Давлат - асосий сиёсий институт - Sotsiologiya - Referatlar

Давлат - асосий сиёсий институт

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

99.5 KB

Ko'chirib olish

Давлат - асосий сиёсий институт. Режа: 1. Давлат — сиёсий таҳлил объекти сифатида 2. Маъмурий — худудий ташкил топишига кўра давлатларнинг бўлиниши

Давлат — сиёсий таҳлил объекти сифатида Ижтимоий фанларда давлат ва сиёсий ҳокимият тушунчалари бир бутун қаралади, негаки давлат ҳокимияти олий сиёсий ҳокимият тарзида намоён бўлади. Ҳокимиятга доир кундалик тасаввурлар уни "бошқарув", "давлат ҳокимияти" доираси билан чеклайди. Бу лексикада ҳам ўз ифодасини топган: Масалан, француз тилида ҳокимият (le pouvoir) — марказий ҳокимиятни ҳам англатади, инглизчада (the power) — (кучли, қудратли) давлат маъносида ҳам қўлланади, немисчада (che ge walt) — қудрат, зўрлик маъноларида ҳам келади. Русчада "власть" — бошлиқни, "власти" зса — давлатнинг ҳокимлик муассасаларини билдиради. Ўзбек тилида "ҳокимият" сўзининг маъноларидан бири — давлат бошқармаси ва " унинг органлари; ҳукумат, сиёсий ҳукмронликни англатса, "ҳокимият" тушунчаси "ўз измига юргизувчи, ўз фикрини ўтказувчи", ҳукмрон маъноларида келади.2 Бу анъана-барча халқлар "тарихий тараққиётининг муайян даврларида давлат - ҳокимиятни ўз қўлида тўлрқ мужассам этган ташкилот бўлганидан келиб чиқади. Аммо сиёсий ҳокимиятнинг давлатдан ташқари башқа институтларда ҳам мужассам бўлишини кузатиш мумкин: сиёсий партиялар, ассоциациялар, ОАВлари в.ҳ. Шунинг учун ҳам ҳокимият — ижтимоий ҳодиса сифатида — кўп қиррали, кўп ўлчовлидир. Бу — унинг таърифларининг хилма — хиллигида намоён бўлади. Аммо сиёсат назарияси нуқтаи назаридан бу таърифнинг ўзи етарли эмас, Негаки, "давлат ҳокимияти" тушунчаси мазмунида ҳокимиятнинг якка марказда тўпланиши назарда тутилади ва шу тариқа сиёсатнинг амалда кўп омилли эканлигини инкор этиш, ҳисобга олмаслик мавжуд. Бугунги кунда ҳам сиёсий ҳокимият энг кўп даражада давлатда мужассамлашган бўлса — да, жамиятда сиёсий ҳокимиятга кучли таъсир эта оладиган, ёки уни ўзида акс этувчи бошқа институтлар ҳам мавжуд (партиялар, лобби гуруҳлари, ОАВлари, корпоратив гуруҳлари, ижтимоий ҳаракатлар элиталар в.ҳ.). Ушбу мавзу доирасида давлатнинг айнан сиёсий ҳокимиятга доир жиҳатларига эътибор қаратамиз.

Давлатни ҳокимият намоён бўлиши шакли тарзида қараш — сиёсат назариясида якка марказли ва кўп марказли давлат моделларини ажратиш имконини беради. Табиийки, кўп марказли давлат ҳокимияти модели демократик сиёсий тизимларда амал қилиб, унинг асосий вазифаси — турли ижтимоий ҳокимият қўламига эга сиёсий кучлар мувозанатини таъминлаш. Сиз биласизки, демократик тизимларда ҳокимият "дисперсия"си— "ёйилиши" ҳодисаси мавжуд бўлиб, бу — кўп таъсир марказларининг мавжудлиги давлатнинг заифлашувига эмас, кучайишига олиб келади.Шундай қилиб бу ўринда гап ҳокимиятнинг кўпчилик қўлида тўпланиши тўғрисида кетади. Аммо кучли марказий ҳокимиятсиз мамлакатда қонун устиворлигини,тинчликни таъминлаш,бутун жамият самарали тараққиёт йўлини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш мумкун эмас. Барча ривожланган демократиялар-кучли марказлашган давлатга моделида давлатнинг ўта марказлашишига тўсқинлик қилувчи механизмлар ишлаб чиқилган ва улар амалда қўлланади. Бу механизм бир неча соҳада амал қилувчи кафолатлар тизимидан иборат. Қуйдаги уларга қисқача тўхталамиз.  Сиёсий соҳада сиёсий тизимини эркинлаштириш, ҳокимият бўлиниши тамойилларини амалга ошириш, фуқоролик жамиятини шакиллантириш ва ҳокимиятнинг маҳаллий органлари ваколатларини кенгайтириш.Бу кафолатларнинг “ишлай бошлаши”ҳокимиятнинг барча даражаларидаги ўзоро муносабатлар моҳиятини тубдан ўзгартиради.  Иқтисодий соҳада-жамият мулкнинг турли шакиллари мавжудлиги,бозор муносабатлари қарор топиш-иқтисодий мустақиллигини ошириш ва сиёсий ҳоеимиятнинг бу соҳадаги таъсир имкониятларини анча чеклайди.  Ҳуқуқий соҳада –ҳокимият турли даражаларнинг ваколатлари қонун билан белгиланиши ва қонуннинг жамиятда устуворлиги таъминланиши. Ижтимоий соҳада турли ижтимоий қатламларга ўз

