Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги қарашларини ўрганиш - Sotsiologiya - Referatlar

Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги қарашларини ўрганиш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Ўрта Осиё мутафаккирларининг инсон ва жамият ҳақидаги қарашларини ўрганиш Режа: 1. Ўрта Осиёда исломгача бўлган ижтимоий фикрларнини ўрганиш. 2. Инсон ва жамият ҳақида мусулмон Шарқи назариётчиларининг фикрларини ўрганиш. 3. XIX-XX асрларда Ўрта Осиёдаги ижтимоий фикрларни ўрганиш. Ижтимоий тараққиёт ҳақидаги ҳозирги фикрларни ўрганиш.

1. Энг аввало Марказий Осиёда ижтимоий муносабатларнинг моҳияти ҳақидаги ғояларнинг шаклланиши жаҳон фалсафий тафаккурига хос бўлган умумий қонуниятларни ифодалаганлигини таъкидлаб ўтиш лозим. Бироқ бу қарашлар маълум хусусиятларга эга бўлган. Бу хусусиятларнинг мазмуни шундаки, мутафаккирларнинг аксарияти жамият ва алоҳида шахснинг маънавий ҳаётида диннинг аҳамиятини қатъий шаклда инкор этмаган ҳолда, асосий эътиборни шахснинг ҳуқуқларига эмас, ахлоқий масъулияти масалаларига қаратганлар. Ундан ташқари, Марказий Осиёда ижтимоий- фалсафий фикрнинг ривожланиши давомида ҳар бир инсон шахсининг қадрлилиги, кишиларнинг қонун олдида тенглиги, илм ва маърифат масалалари ҳамда халқни бошқаришнинг тартибга солинган тизими сингари, ҳозирги замон жамияти учун асосий бўлган ғоялар изчил равишда шаклланиб борган. Ушбу мавзуни ўрганишда ўқитувчининг ўқувчилар эътиборини турли ўқув материалларига ҳавола қилиши осон кечади, чунки Ватан тарихи, адабиёт, давлат ва ҳуқуқ асослари, маънавият асослари каби фанлар бўйича дарсларда ўқувчилар Ўрта Осиёлик буюк мутафаккирларнинг ҳаёти ва ижодлари тўғрисида етарли маълумот олганлар. Энди эса уларнинг биографияси тафсилотларига тўхталмасдан, ижтимоий-сиёсий қарашларини ўрганишга киришиш зарур бўлади. Ўқув дастурида ўтмишдаги кўплаб мутафаккирларнинг номлари кўрсатилганлиги сабабли, ўқитувчи уларнинг ҳаммасининг ижтимоий қарашлари ва таълимотларини ёритишга интилиши мумкин. Бироқ, бундай ёндашувдан сақланишни маслаҳат берамиз, чунки ушбу мавзу учун ажратилган дарс соати машғулотни бу тарзда режалаштириш имконини бермайди. Ўқитувчига ўз маъруза материалида бир ёки икки мутафаккирнинг ижтимоий қарашларини чуқурроқ очиб бериш билан чекланишни тавсия этамиз. Бошқа алломаларнинг фаолияти эса ўқувчилар томонидан уйда тайёрланган қисқача иншо ва рефератлар асосида уларнинг энг муҳим ғояларини тушунтириш кўринишида ёритилиши мумкин. Шунингдек, бу

