради. Элиталарнинг энг муҳим турларидан яна бири- иқтисодий элитадир. Унга йирик мулк эгалари, саноатчилар, энг бой одамлар киради. Иқтисодий элита аҳоли бандлиги, иш ҳаққи, одамлар даромадлари каби муҳим омиллар билан белгиланади ва ўз иқтисодий ҳокимияти, молиявий ҳукмронлигига таянади. Элитанинг яна бир тури — ҳарбий элитадир. У сиёсатда ҳал қилувчи восита сифатида қўланади, жамият ҳаётида сиёсий жараёнларда муҳим рол ўйнайди.

Илмий — техник элита — интелектуал элитанинг энг сараланган қисмини ўз ичига олади. Унинг аҳамияти фан- техника тараққиётига қўшган ҳиссаси билан белгилаанди. Маънавий ва маданий элита — санъат, адабиёт, маърифат ва ижодкорларнинг энг нуфузли қисмидан иборат. Элиталарнинг бошқа турларига яширин ва муҳолиф элиталар киради. Сиёсий элиталар таркибига кимлар киради? Уларнинг таркибига: олий раҳбар кадрлар, бошқарувчилар ва катта обрўга эга бўлган ғоявий иш билан шуғулланувчилар ,интеллектуаллар, артистлар, рухонийларнинг вакиллари, киради. Аммо элиталар таркибига нафақат бошқарувда бевосита иштирок этувчи шахс ва гуруҳлар, балки энг кўзга кўринган иқтисодий ва маъмурий доиралар, оммавий ахборат воситалари, таълим-тарбия муассаларининг раҳбарлари ҳам киради. Сиёсий элиталар таркибига сиёсат билиб расмий жиҳатдан боғланган,лекин сиёсий қарорлар қабул қилинишига четдан таъсир ўтказадиган ҳукумрон синфнинг вакиллари ҳам киради. Сиёсат субъектлари орасида элиталар муҳим ўринни эгаллайдилар.Сиёсат-элиталарининг маҳсулидир. Ҳозирги даврда демократик жамиятлар учун долзарб вазифалардан бири –элитар гуруҳларга қарши кураш эмас,балки жамият учун фойдали сиёсий элиталар гуруҳини шакиллантиришдир,унда ижтимоий ваколатлиликнинг ўзвақтида сифат жиҳатдан янгиланиб туришини таъминлаш,олигархиялашуви,халқдан бегоналашуви ва ёпиқ хукумрон,имтиёзли табақага айланишининг олдини олишдир. Элиталар ижтимоий ваколатлигига, унинг сифатига ва самарадорлигига элиталарни, аъзоларини танлаб олиш тизими муҳим таъсир кўрсатади. Элитага танлаб олишнинг иккита асосий тизими, гильдия ва антрепрент тизими мавжуд. Гильдия тизимига талабгорларни ёпиқ ҳолда танлаш, қуйи хизмат пиллапояларидан,юқори қараб ўсиш,танлаб олишга,мураккаб талабалар

тизими (буларга партия аъзолиги,иш стажи, маълумоти, эгаллаб турган лавозими, раҳбариятнинг ижобий тавсифномаси ва ҳакозалар киради) хос. Антрапренер тизими гильдия тизимига қарама-қарши бўлиб бу тизим қуйидагилар билан характерланади:  Очиқлик, етакчи позитцияларни эгаллашга ҳар қандай ижтимоий гуруҳларга кенг имкониятлар берилиши;  Расмий талабларнинг кўп эмаслиги;  Истаган киши даъвогарлик қила олиши;  Танлаб олишдаги юқори рақобат;  Шахсий хусусиятларнинг етакчи аҳамиятга эгалиги ва ҳ.к. Жамиятда сиёсий элиталар бир қатор муҳим вазифаларни бажаради. Аввало улар бутун жамият, алоҳида қатламлар манфаатимнин ифодаловчи янги ғояларни ишлаб чиқарадилар ва жамият ривожининг асосий йўналишларини белгилаб беради. Бу – стратегик функциядир. Сиёсий элита ўз дастурларида жамиятдаги турли ижтимоий қатламларнинг манфаатлари акс этишига интилиши билан, иккинчи, коммуникатив функцияни бажаради. Сиёсий элита ташкилотчилик, яъни ишлаб чиқилган режаларни хаётга тадбиқ этиш вазифасини ҳам бажаради. Шунингдек, сиёсий элита жамиятнинг барқарорлик ва бирлигини, унинг иқтисодий ва сиёсий тизимлари турғунлигини, иҳтилофларнинг олдини олиш орқали жамиятни бирлаштириш функциясини бажаради. Сиёсий етакчилик тушунчаси Сиёсатда кечадиган жараёнларни, одатда, етакчи шахс номи билан боғлаш қабул қилинган. Бу ҳақда тўғридан- тўғри айтилганда ҳам, бирорта етакчи исми тилга олинмаг анда ҳам жамиятни (ташкилотни, гуруҳи) бошқараётган сиёсий етакчи рўй бераётган воқеа- ҳодисалар учун бевосита масъул эканлиги назарда тутилади. Ижтимоий ходиса сифатида етакчилик — инсон табиатининг қирраларидан бири. Бу маънода у инсониятнинг доимий йўлдоши. Доимо — оиладан тортиб, барча — барча ижтимоий поғоналарда — ҳаётнинг ўзи тажрибали, доно, кучли одамларни етакчи мавқеига кўтариб