манфатларини ифодалаш учун барча шароитларнинг мавжидлиги, фуқоролик жамиятининг мавжудлиги;1Давлат ҳокимиятининг якка мареазли модели (манархия,диний,ҳарбий в.ҳ.давлат) ҳокимиятнинг бир марказда тўпланишини акс эттиради. Ҳатто энг илғор жамиятларда ҳам давлат ҳокимиятининг якка марказда тўпланишга интилиши тенденцияси кузатиладибюрократия,технократия,меритократия). Ҳокимиятнинг якка марказли модели анъанавий давлатчиликка хос. Хусусан, қадимги Хитойда легизм номи билан машҳур бўлган таълимот— давлатда ягона қонунчилик амал қилиши лозимлиги ва шу қонун олдида жамиятдаги барча табақалар ва гуруҳларнинг тенглиги тамойилини ўрнатиш орқали марказий ҳокимият томонидан бошқариладиган ва бурч ҳамда ижтимоий мақсадларга сидқидилдан хизмат қилишга қаратилган давлатни яратишни мақсад қилиб қўйган. Бундай давлатда барча қонун олдида тенг: "мукофотлашнинг ягона қоидалари" — фақат хизмат натижаларига кўра белгиланишини, "жазолашнинг ягона қоидалари" — лавозим ва аввалги хизматлари жазодан ҳоли қилмаслигини англатган. 2 Легистлар давлат ҳудудларини маъмурий қисмларга бўлиб, уларнинг марказий ҳокимиятга итоат этишини талаб этганлар. Мана шу каби ғоялар Ўрта Осиё давлатчилиги тарихида ҳам кенг тарқалган. Хусусан, Амир Темур империясининг ташкилий тузилиши ва мазмуни—адолат, қонун устиворлигига асосланганлигини яхши биламиз. Низомулмулкнинг "Сиёсатнома" асаридаги қуйидаги фикр ҳам ҳар соҳада қонун амал қилишига аждодларимиз қанчалик катта аҳамият берганликларини тасдиқлайди: "Қачонки подшоҳлик тартиби ва сиёсат қоидаси бир изга солинса, адолат ишлари ҳам ҳудди шундай бўлади".3 Агар анъанавий жамиятлар учун "давлат" ва "жамият" асосан мос тушунчалар бўлса, замонавий жамиятлар, албатта шартли равишда, давлат ва фуқаролик жамиятига бўлиб ўрганилади. Лекин ҳар иккала ҳолда ҳам давлатнинг табиатини аниқлашда унинг умумийлиги ёки универсалиги хусусияти таъкидланади. Давлат — умумий қадрият. Инсонлар бугунги