мавзу бўйича дарсларни саҳналаштирилган шаклда ёки ўқитувчи ва ўқувчиларнинг савол-жавоблари кўринишида ташкил қилса ҳам бўлади. Марказий Осиёнинг исломгача бўлган даврдаги тарихини, хусусан ижтимоий ҳаёт ҳақидаги тарихини ўрганиш учун қадимги ёзувлар, зардуштийликнинг "Авесто" номли муқаддас китоби, қадимий Ўрхон-руний матнлари, хитой манбалари, қадимги грек муаллифлари Геродотнинг "Тарих" ва Страбоннинг "География" асарлари ҳамда шу каби бир қатор манбалар катта аҳамиятга эга. Баъзи фаразларга кўра, Авесто тахминан милоддан олдинги IX асрдан IV асрга қадар тузилган. Авесто зардуштийлик ҳукмронлик қилган турли мамлакатларда яратилган. Дастлабки қарашда Авесто гўё соф диний китобдек туюлади. Аммо бундай эмас, унда икки жиҳатни: диний-мифологик ва фалсафий жиҳатларни бир-биридан фарқ қилмоқ зарур. Авесто таълимотига кўра, дунёда икки куч: яхшилик ва ёмонлик кучлари мавжуд бўлиб, улар бир-бирларига абадий ва муросасиз душманлик қилиб келадилар. Яхшилик кучларига Ахура Мазда, ёмонлик кучларига Анхра Манью бошчилик қилади. Инсоннинг ҳаётини, унинг бахли ёки бахтсиз бўлишини ана шу курашнинг натижаси белгилаб беради. Бир томондан, зардуштийлик фалсафасида инсон субъект сифатида эмас, балки худо таъсир кўрсатадиган объект сифатида иш тутади, яъни инсондан йўлбошчилар, подшолар ва коҳинларнинг "ўта инсоний" образлари келтириб чиқарилади. Бу жиҳатдан зардуштийлик христианлик ва иудаизм билан ўхшашдир. Бу иккала динда ҳам инсонни худо "ўз тани ва жонига" ўхшатиб яратган, гўё инсон ва худо айнан бир хилдир. Иккинчи томондан, инсон худоларнинг хизматкори, самовий ва дуёвий ҳокимлар хоҳиш-иродасини бажо келтирувчи ролида майдога чиқади. Аммо шундай бўлишига қарамай, зардуштийлик хоҳиш-ирода ва танлаш эркинлигини инкор этмайди. Милоднинг III асрига келиб, яъни Зардуштийликдан минг йил кейин Эронда монийлик (манихейчлик) вужудга келади ва у III - XI асрлар мобайнида Шимолий Африкадан Хитойгача бўлган улкан ҳудудда тарқалади.

VIII - IX асрларда у Марказий Осиёда мустаҳкам ўрин эгаллайди ва уйғурларнинг давлат дини даражасига кўтарилади. Монийликнинг асосчиси 216-276 йилларда яшаган форсийзабон Моний ҳисобланади. У ўз қарашларини Заратуштра, Будда ва Иисус Христос қарашларининг давоми деб ҳисоблайди. Монийлик жисм ва руҳнинг, яхшилик ва ёмонликнинг, ёруғлик ва зулматнинг ўзаро муносабатларини бир неча босқичлар мобайнидаги ўзаро таъсирини тадқиқ қилади ва ҳаётнинг ана шу босқичлардаги ўзига хосликларини тушунтириб беришга интилади. Тарихий манбаларнинг хабар беришича, маздакчилар мулк борасида кескин фарққа чек қўйиш талабига амал қилишган ва буни амалга оширганлар. Маздак таълимоти қон тўкилишини фақат бир сабаб билан, яъни яхшиликнинг ёмонлик устидан ғалабасини таъминлаш мақсадида оқлаш мумкин деб ҳисоблаган. Ҳаётий неъматларни тақсимлашда адолатни жорий қилиш, шу йўл билан тенгсизликка барҳам бериш ва уни йўқотиш талаблари туфайли Маздак таълимоти кенг тарқалди, меҳнаткашлар уни қўллаб-қувватлади ва у кўпгина мамлакатларда оммавий таълимотга айланди. Унда ижтимоий зулмга қарши кураш муқаддас вазифа сифатида тарғиб этилди. Маздакия ҳаракати тарихда катта роль ўйнади. Бу ҳаракат қарийб 20 йилдан кўпроқ давом этди. Маздак таълимоти кўп асрлар мобайнида Эрон, Марказий Осиё ва Озарбайжонда халқ қўзғолонларининг ғоявий байроғи бўлиб хизмат қилди. Масалан, Абумуслим, Муқанна ва Бобек қўзғолонлари маздакизм таълимотининг кучли таъсири остида кўтарилган эди. 2 . VIII - IX асрлар давомида Мавороуннаҳрга янги, ислом дини кириб келади. Кенг халқ оммасининг ташқи босқинчилар ва маҳаллий феодалларга қарши узоқ вақт мобайнида олиб борган шиддатли кураши (Маз д ак таълимотидан илҳомланган Муқанна раҳбарлигидаги қўзғолон мазкур курашнинг чўқ қ иси бўлган эди) мағлубиятга учради. Ана шу улкан ҳудудда ислом ҳукмрон мафкура га айланди.