келган. Жамият шу тариқа шахсий етакчиликдан етакчилик институтларига, (масалан, монарх, президентлик институти) ва гуруҳий етакчиликка (масалан, муайян гуруҳлар номидан чиқувчи партиялар, ижтимоий ҳаракатлар етакчилиги) ўтган. Бугунги кунда сиёсий етакчиларни яратувчи бутун бошли сиёсий индустрия фаолият кўрсатади (имиджмейкерлар ва РRмейкерлар тимсолида). Хўш, сиёсий етакчиликнинг моҳияти нимадан иборат? Худди ҳокимият, сиёсат сингари етакчилик бутун жамият миқёсида учрайдиган ҳодиса. Етакчилик — йўл бошловчи, раҳбар маъносини беради, Етакчилик — бошқа одамларга таъсир ўтказа олиш, уларни маълум мақсадга эришиш йўлида бирлаштириш қобилиятидир. Ана шу қаторда сиёсий етакчилик ҳодисаси алоҳида ажралиб туради. Бу — сиёсий етакчилик қандайдир алоҳида хусусиятларга эга эканлиги 6илан эмас, ижтимоий ҳаётда унинг яққолроқ намоён бўлиши, сиёсий етакчилар фаолияти натижалари бутун жамият манфаатлари, тақдирига таъсир кўрсатиши билан белгиланади. Жамиятда сиёсий етакчиликнинг роли ниҳоятда кучли. У халқ, жамият фаолиятини тинчлик, барқрорлик, ривожланиш йўлига сафарбар этиши ҳам мумкин, уруш, низолар, вайронагарлик домига ҳам тортиши мумкин. Айниқса ўтиш даврларида етакчининг аҳамияти чексиз ортади. Бундай вақтда рўй бераёттан ўзгаришлар, мамлакатдаги аҳвол бевосита етакчи шахси билан богғанади, (масалан, Туркиянинг демократияга ўтиши Камол Ота Турк номи билан чамбарчас боғлик, Хиндистон Мустақилликка эришиши Махатма Ганди номига узвий боғланиб кетган в.х.). Сиёсий етакчилик сиёсий психологияда кенг ва батафсил ўрганилади. Сиёсат назариясида бу ҳодиса одамлар, гуруҳлар, институтлар ва умуман жамиятдаги муносабатларни тартибга солиш мувофиқлаштириш механизми сифатида қаралади. Унинг моҳиятини ҳукмронлик ва итоат, таъсир ва издошлик муносабатлари ташкил этади. Ёндошувдаги хилма — хиллик сиёсий етакчилик ҳодисасининг кўп қиррали ва мураккаблигидан далолат беради. Одатда сиёсий етакчиликка