кунда давлат шаклидан бошқа тарзда ўзларининг ҳамкорликдаги ҳаётларини ташкил эта олмайдилар. Одамлар назарида давлат- нафақат уларни бирлаштириш учун, балки алоҳида халқ (миллат, жамоа) маънавийлигини сақлаш учун ҳам зарурдир. Давлат эга бўлгак муҳим белги— суверенитетдир. Давлат суверенитети тўғрисида сўз кетганда, жамиятдаги барча бошқа жамоа, гypҳ, ташкилотлар унга нисбатан қуйи, тобе вазиятни эгаллаши англашилади. Муайян ҳудудда давлат ҳокимиятидан устун ҳокимият йўқ. У барча ҳокимиятлар устидан суверендир, бошқа барча ҳокимиятлар ундан ўз легитимлигини оладилар. Шунинг учун давлат суверенитети қуйидаги асосий тамойилларга таянади: — ҳудудининг бирлиги ва бўлинмаслиги; — ҳудуд чегараларининг даҳлсизлиги; — ички ишларга аралашмаслик. Суверенитет ички ва ташқи бўлиши мумкин. Ички суверенитет — миллий ҳудудда яшовчи ва ушбу давлатнинг фуқароси бўлган (ёки фуқороси бўлмаган) барча одамлар устидан ҳукмронлик қилиш ҳуқуқи ва ваколати. Ташқи суверенитет — мамлакат ҳудудининг яхлитлиги ва ташқи кучларнинг давлат ички ишларига аралашмаслигини таъминлашни англатади. Замонавий назарияларда давлат суверенитети чексизлигиғояси ўзгариб, у ижтимоий ташкилотлар ва уюшмалар томонидан чекланиши тамойили киритилди. Энг кўп ўзгаришларга бу тушунча федератив тузилишга эга давлатларда учрайди. Давлатнинг умумийлиги ва универсаллигини таъминловчи яна бир муҳим хусусияти — "қонундир. Маълум маънода қонун суверенитет ифодасидир. Фақат давлатгина бутун жамият учун мажбурий қонунларни ишлаб чиқиш ҳуқуқига эга. Ҳокимият қонунда ва қонун орқали муҳим ўзгаришларга учрайди: у ўзбошимчалик ва зулмдан — ҳамма учун мажбурий қоидага айланади.

Қонун давлатдан устун туради, унинг фаолиятини меъёрга солади. Аммо ҳар доим ҳам шундай бўлган эмас. Кадимги даврларда қонун сиёсий ҳокимиятни ифодалар эди (легистларни эсланг), кейинроқ қонун ҳеч ким ўзгартира олмайдиган анъанага айланди. Бир қатор муҳим ғоялари билан давлатчилик тараққиётига улкан ҳисса қўшган олим- Монтескье: "инсон жамият қабул қилган қарорларни бажариши лозим" деган ақидани, "инсон ҳам, жамият ҳам қонунларни бажаришлари лозим" деган ақидага ўзгартирди. Шу тариқа биринчи бор, инсон қўлига уни жамият, давлат зўравонлигидан ҳимоя этувчи қурол-қонун берилди. Қонун-жамия ҳаётини тартибга солувчи, барқарорлаштурувчи воситага айланади. Давлатнинг яна бир белгиси –унинг оммавий ҳокимиятга,яъни муайян маъмурий-бошқарув аппарати ва ҳуқуқий-тартибот органларига таянишдир. Давлат-куч,зўрлик ишлатишнинг легитим ҳуқуқига эга ягона сиёсий ташкилот. Бунинг учун у махсус воситалар (қурол,қамоқхона каби) вамахсус органларга (армия, полиция,хафсизлик хтзмати,суд,прокуратура) эга. Давлат- фуқоролик институтига таянади. Бу-унинг яна бир белгтси.У фуқоролик ҳатти-ҳаракатларини уларнинг ижтимоий,диний,малакавий ёки бошқа сифатларидан қатъий назар умумий ўлчов билан боҳолайди. Давлат фуқоро билан иш кўради, улар манфаатлари, ҳуқуқий, эркинликларини амалга оширишдир учун шароит яратади. Давлат ўз табиати ва белгиларидан келтб чиқиб жамият олдида турган масалаларни ҳал қилиш борасида муайян йўналишларда фаолият кўрсатади.Унинг бу фаолияти бошқа сиёсий инстутларининг фаолиятидан ажралиб туради. Хусусан, давлат ички ва ташқи функцияларини бажаради. Давлатнинг ички функцияларига қуйдагилар киради. 1.Сиёсий фунция сиёсий барқарорликни таъминлаш,сиёсий ривожланиш истиқболларини ишлаб чиқишда кўринади. Кўплаб эмпирик тадқиқотлар кўрсатишича,жамият сингари мураккаб тизимларда сиёсий