IX -Х асрлар Марказий Осиёнинг тараққиётида муҳим давр бўлди. Араб халифалиги ҳукмронлиги тугатилди ва маҳаллий марказлашган давлатлар ташкил топди. Бу даврда Марказий Осиё халқларининг аждодлари томонидан дунё илм-фани, маданияти ривожига дурдона бўлиб қўшилган янгиликлар вужудга келтирилди. Абу Наср Форобий (872-950) -ўз таълимоти асосларини қадимий грек ва араб файласуфларининг асарларига таянган ҳолда яратган мутафаккир. У Аристотелнинг "Метафизика" асарига шарҳлар ёзган ва шу тариқа уни Европанинг кейинги авлодларига сақлаб қолган. Чунки IX-X асрларда Европада дин, схоластиканинг кенг ва мустаҳкам ҳукмронлиги туфайли Аристотелнинг дунёқараши у ерларда номаълум бўлиб қолганди. Форобийнинг табиий-илмий, фалсафий ва ижтимоий қарашлари жаҳон фанининг ривожида муҳим роль ўйнади. Унинг қарашлари бой ва ранг- баранг бўлиб, моҳият эътибори билан ўз замонасида тараққийпарвар ва илғор бўлган. Форобийнинг инсон ва жамият ҳақидаги фикрлари унинг "Фозил шаҳар аҳолиси" асарида кенг баён қилиб берилган. Унинг фикрича "Ақл ва нафс инсоннинг бошланғичидир... аммо бу бошланғичлар одамзотнинг шу табиий бошланғичлар (яъни моддий борлиқ) таъсири остида камол топиб, инсонга айланиши учун кифоя қилмайди, чунки инсон инсоний камолотга эришуви учун сўзлаш, ишлаш (касб-ҳунар)га муҳтождир". Унинг фикрича инсон доимо камолотга интилади. "Лекин бу... қуруқ интилиш билангина чекланиб қолмасдан, балки табиий мавжудотдаги жуда кўп предметлардан фойдаланиш йўли билан ёки шу табиатда бўлган жуда кўп ишларни амалга ошириш билан қўлга киритилади... Бир кишининг ўзи ёлғиз, бировнинг ёки кўпчиликнинг ёрдамисиз камолотга эришуви мумкин эмас,- дейди Форобий, - ҳар бир инсоннинг туғма табиатида ва унга лозим бўлган ҳар қандай иш-ҳаракат жараёнида бошқа бир инсон ёки кўпчилик билан муносабатда бўлиш, ўзаро алоқа қилиш хусусияти бор, одамзот жинсидан бўлган ҳар қандай инсоннинг аҳволи шу, у ҳар қандай камолотга

эришувида бошқаларнинг кўмаклашувларига ва улар билан бирлашишга муҳтож ёки мажбурдир" 1 . Шундай қилиб, инсон ўз ижтимоий вазифаларини адо этиш учун бошқа кишилар билан мулоқотга муҳтождир. Форобийнинг фозил жамоа қуриш ҳақидаги таълимотига адолат ғояси асос қилиб олинган. Унда адолат жамиятдаги барча кишилар учун бахт- саодат эшикларини очиб берувчи, барча учун керакли ва фойдали бўлган буюк неъмат эканлаги таъкидланади. Унинг юзага чиқиши учун муайян ижтимоий шарт-шароитлар, энг аввало, юксак ахлоқий ва маънавий асослар устига қурилган фозил жамоа бунёд этилмоғи лозим. Фозил жамоада одамлар фақат саъй-ҳарак а тлари, фазилатли ишлари, ҳамжиҳатлик ва ўзаро ҳамкорлик билан бахтга эришадилар. Жамият ҳаётида ҳамкорлик, ҳамжиҳатлик, осойишталик ва фаровонликнинг вужудга келиши адолатдандир. Демак, адолат фозил ҳукмдор раҳбарлигидаги мукаммал давлатчилик фаолияти натижасида юзага чиқадиган эзгу ишлар натижасидир. Унинг бу фикрлари умуман олганда хаёлий туюлса-да, аммо ана шу фикрлар бир неча юз йиллар кейин Европа мамлакатларидаги маърифатпарварлар томонидан кўтариб чиқилганлиги билан ҳам диққатга сазовордир. Абу Райҳон Беруний (973-1048) - ў рта асрларнинг машҳур қомусий илм соҳиби, деярли барча илмлар соҳасида қалам тебратган, жуда кўплаб кашфиётлар қилган. Ўша даврдаги ҳукмрон қарашларга мувофиқ Беруний дунёнинг яратиши масалаларида расман диний дунёқарашни тан олган бўлса- да, кўпгина масалаларда унинг қарашлари чуқур илмийлиги ва ўзига хослиги билан ажралаб туради. Беруний фикрича инсон табиат тараққиётининг гултожидир, чунки "инсон тури барча ҳайвонлардан етукроқдир... унга ерни яхшилаш ва унда бошқаришни амалга ошириш учун... тафаккурдек куч ато этилган" 1 . Шунинг учун, дейди Беруний, у ўзига берилган мақсадга мос бўлиши учун юқори 1 К аранг: М.М.Хайруллаев. Форобий. Т., ЎзССР ФА нашриёти, 1963, 187-бет. 1 Беруний. Танланган асарлар. т.2. Минерология. Т., 1963. 9-бет.