доир хилма, — хил ёндошувларни бир нечта умумий йўналишга 6ирлаштирилади. Белгилар назарияси. Унга кўра муайян сифатларга эга шахслар етакчи бўла олади. Бу сифатлар уни бошқа одамлар ичидан ажралиб чиқишига ва бир неча поғона юқори мавқеъни эгаллашига сабаб бўлади. Турли муаллифларда етакчи мавқеига даъвогар шахс эга бўлиши лозим бўлган турли хил сифатлар келтирилади. Айрим ҳолларда улар бир — бирини инкор ҳам этада. Гарчанд белгилар назарияси шакланишида XIX аср инглиз руҳшунос ва антропологи Ф.Гольтон хизматлари алоҳида таъкидланса—да, биз Марказий Осиё мутафаккирлари ушбу масалага қўшган хиссаларини таькидламай ўтолмаймиз. Буюк алломамиз Форобий "Фозил одамлар шаҳри" ҳукмдори "табиатан ўн икки хислат — фазилатни ўзида бирлаштирган бўлиши зарур", — деб ҳисоблайди, "Темур тузуклари" да Амир Темур вазирлар тўрт фазилатта эга бўлиши шартлигини таъкидлайди; 1) асллик, тоза насллик ва улуғворлик; 2) ақл- фаросатлилик; 3) сипох билан раият аҳволидан боҳабарлик ва уларга ғамхўрлик кўрсатиш, улар билан яхши муомалада бўлиш; 4) сабру бардош, мулойимлик. Ҳозирги вақтда давлат, партия раҳбарлари имиджини яратишда" етакчи эга бўлиши зарур, деб ҳисобланган сифатларга албатта тўкир заковат, ирода, жисмоний бақувватлилик (кўпгина. сиёсий арбоблар, спорт билан шуғулланадилар), ташкилотчилик, истараси иссиқлик, нотиқлик; самимийлик кабилар киради. Аммо белгилар назарияси мукаммал эмас. Америкалик Р. Стогдил етакчиликка доир 124 тадқиқот, натижаларини умумлаштириб, уларда муалифларнинг барчаси эътироф эттан бирорта фазилат учрамаганини қайд эттан. Бу назария турли даврда, туфли ижтимоий — сиёсий кучлар етакчиларга турли талабларни қўйишини ҳисобга олмайди. Барча вазиятлар учун умумий етакчи идеалини ишлаб чиқиш мумкин эмаслигини тан олмайди. Бундан ташқари, сиёсий жараёнда иштирок этиш давомида етакчида янги сифатлар ҳам шаклланиб бориши эътибордан четда қолади.

Бу ёндошувнинг камчиликларини белгилар назариясининг кейинги босқичида ш аклланган омилий-аналитик концепция тўлдиради. Бу концепцияга кўра сиёсий етакчининг сиёсий жараёнда иштироки давомида унинг "иккинчи табиати" вужудга келади, вазият, муҳит таъсирида: сиёсий етакчининг ҳулқ-атвори, иш услуби шаклланади. Бу белгилар шахснинг "ўз" табиатидан мутлақо фарқ қилиши ҳам мумкин, унинг сифатларига мос равишда уйғунлашиб, уни кучайтиришга хизмат қилиши мумкин. Вазият назарияси етакчиликнинг муайян шарт- шароитларга боғликлигидан келиб чиқади. Етакчи — муайян вазият маҳсулидир. Айнай вужудга келган муайян вазиятлар сиёсий етакчиларни танлаб олади ва унинг ҳулқ—атворини белгилайди. Тарихда тасодифий етакчилар бўлмайди. Улар бир етакчи ўз даврининг, тарихий вазиятининг маҳсулидир. Искандар Зулкарнайн, Оливер Кромвель, Чингизхон, Амир Темур, Наполеонлар ўз даврининг етакчилари эдилар. Шу билан бирга вазият концепцияси кучли шахс ҳам муайян вазиятни келтириб чиқариши мумкинлигини хисобга олмайди. Вазиятлар таълимотига аниқлик киритиш, ривожлантириш ва сифат жиҳатларидан бойитиш натижасида сиёсий етакчиликни, унинг издошлари ва тарафдорлари ёрдамида тушунтиувчи таълимот вужудга келади. Замонавий сиёсат назариясида тарафдорлар тушунчаси кенг қамровли бўлиб, сиёсий фаолларни ташқари етакчининг сайловлари, шунингдек, у билан ўзаро муносабатда бўлувчилар ҳам бу тушунча мазмуни таркибига киритилади. Тарафдорларни ўрганиш- сиёсий етакчининг ҳулқ-атворини қабул қилинадиган қарорларини олдиндан билиш имконияти6ни беради. Етакчти – тарафдорлар муносабатларининг шаклланиш ва амал қилишда сиёсий фаолларнинг роли каттадир. Айнан, тарафдорлар унинг шахсий сифатлари ва имкониятларини етарли баҳолай оладилар, уни қўллаб- қувватлайдилар. Бу қараш бир мунча камчиликларга ҳам эгадир. Ушбу назария ва вазиятлар таълимоти сиёсий етакчининг ҳокимиятини эгаллагандан кейинги фаолиятидаги мустақилликни, фаолликни тушунтириб