деярли барча жараёнлар ва ҳолатлар моҳиятини ташкил этади,барча одамлар манфатларига таъсир кўрсатади. Ҳозирги дунёнинг мураккаб,иҳтилофли муомоларни фақат технологик янгиликлар ёки иқтисодий воситалар ёрдамида ҳал қилиш мумкин эмас. Замонавий жамиятларнинг мураккаб ички тузилиши ва манфатларнинг ниҳоятда хилма-хиллиги шароитида айнан сиёсат соҳасида институционаллашган келишувлар мавжудлигини тақозо этади. Сиёсат,биринчи навбатда,дават сиёсати,замон талабларига мувофиқ равишда зарур ёндошувларни ишлаб чиқади,турли ижтимоий-иқтисодий стратегиялардан барча ижтимоий синфлар ва гуруҳларнинг манфатларини энг маъқул тарзда мувофиқлаштирувчи ва уларни умуммиллий манфатларга бўйсундирувчи стратегияни танлайди. Давлат олий бирлаштирувчи куч сифатида жамиятда мавжуд сиёсий мулоқотнинг тимсоли бўлиб чиқади ва барқарорлик тартиб, ривожланиш кафили вазифасини бажаради; Давлат — жамият миқёсида манфаатларни амалга ошириш, уларни мувофиқлаштириш, иҳтилофларнинг олдини олиш ёки уларни бартараф зтиш учун мўлжалланган махсус ташкилотлар, муассасалар, девон ва улар фаолиятини амалга, ошириш ва назорат қилиш механизмларига эга. Аслида ижтимоий муносабатларни тартибга - солувчи ташкилот тарзида вужудга келган давлатнинг- сиёсий функциялари ортиб бораётганлиги ва у тобора сиёсий ташкилотга айланиб бораётганлигини америкалик социолог Т.Парсонс ХХ аср 70 — йилларида қайд зтиб ўтган.1 2. Давлатнинг иқтисодий функцияси иқтисодий жараёнларни солиқ ва кредит сиёсати, иқтисодий ўсиш шароитларини яратиш ёки жазо чораларнни қуллаш воситасида тартибга солишида намоён бўлади. Давлатнинг иқтисодга аралашуви меъёрий ва позитив таҳлил қилинади. Меъёрий ёндошув мамлакатда амал қилаётган сиёсий тартиб билан белгиланади ва ҳукумат фуқароларнинг фаровонлигини ошириш учун нима қилиши кераклигиии белгилаб беради. Позитив ёндошув ҳукуматларнинг амалий ҳатти — ҳаракатларини таҳлил қилади.

ХХ асрда кўп мамлакатларда давлатнинг иқтисодий функцияси кенгайиши кузатилди. Саноати ривожланган мамлакатларда давлатнинг ички ялпи маҳсулотдаги умумий улуши ўрта ҳисобда 1913 йилдаги 12% дан 195 йилда 45, га ўсди. Аммо XXI аср бошида кўп давлатлар сиёсатида яна "ортга қайтиш" рўй берганлиги, давлатлар ўзларининг иқтисодга аралашувларини чеклашга харакат қилаёттанлиги сезиляпти 3. Ижтимоий функция: одамларнинг меҳнат қилиш, турар жой, соғлиқни сақлаш каби эхтиёжларининг давлат томонидан қондирилиши; қариялар, ногиронлар, ишсизлар, ёшларга ижтимоий кафолатлар тизимининг мавжудлиги; хаёт, мулк ва соғлиқни суғурта қилиш билан боғлиқ вазифалар. Сизга маълумки, либерал ғарб давлатлари бу вазифани кенг қўламда фақат ХХ асрнинг ўрталарига келиб бажара бошлади. Аммо ижтимоий ҳимоя тамойили давлат ҳақидаги энг - қадимги конпепцияларда (масалан, патер налистик концепцияларда) мавжуд бўлиб келган.У асрлар давомида давлатнинг "асосий вазифаларидан бири бўлган. Шу билан бирга, Ғарб мамлакатларида анъанавий ижтимоий институтлар (оила, махалла) мазмун — моҳиятидаги ўзгаришлар ғарб- давлатчилиги билан шарқ давлатчилигида мавжуд муаммоларнинг бир— бирига ўхшамаслигини келтириб чиқаради. 4. Хуқуиқий функция: ҳуқуқ—тартиботни таъминлаш, ҳуқуқий меъёрларни жорий этиш, жамиятни ички ва ташқи хавфдан ҳимоя қилиш (экстремизм, терроризм). Ушбу функция ҳар қандай давлатнинг, айниқса,шарқ давлатининг энг муҳим жиҳатини ташкил этади. Азалдан давлатта — адолат таянчи, - кафили сифатида кқралади. Ҳукуматга иқтисодий ва бошқа хатоларини сурункасига кечириб келган фуқаролар, давлатга ҳуқуқ, тартиб, адолат, фуқароларни шахсий ва мулкий хавфсизлигига жиддий хавф туғдирган вазиятларни кечирмайди. 5. Маданий-тарбиявий функция аҳолининг маънавий, маърифий, маданий ўсишини таъминлаш, ижод имкониятларини яратишда намоён бўлади.

6. Экологик функция — давлат ўз зиммасига табиатни асраш, ўз фуқаролари учун муносиб, соғлом яшаш муҳитини таъминлаш мажбуриятини олади. Фақат давлатгина вужудга келган экологик муаммоларни назорат қилиш бартараф этиш вазифасини бажара олади. Бугунги кунда жаҳонда вужудга, келган экологик мувозанатни сақлаб қолиш бутун дунё ҳамжамиятининг вазифаси эканлигини яхши биламиз. Давлатнинг ташқи функцияси — мамлакатни ташқи хавфдан ҳимоя қилиш, бошқа давлатлар 6илан ўзаро фойдали кўп томонлама муносабатларни ўрнатиш ва ривожлантиришдан иборат. Давлатнинг тузилиши Давлат қонун чиқарувчи, ижро этувчи, суд, армия ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлардан ташкил топган. Давлатларни туркумлашнинг яна бир нечта усули мавжуд: Олий ҳокимиятни ташкил этиш усули буйича давлатлар монархия ва республикага бўлинади. Ўз навбатида монархиялар бўлиниши қуйидагича: а) абсолют монархия- сиёсий ҳокимият тўлалигича бир шахс — монарх қўлида тўпланган бўлади (Саудия Арабистони, Катар, Омон); б) конституцион монархия: монарх ҳокимияти Конституция билан чекланган, қонун чиқариш вазифаси парламентга; ижро этиш вазифаси —ҳукуматга берилган; (Ғарбий Европа монархиялари). Республикаларнинг ҳам парламентар, президентлик ва аралаш шакллари мавжуд. Парламентар республикаларда сайловларда ғолиб чиққан партия вакилларидан ҳукумат тузилади ва у парламент олдида масъул ҳисобланади. Бундай Республикалар ҳозирги вақтда Италия, Германия, Хиндистон, Австрия, Швейцария, Туркия в.б. бир қатор мамлакатларда мавжуд. Парламент республикасида парламент — давлатда марказий ўринни эгаллайди. Табақавий вакиллик органи сифатида у Англияда XIII асрда пайдо бўлган бўлсада, давлат ҳокимиятининг мустақил, қонунчилик ва вакиллик ташкилоти тарзда, замонавий моҳиятида XVII — XIX асрларда шаклланиб бўлди, ҳозирги кунда парламент демократик сиёсий тизимларнинг ажралмас таркибий ва функционал элементидир.

Парламентлар бир ёки икки палатали бўлади. Икки палатали парламентнинг қуйи палатаси ва бир палатали парламент тўғридан—тўғри сайловлар натижасида шаклланади. Юқори палаталар эса турлича ташкил топиши мумкин: АҚШда, Италияда тўғридан—тўғри сайловлар натижасида; ГФР, Хиндистон, Россияда — бавосита сайловлар йўли билан; Буюк Британия, Канадада юқори палатанинг аъзолари ворислик ёки тайинлаш натижасида ўз ўринларини эгаллайдилар. (У ҳозирги кунда Буюк Британияда ана шу қоидани қайта кўриб чиқиш масаласи хал бўляпти). Парламент аъзоларининг мустақиллиги масаласи алоҳида аҳамиятга эга. Парламент аъзолари халқ томонидан тўғридан—тўғри сайланишининг ўзи уларнинг мустақиллигини таъминлайди. Президентлик республикаларида одатда президент айни вақтда хҳкумат бошлиғи вазифасини ҳам бажаради. Қонун чиқарувчи орган парламент — алоҳида сайловлар натижасида, президент — алоҳида сайловлар натижасида шаклланиб, бир—бирларидан мустақилдирлар. Тарихан бошқарувнинг бу шакли АҚШ Конституцияси асосида 1787 йилда киритилган. Президентлик институти. Республикамизда президентлик институтининг киритилиши ва унда президентлик республикаси бошқарувининг қарор топиши президентлик институтига, турли сиёсий тизимларда унинг амал қилиш хусусиятларига эътиборни кучайтирди. Шуни таъкидлаш. лозимки, президент (лот. — "олдида ўтирувчи" ) лавозими тарихда биринчи бор АҚШда — давлат ва ҳукумат бошлиғи лавозимларини бир шахсда бирлаштириш натижасида вужудга келди. У худди шу ерда давлат бошлиғини умумий сайловлар орқали сайлаш анъанаси киритилди. Ҳозирги кунда президент — кўпгина сиёсий тизимларнинг ажралмас қисми. Аммо ҳар бир давлат ўз президентининг сиёсий ҳаётдаги ўрнини ўзи белгилайди. Президентнинг сиёсий тизимдаги ўрни одатда Конституцияда белгилаб берилади. Конституция Президентнинг мақомини белгилаш билан бирга, одатда, унга хос маънавий — сиёсий ва фуқаролик мажбуриятларини