бера олмайди. Тарих сабоқлари кўрсатадики, кўпгина сиёсий раҳбарлар, уни ҳокимият тепасига келтирган қатламлар ва гуруҳлар манфаатига қарши қаратилган фаолият юритганлар. Буни Сталин мисолида яққол кўришимиз мумкин. Ҳокимиятга чиққандан кейин ўн беш йил давомида у ўзини ҳокимият тепасига келтирган болўшевикларни деярли бутунлай, бундан ташқари ўз партияси аъзоларининг-ярмини йўқ қилди. Бунга ўхшаш ҳоолни Гитлерда ҳам кўришимиз мумкин, у ҳам ўзини ҳокимият тепасига келтирган эски натислар партияси аъзоларини деярли бутутнлай йўқ қилди. Бу кўпгина далиллар шуни кўрсатадики, етакчи ва тарафдорлар ўзаро таъсирини икки томонлама ҳаракат сифатида қараш керак. Етакчилар ўз ижтимоий таянчларини муайян даражада ўзгартиришлари мумкин. Бундай ҳол айниқса, авторитар ва тоталитар сиёсий тизимларда фожеали тус олиши мумкин. Ҳар қалай, мавжуд ёндошувларнинг барчаси бир-бирини инкор этишдан кўра, тўлдиришга хизмат қилади ва келтирилган омилларнинг ҳеч бирини мутлоқлаштириш мумкин эмас. Ҳар бир сиёсий етакчи ва унинг фаолиятини унга таъсир этувчи барча омиллар бирлиги тарзида таҳлил қилиш, бунда муайян шароит, амал қилаётган стереотиплар, жамиятдаги ижтимоий — иқтисодий, сиёсий аҳвол,- сиёсий, ҳуқуқий маданият тури в х.ларни инобатга олиш зарур бўлади. Юқоридаги ёндошувларни умумлаштириб, шуни таъкидлаб ўтишимиз лозимки, етакчилик, шу жумладан, сиёсий етакчилик айрим шахс хусусияти, деб қаралиши мумкин эмас. Етакчиликни шу маънода муз тоғлари айсбергларга ўхшатса бўлади. Айсберг ҳақида тўғри тасаввурга эга бўлиш учун унинг кўзга кўринувчи ва сув остидаги қисмини биргаликда кўз олдимизга келтиришимиз керак. Шу сингари, сиёсий етакчилик муайян давр, муайян вазият ва муйян манфаатларни ифодаловчи ижтимоий- сиёсий ходисадир. У объектив табиатга эга: жамият ўз тараққиёти негизида масъулиятни ўз зиммасига ола биладиган, узоқни кўра оладиган, кенг фикрловчи, кўпчилик манфаати учун қайғурувчи шахсларга муҳтож.