қайд этиб ўтади. Одатда давлат раҳбари Конституция ва қонунларга сўзсиз риоя этиши талаб этилади. Айрим давлатларнинг Конституциялари президентга жамиятдаги турли кучларни бирлаштирувчи ҳакам вазифасини топширади. Кўпгина мамлакатлар ўз конституцион меъёрларида президент айрим гуруҳларнинг эмас, бутун жамият манфаатларидан кели6 чиқиб фаолият кўрсатиш лозимлигидан келиб чиқади. Президентликка сайлашнинг икки йўли мавжуд: тўғридан-тўғри ва бавосита сайловлар. Ўз навбатида тўғридан-тўғри президентлик сайловлари умумий сайловлар ёки референдумлар кўринишида кечиши мумкин. Бавосита президентлик сайловлари уч кўринишга эга: 1) президентни парламент сайлайди; 2) парламент ва штат, вилоят, турли сиёсий кучлар вакиллари сайлайди; 3) сайловчилар коллегияси сайлайди. Одатда, президентликка номзодларнинг кўпчилиги ёки партия етакчилари, ёки партиялар илгари сурган номзодлардир. Чунки айнан партиялар сайловчилар билан ишлаш технологияларини жуда яхши ўзлаштирганликлари сабабли ғалаба қозонишнинг ҳам энг кўп имкониятларига эгалар. Лекин демократик давлатларда мустақил номзодлар ҳам сайловда фаол иштирок этишлари мумкин. Кўп мамлакатларнинг Конституцияларида президентлик муддати алоҳида кўриб чиқилади. Одатда бу муддат 4. ёки 5 йилни ташкил этади. Президентни 1 йилга сайлаш (Швейцария) ёки умрбод сайлаш (айрим Африка, Осиё мамлакатлари) тажрибаси ҳам учрайди. Президентликка номзод учун конституцион, ва меъёрий қоидалар мавжуд. Деярли барча мамлакатларнинг Конституцияларига президентликка номзод ўз мамлакатининг фуқароси бўлиши лозимлигини талаб этувчи, турғунлик цензи тушунчаси киритилган. Масалан, АҚШ президенти мамлакатда 14 йилдан кам бўлмаган муддат яшаган бўлиши керак.

Мексикада бу муддат 1 йил, деб белгиланган. Бизда — номзод мамлакат худудида камида 10 йил яшаган бўлиши талаб этилади. Кўпчилик мамлакатларда президентликка номзодлар харбий хизматга алоқадор бўлмаслиги талаб этилади. Номзодларнинг ёшига қўйиладиган талаблар минимал ёш чегарасини белгилаш билан чекланади. Одатда бу 35 ёш. Максимал ёш белгиланмайди. Президентлик сайловларида ғолиб чиққан номзоднинг ўз лавозимига ўтишининг икки йўли мавжуд. Президент умуммиллий сайловлар орқали сайланганида 1 ойдан (Ўзбекистон) 3 ойгача (АҚШ) ўтган муддатда аввалги раҳбарият ишининг якунланиши ва янги президентнинг лавозимни қабул қилиши билан боғлиқ ўтиш даври мавжуд. Бу даврда янги сайланган президент давлат ва ҳукумат бошлғи ваколатларига эга бўлмаган ҳолда янги ҳукуматни тузишга оид ташкилий масалаларни ҳал қилади. Президентлик республикаларида партиялар ва президент ўртасидаги муносабат ўзига хос хусусиятларга эга. Президентликнинг турли моделларида у турлича намоён бўлади. Осиё — Африка моделларида президент айни вақтда ҳукмрон партия раҳбари ҳамдир. Америка моделида президент ўз партиясида анча мустақил Ўзбекистонда президент партиялар, иттифоқлар, харакатлардан юқори туради ва бутун жамият манфаатини ифодалайди. Президентнинг давлат аппартини бошқаришдаги урни, роли ва ваколатлари давлат ҳокимияти тизими билан 6елгиланади. Аралаш турдаги республикаларда кучли президент ҳокимияти парламентнинг ҳукуматни кучли назорат қила олиши билан тўлдирилади. Яъни ҳукумат ҳам президентга, ҳам парламентга бўйсунади. Бундай республикалар Австрия, Ирландия, Португалия, Польша, Финляндия, Франция, Болгарияда амал қилади. Аралаш турдаги республикалар барқарор белгиларга эга эмас ва сайлов натижаларига кўра у президентлик ёки парламент республикаси шаклига осон ўта олади.

Маъмурий — худудий ташкил топишига кўра давлатларнинг бўлиниши. Сиёсат назариясида маъмурий- худудий бўлиниш ҳақида гап кетганда, давлат ҳокимиятининг муносабат принциплари ва механизмлари назарда тутилади. Амалда бу принциплар унитаризм, федерализм, конфедерацияларда ўз аксини топади. Аксарият давлатлар унитар ташкилот сифатида вужудга келган. Уларда умуммиллий ва маҳаллий бошқарув даражалари мавжуд. Унитар давлат демократик ёки авторитар, монархия ёки республика бўлишидан қатъий назар, ҳокимият ва суднинг ягона тизими, ягона ҳуқуқий ва конституцион меъёрлар билан белгиланади. Барча бошқарув ташкилотлари, пастдан юқоригача марказий ҳокимиятга бўйсунади ва маъмурий булимлар ҳисобланади. Бир қатор унитар давлатларда баъзи худудлар маъмурий мустақилликка эгалар (ХХР, Буюк Британия, Италия). Унитар давлатлар ривожланишида кейинги йилларда кўзга ташланаётган муҳим белгилар, биринчидан, маҳаллий ҳокимиятлар имтиёзларининг кўпайиши бўлса, (Италия, Франция, Буюк Британия); иккинчидан, баъзи кўп миллатли, лекин унитар давлатларнинг федерацияга ўсиб ўтишидир. Масалан, унитар Испания 1978 йилги Конституцияси қабул қилинганидан сўнг федерацияга қараб ривожланяпти: Басклар мамлакати, Каталония, Галисия, Андалуссиялар автономияга эга бўлишди. Бельгия 30 йил (1962 — 193) ичида федерацияга айланди. Федерация — бир нечта ёки кўп давлатлардан таркиб топган давлатлар иттифоқидир. Федерация ижтимоий ҳаётнинг иқтисодий ва сиёсий бирлигини таъминлагани ҳолда, бошқа соҳаларда нисбатан мустақилликни англатади. Федератив тузилиш энг кўп мунозараларга сабаб бўлган ва ҳали тугал ишлаб чиқилмаган назария. Ундаги марказий ва энг мураккаб масала — суверенитет масаласидир. У ҳозирги вақтда. Мексика, Нигерия, АҚШ, Германия, Россиялар федерациялар ҳисобланади. Конфедерация — мустқил, давлатлар иттифоққи бўлиб, ҳар бири деярли тўла кўламда ўзининг асосий, белгиловчи ҳуқуқларини ва