Шундай қилиб, сиёсий етакчилик — инсониятга хос бўлган энг қадимги универсал институтлардан бири ва у давлат ҳамда жамият миқёсида ҳокимият функцияларини бажарувчи субъектлардан 6иридир. Биз уни бир шахс одамларни ҳамкорликка ва умумий мақсадларни амалга оширишга йўналтира олиши билан боғладик. Аммо бу вазифани бажарувчи шахс бир нечта умумий талабга жавоб бериши керак. Сўз сиёсий етакчиликнинг мезонлари ҳақида кетяпти. Аввало, сиёсий етакчининг одамларга таъсири доимий бўлиши лозим. Сиёсий жараёнга катта, лекин биргина таъсир кўрсатган шахслар сиёсий етакчи сифатида баҳоланиши мумкин эмас. Сўнгра етакчининг таъсири алоҳида шахсларга эмас, бутун гуруҳга, ташкилотга ёки жамиятга нисбатан амал қилиши керак. Раҳбар ва унинг издошлари, ҳайрихоҳлари муносабати икки томонлама таъсирга кўрилган. Етакчи ўз фаолиятида гуруҳгa, ташкилотга ёки бутун жамиятга таянади. Аммо у қуйидан келаётган таъсирлар домига тушмасдан, бир қадам илгарида бориб, ўз гуруҳи, ташкилоти ёки жамиятга ошкора устун таъсирга эга бўлиши керак. Ва нихоят, етакчининг таъсири куч, зўрлик, кўрқув эмас, ишонч, авторитетга асосланиши лозимдир. Сиёсий етакчининг сараланиши, одатда, босқичма-босқич боради: Аввал, ижтимоий харакат шаклланиб, унинг ичида етакчилар ажралиб чиқади; сўнгра дастурлар, ташкилий тамойиллар, интизом иерархияси ишлаб чиқилади; ва ниҳоят, ҳокимият учун кураш, ҳокимиятга эгалик, мамлакатни бошқаришда иштирок, раҳбарларнинг етишиб чиқиши кузатилади. Сиёсий етакчилик турлари Етакчиликнинг мумтоз, ҳисоблаш мумкин бўлган уч турини М. Вебернинг “Сиёсат- ҳам майил. ҳам касб сифатида” мақоласидв берган лигетим ҳукумронликнинг уч кўринишидан келтириб чиқарилади.  Анъанавий етакчилик . Етакчиликнинг бу тури анъаналар, маросимлар, одат кучи каби механизмларга таянади. Итоат қилиш одати анъаналарининг муқаддаслигига ва ҳокимиятнинг мерос тариқасида ўтишига асосланган етакчиликнинг бу тури доҳийлар, оқсоқоллар, шоҳлар бошқаруви

учун хосдир.  Харизмастик етакчилик. Ҳукумдор – етакчининг илоҳий қудратига халқнинг чексиз ишончига асосланади.  Рационал - ошкора етакчилик. Етакчини сайлаш таркиби, унга берилган ҳокимлик ваколатларининг оқиллиги қонунийлиги тўғрисидаги тасаввурларга асосланади. Ушбу класификация ўзининг еамчиликларига қарамасдан уни қўллашда оддий ва қулайдир. Биринчи турдаги етакчилик асосида одатлар иккинчисида эътиқод ва хиссиётлар ётади. Учинчисида тафаккур, М.Вебер харизматик етакчиликни таҳлил этишга алоҳида эътибор беради. У етакчиликнинг ушбу турини инқироз даврида жамиятни инқилобий тарзда янгилашнинг муҳим харакатлантирувчи кучи сифатида қарайди, чунки, харизматик доҳий обрў-эътибори ўтмиш билан боғлиқ бўлмасдан, у оммани ижтимоий янгиланиш вазифаларини ечишга сафарбар этишга қодирдир. Жамият тараққиётига нисбатан тинч даврда эса тарихий анъаналарини авайлаб –асровчи ва зарурий ислоҳотларни амалга оширувчи рационал –легал етакчилик майдонга чиқади. Уни бюрократик етакчилик, деб ҳам аташади. Бу ҳолда сиёсий етакчилик қонуний бюрократик тадбирлар натижасида шакланади. Тадқиқотчилар доҳийларни ва етакчиларни фарқлашади. Доҳийликда, олий ҳокимият тимсоли бўлган шaxcгa сиғиниш эътиқодга асосланса, етакчилик анча маданий жамиятлар учун хос ва у сиёсатчи амал қиладиган барча эътироф этадиган қоидаларга асосланади. Фаолиятининг кўламига кўра умум миллий, халқаро даражадаги муайян ижтимонй қатламлар, партиялар етакчнларини ажратиш мумкин. В. Парето етакчиларни шерлар ва тулкиларга ажраттан. Тулки сифатли сиёсатчи вазиятни тез англайдиган, ўзининг асл мақсадларини сиртута олувчи, айёр, эҳтиёткор, изларини яшира оладиган, устомон бўлиши керак. Шер сифатли сиёсатчилар тўғри сўз, дангалчи, қўпол бўлганлари туфайли бошқалар қўйган қопқонга тезгина туша қолади. Унинг бош

тамойили — рақибини очиқ жангда енгиш. Сиёсатчининг идеал тури — шернинг кучи ва бардошига, ҳамда тулкининг эпчиллиги ва айёрлигига эга шахсдир. Бундай сиёсатчилар тарихда жуда кам учрайди. Амир Темур хазратлари шундай сиёсатчи, деб эътироф этилишга лойиқ. Америкалик политолог Роберт Такер сиёсий етакчиликнинг уч турини ажратиб кўрсаттан: • Консерваторлар — жамиятдаги муносабатларни қандай бўлса — шундай сақлаб қолишга қаратилган фаолият олиб боради. • Ислоҳотчилар — ҳокимият таркибини кенг қамровли ислоҳотлар воситасида тубдан ўзгартиришга интиладилар. • Инқилобчилар — одатда қурол кучи билан бошқа ижтимоий тузумга тез, сакраш орқали ўтишни режалаштиради. Замонавий сиёсат назариясида етакчиларнинг тўрт йиғма образи қўлланилади: байроқдор, хизматчи, савдогар ва ўт ўчирувчи. Байроқдорни воқеъликни шахсий идрок этиш оммани жалб этишга қодир бўлган ғоялар, идеаллар ажратиб туради. Бундай турга Жалолиддин Мангуберди, Бобурларни киритиш мумкин. Хизматчи — етакчи ҳам ўз тарафдорлари ва сайловчиларнинг манфаатларини ифода этишга интилади ва улар номидан иш кўради, унинг бутун фаолияти изчил равишда ана шу манфаатларни амалга оширишга қаратилган, Савдогар — етакчи учун ўзининг ғоя ва режаларини чиройли қилиб кўрсатиш, фуқароларни уларнинг афзаллигига ишонтириш, уларни бу ғояларни “сотиб олишга” жалб этиш хосдир. Ва ниҳоят, ўт ўчирувчи - етакчи энг долзарб ижтимоий муаммоларни, даврнинг, муҳим талабларини мўлжалга олади. Унинг хатти—харакатлари конкрет вазиятга кўра аниқланади. Реал ҳаётда бу тўрт образдаги етакчилар алоҳида ҳолда учрамасдан, сиёсат арбобларда аралашган ҳолда учрайди. Ҳокимиятга муносабатига кўра етакчиларни ҳ укмрон ва муҳолифларга ажратиш мумкин. Ўз навбатида муҳолиф- етакчилар ҳам

икки хил бўлади: айирмачи-муҳолиф етакчи ва конструктив муҳолиф етакчи. Айирмачининг ягона мақсади ҳокимият. Унга ҳар қандай воситалар билан эришишга интилади. Шунинг учун у мавжуд ҳокимиятнинг муросасиз душмани, уни қандай бўлмасин ағдариб: ташлашга интилади. Ҳокимият тепасига бундай сиёсий етакчининг келиши мамлакат ривожини тубдан ўзгартиришга, нобарқарорликка олиб келади. Конструктив муҳолиф — етакчи ҳокимиятга томон қонуний харакат қилади, ҳукмрон етакчини танқид қилади, омма ичида бўлади, ўз обруси ва имкониятларнини ошириб боради ва кейинги сайловларда ғалаба қозониши учун замин тайёрлайди. Бундай етакчининг ҳокимият тепасига келиши қонуний тарзда амалга ошиб, мамлакат ҳаётида туб ўзгаришларга олиб келмайди, ҳаётига салбий таъсир кўрсатмайди. Сиёсий етакчиларнинг яна бир тури популист етакчидир. У халқ муҳаббатини тез қозона олади, негаки у одамларнинг интилишлари, эҳтиёжлари, дарду — аламларини баён этади. Популист етакчи омманинг норозилиги, ғазаби, хиссиётларига таяниб қандайдир долзар6 ғояни тарғиб қилади. Масалан; имтиёзларни бекор қилиш, миллатчилик в.х. Кўпинча у мураккаб муаммоларни ниҳоятда соддалаштириб кўрсатади, ўзи илгари сурган шиорлар ва ғояларнинг ижтимоий ва сиёсий оқибатларини жддий таҳлил қилиб кўрмайди. У муаммоларни "тез ва осон хал қилиш йўлларини таклиф эгтанида, ҳақиқатан ўзи эга бўлган имкониятлардан эмас, халққа маъқул гап айтиб ўз,обрўсини кўтариш мақсадидан келиб чиқади. Аммо сиёсатда осон йўллар йўк. Популизм кенг қулоч ёйишининг сабабларидан бири эса фуқароларнинг сиёсатдан, мулкдан бегоналашганлиги, хилма — хил ваъдаларга онсон ишонишидир. Бундай вазиятда чуқур ўйлаб, таҳлил қилиб кўрилмаган ваъдаларини берувчи сиёсатчи ўз мавқеини кўтаришини ўйлар экан, гаровга мамлакат тинчлиги ва осойишталигини қўйиши маълум. Юқорида кўриб чиқилган айрим етакчилик турлари ҳақида келтирилган фикрлар бу -ҳодисанинг нақадар серқирра ва мураккаблигини кўрсатиб турибди.