ҳокимиятни сақлаб қолади. Шунинг учун марказий ҳокимият конфедерация аъзоларидан у ёки бу масалани ҳал қилиш учун изн сўрайди ва улар марказий ҳокимиятга қандай кўламда ваколатлар беришни ҳал қилади. АҚШ мустақил деб эълон қилинганидан (177б) то конституция қабул қилингунга қадар (1787), аниқроғи у амал қила бошлагунча (1789) конфедерация эди. 1815— 1867 йиллардаги Германия иттифоқи — конфедерация эди. Швецария конфедерацияси 1291 йилда Швед, Ури, Унтервальд қонунларининг иттифоқи сифатида вужудга келди ва XIX аср ўрталаригача шундай бўлган, ҳозир кўпроқ федерация белгиларига эга. Маъмурий аппарат (девон)-давлат институтларини вертикал ва горизонтал бўйича бир бутун қилиб бирлаштирувчи асосдир. Давлат маъмурий аппарати ҳукумат билан биргаликда турли вазирликлар, идоралар, махсус қўмита ва комиссияларнинг улкан ва қудратли тизимидир. Давлат маъмурий аппарати — шахссиз ҳокимиятнинг мутлақо янги тури— замонавий бюрократик давлатни келтири6 чиқарди. Бюрократия —замонавий сиёсий тизимларнинг ажралмас қисмига айланди, қийида унинг М.Веберга кўра белгилари келтирилади: 1) ўзаро итоат ва масъулият иерархияси; 2) шахссизлик, яъни фаолиятнинг аниқ белгиланган меъёрлар ва қоидаларга асосан олиб борилиши; 3) доимийлик — хизматда кўтарилиш ва имтиёзларга эга бўлиш кафолати асосида фаолиятнинг узлуксизлиги; 4) малакавий юқори билим ва тажрибага эга бўлиш. Олий ҳокимиятдан фарқли ўларок девон сайловлар ва ўзгаришлар натижаларига боғлиқ эмас. Амалдорлар ўз ишларини ҳукумат инқирозлари, парламент тарқатиб юборилиши, муддатидан аввалги сайлов б.ҳ. ҳолатларда ҳам давом эттираверади. Бюрократия билан боғлиқ, нжобий томонлар (самарадорлик, профессионализм, интизом, тезкорлик) ва салбий томонлар (давлат маъмурий аппаратининг доимо ўсишга интилиши (Парето қоидасига кўра, 20% ҳодимлар 80% фойдали ишни бажаради); амалда қарорлар ишлаб чиқиш ваколатига эга ноиблар эмас, уларнинг ёрдамчилари қўлига ўтиб кетгани; уюшган қатлам сифатида бюрократия давлат қарорлари

6ажарилишига ҳалақит бера олиши, уларни бузиб талқин эта олиши, ўз манфаатига мослаштира ола билиши) маълум ва турли давлатлар фаолиятида улар доимо ҳиcoбгa олиб келинади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. - Т.: “Ўзбекистон”, 2003. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари. – Т.: “Ўзбекистон”, 1998. 3. Каримов И.А. “Ўзбекистонда демократик ўзгаришларни янада чуқурлаштириш ва фуқаролик жамият асосларини шакллантиришнинг асосий йўналишлари “ 9-жилд. – Т.: 2002. 4. Каримов И.А. Бизнинг мақсадимиз- жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир.- Т.: “Ўзбекистон”, 2005. 5. Каримов И.А. Ўзбекистон ХХI асрга интилмоқда. - Т.: “Ўзбекистон”, 2001. 6. Политология. Ўқув қўлланма. Т.А. Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти. “ЎАЖБНТ” маркази. 2002. 7. Юсупова Г.Х., Жабборов Х.Ж., Қосимова Х.Х. Сиёсат назарияси. – Т.: 2003. 8. Пугачев В.П., Соловьев А.И. Сиёсатшуносликка кириш. Олий ўқув юртлари учун дарслик. - Т.: “Янги аср авлоди”. 2004. 9. Макаренков Е.В., Сушков В.Н. Политология: альбом-схем. - М.: 1998. 10. Гаджиев К.С. Политология. Учебник. - М.: “Логос”, 2002. 11. Гегель Г.В. Философия права. – М.: 1990. 12. Ильин А. Гражданское обҳество. - М.: 1993. 13. Шапиро А. Демократия и гражданское обҳество. ҒҒ ПолисҒҒ 1992. №-4. 14. Қирғизбоев М. Фуқаролик жамияти: ҳорижий тажриба. - Т.: 2006. 15. Жўраев С. Фуқаролик жамияти: назария ва амалиёт. - Т.: 2006. Коэн Э, Арато А. Политическая теория и гражданское обҳество. - М.: 20

O'xshashlar

Сиёсий ҳокимият сиёсий психологиянинг асосий объекти сифатида

Маданият ижтимоий институт сифатида

Сиёсий элита ва сиёсий етакчилик

Сиёсий онг ва сиёсий маданият

Сиёсий ихтилофлар ва сиёсий инкироз