Адабиётларда етакчиликнинг-, асосан куйидаги олтита функцияси кўрсатилади: 1.Жамиятни жипслаштириш, оммани бирлаштириш. Етакчи ўзида ва бошқа давлатлар билан муносабатларда миллий бирликни гавдалантириши ва намойиш қилиши, фуқароларни умумий мақсадлар ва қадриятлар йўлида бирлаштириши, Ватанга, давлатга, халққа хизмат қилишда ўрнак бўлиши лозим. 2.Энг маъқул сиёсий қарорларни ишлаб чиқиши ва қабул қилиши. Етакчилар хатолар қилишдан кафолатланмаган бўлса ҳам, ижтимоий вазифаларни хал қилишнинг энг маўқул йўлини топа олишлик қобилиятлари, одатда, уларнинг раҳбарлик лавозимларини эгаллашларини оқлайди. 3.Ижтимоий ҳакамлик ва ҳомийлик, оммани қонун бузилишлари, амалдорларнинг ўзбошимчалигидан ҳимоя қилиш, тартиб ва қонунчиликни назорат, раҳбатлантириш ва жазолаш чоралари билан сақлаб туриш. 4. Ҳокимият ва омманинг сиёсий ва ҳиссий алоқа каналларини мустаҳкамлаш ва шу билан фуқароларнинг сиёсий раҳбарликдан бегоналашувининг олдини олиш. Оммавий ахборот воситалари, айниқса телевидение, шунингдек, сайловчилар билан ўзаро учрашувлар ва бошқа тадбирлар орқали президентлар ва бошқа сиёсий раҳбарлар халқ билан бевосита алоқада бўлиши учун кенг имкониятларга эга бўладилар. 5.Янгиланишнинг ташаббускори бўлиш, оптимизм ва ижтимоий энергияни тўплаш, оммани сиёсий мақсадларни амалга оширишга сафарбар қилиш. Етакчи халқ анъаналари ни авайлаб асраши, ўз вақтида янгиликларни илғай олиши, жамият тараққиётини таъминлаши, халқда ижтимоий идеаллар ва ғояларга ишонч уйғотиш лозим. б.Тизимни легитимлаштириш. Бу функция асосан тоталитар жамият етакчиларига хосдир. Сиёсий режим тарихий халқ анъаналарида ва демократик тадбирларда ўз- ўзини оқлай олмаганида, у буни харизматик етакчининг алоҳида ҳусусиятларидан излашга харакат қилади. Бунда

етакчиларнинг қобилиятлари ҳаддан ташқари бўрттирилади, оз ёки кўп даражада илохийлаштирилади. Масалан, Мао Цзе — Дун, Саддам Ҳусайн в.ҳ. Улар бир мамлакатда етакчиларни етиштириб берувчи кадрлар тайёрлаш тизими мавжуд. У жамият сиёсий тизими мақсадлари, сиёсий мафкура қадриятлари билан чамбарчас боғлиқ. Шунта кўра кадрлар тайёрлаш тизимларини учга ажратиш мумкин: 1. Либерал — демократик тизим: унинг икки кўриниши мавжуд: ғарбий ва шарқий. 2. Тоталитар. Унда етакчига, тизимга ва мафкурага содиқлик алоҳида қадрланади. 3. Теократик тизим диний мафкура амал қиладиган мамлакатларда мавжуд. Сиёсий етакчининг ижтимоий ахамияти тўғридан- тўғри сиёсий маданият даражаси ва омманинг фаоллиги билан боғлиқдир. Фаол сиёсий маданиятнинг, барқарор демократик анъаналарнинг мавжудлиги, давлат томонидан назорат қилинмайдиган фуқаролик жамияти ва сиёсий муҳолифатнинг борлиги нўноқ, заиф етакчилар учун имкониятларни камайтиради, турли хил ўзбошимчаликнинг, ҳокимиятни суистеъмол қилишнинг олдини олади ва шу билан бирга сиёсатда индивидуал қобилиятлар ва истеъдодни намоён қилишга кенг йўл очиб беради. Ҳозирги дунёда етакчилик ривожланишида бешта тенденция шаклланди: 1. Миллий етакчилар глобал муаммоларни эндиликда четлаб ўта олмайдилар. Улар ўз ички сиёсатларини умумжаҳон, глобал жараённинг бир қисми сифатида қарашлари лозим бўлади; 2. Норасмий етакчиларнинг роли ва таъсири ортиб боряпти; 3. Етакчилар фаолияти иқтисодий ва ижтимоий муаммоларни ҳал қуилишга кўпроқ жалб қилиняпти. Бу

етакчи фаолияти билан боғлиқ равишда у ёки бу миллат турмуш даражасининг ортишида намоён бўляпти. Ўз навбатида бу фаолият давомийлиги ҳам ортяпти. 4. Харизматик сиёсатчиларнинг пайдо бўлиши эҳтимоли камайяпти. 5. Ҳокимиятлар бўлиниши ва фуқаролик жамияти чегараларининг кенгайиши, ҳисобига сиёсий етакчи ҳокимияти ҳам чекланяпти. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда сиёсий етакчилик институти ўтиш даврига хос бўлган муаммоларни тўла кўламда ўз бошидан кечиряпти. Л.Левитин таъкидлаганидек, Ўзбекистон Мустақиликка эришиши арафасида унинг раҳбарлигида Ислом Абдуғаниевич Каримовдек кучли харизматик шахс турганлиги— Ўзбекистонликларнинг катта омади эди. Ўзбекистон тоталитар совет тизимидан ажралиб чиқиб, янги ижтимоий —сиёсий тизим кўрмоқда. Бундай даврларда харизматик етакчиларга эҳтиёж ниҳоятда ортади. Ўз билими, тажрибасига таяниб, бундай шахслар жамият ривожини янги йўлга буриб юборадилар, тараққиётни таъминлайдилар. Шу 6илан бир қаторда, демократик жамият қуриш вазифаси — сиёсий етакчилик институтини ҳам демократик тамойиллар асосида ташкил этишни талаб этади, яъни жамиятнинг турли манфаатларга эга турли қатламларга бўлинишини (масалан, тадбиркорлар, фермерлар, зиёлилар, ишчилар, ёшлар, аёлар сингари), бу қатламлар ўз манфаатларини яхши англашлари ва уюшишлари (харакатлар, уюшмалар, партиялар, жамғармалар в.х.) ва шу асосда, шу қатламлар манфаатларининг ифодачилари сифатида турли хил, бир — бирига ўхшамайдиган, сиёсий етакчиларнинг пайдо бўлишини; Ушбу жараёнларсиз демократик жамият қуриш мумкин эмас. Чунки демократия — турли хил манфаатларнинг ижодий бахси, сиёсий ҳамжиҳатлик, ҳокимият сари қонуний харакатдир. Ўзбекистонда бугун сиёсий етакчилик институт, барча демократик институтлар сингари, санаб чиқса бўладиган ютуқлардан кўра истиқболда эришиши кутилаётган марралар сархисобига бойроқ. Бу — ўсиш, шаклланиш жараёнлари билан боғлик ходиса. Жамиятимизда мустақилик йилларида

cезиларли салмоққа эга бўлаётган ижтимоий гуруҳлар (тадбиркорлар, банкирлар, фермерлар, амалдорлар,': ёшлар, аёллар) ўз ижтимоий манфаатларини тўлароқ кўламда англаб бориб, шунингдек, демократик сиёсий маданият негизида, жамиятимизда рационал — легал сиёсий етакчилик институтига ўтилишини таъминлашлари кузатилади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамияти асослари шакллантиришнинг асосий йўналишлари” 9-жилд. – Т.: 2002. 3. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, модернизация ва ислоҳ этишдир. - Т:. “Ўзбекистон”, 2005. 4. Политология.Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 5. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003 6. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш.Олий ўқув юртлари учун дарслик. – Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 7. Мухаев Р.Т. Политология. – М.: 2001. 8. Форобий. Фозил одамлар шаҳри. - Т.: 1993.

O'xshashlar

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз

сиёсий партиялар ва сиёсий харакатлар

Сиёсий хокимият. Сиёсий хаёт ва кўппартиялик

Сиёсий жараён ва сиёсий тизим. Демократия