даражада маълумотли бўлиши керак. Унинг фикрича, инсоннинг маънавий қиёфаси у яшаётган ижтимоий муҳитдан келиб чиқади. Беруний жамиятнинг вужудга келиши асосида кишиларнинг моддий эҳтиёжлари туришини таъкидлаган эди. "Инсон унда кўплаб эҳтиёжлар мавжудлиги, ўзини ҳимоя қилиш усулларининг камлиги ва душманларининг кўплиги боис ўзига ўхшаш кишилар билан ўзаро кўмаклашиш ҳамда уни ва бошқаларни таъминлашга қодир ишларни амалга ошириш учун жамиятга бирлашишга мажбур бўлади" 2 . Абу Али ибн Сино (980 - 1037) ўз таълимотида асосан тиббиёт ва табиий фанларга кўпроқ ўрин беради. Ижтимоий ҳаёт ҳақида унинг махсус асари сақланиб қолмаган, аммо биз бу ҳақдаги унинг қарашлари тўғрисида бошқа асарларига суяниб фикр юритишимиз мумкин. Унинг фикрича, кишилар нормал ҳаёт кечиришлари учун уларни бирлаштириб ва бошқариб турадиган, қонун яратиш имкониятига эга бўлган бошқарувчига эҳтиёж сезадилар. Бу бошқарувчи (ёки пайғамбар) кишиларга қандай яшаш ва фаолият кўрсатишлари кераклиги ҳақида кўрсатмалар ишлаб чиқиши, уларни ҳаётга татбиқ этиши, вафотидан кейин эса уларга қолдириши лозим. Пайғамбар ўз ўрнига кимнидир халифа сифатида қолдириши керак. Бордию у бундай қилмаган бўлса, халифани сайлаш лозим. Янги доҳий, раҳбар давлат бошлиғи сифатида раҳбарлик сифатига эга бўлиши, мустақил бўлиши, ақлли, ахлоқий пок, билимларда ҳам кучли бўлиши керак. Ибн Сино кишиларнинг табиатан тенг эмаслигини тан олган ва улар ўртасидаги ижтимоий тенгсизликка ҳам шунга биноан табиий ҳодиса сифатида қараган. Кишилар ўз ҳолатларини англаши ва шунга қаноат қилишлари керак. Имом Муҳаммад ибн Исмоил ал-Бухорий (809-870) номи ислом оламида алоҳида ҳурмат билан тилга олинади. Унинг "Ал-Жомеъ ас-Саҳийҳ" (Ишончли тўплам) ва "Ал-адаб Ал-муфрад" (Адаб дурдоналари) деган шоҳ асарлари бутун мусулмон оламига танилган. Мазкур асарларда унинг жамият 2 Беруний. Танланган асарлар. т.3. Т., 1966, 83-бет.

ҳаётининг турли жабҳалари, кишиларнинг ўзаро муносабатларидаги мураккаб масалаларга оид фикрлари тўпланган. Улар ислом динининг асосчиси Муҳаммад алайҳиссаломнинг ҳаётда учрайдиган мураккаб масалалар борасида айтган фикрлари, саъй-амалларига асосланиб тузилган кўплаб ҳадисларни ҳам ўз ичига олган. Шулар асосида биз мазкур алломанинг дунёқараши, ижтимоий фикрлари ҳақида сўз юритишимиз мумкин. "Ал-Жомеъ ас-Саҳийҳ" (Ишончли тўплам) тўрт жилддан иборат бўлиб ислом оламида муҳаддислар тузган ҳадис китобларининг энг ишонарлиси ва мукаммали ҳисобланади. Тўпламга 600 минг ҳадисдан 7275 та саҳийҳ ҳадислар киритилган. Имом ал-Бухорий тўпламининг эътиборли жиҳати шундаки, унда Муҳаммад алайҳиссалом ҳадиси шарифларидан ташқари фиқҳ, ислом маросимчилиги, одоб-ахлоқ, таълим-тарбия ҳамда ўша давр тарихи, географияси ва этнографиясига доир маълумотлар ҳам мавжуд. Имом Бухорийнинг "Ал-Жомеъ ас-Саҳийҳ" (Ишончли тўплам) китоблари ўзбек тилига таржима қилиниб "Ҳадис" номи билан тўрт жилдда нашр қилинди. Бу китоблар имон-эътиқодимиз ва маънавий қадриятларимизнинг тикланишига, ёшларни одоб-ахлоқли қилиб тарбиялашга, айниқса, уларда ҳалоллик, поклик, ростгўйлик, адолат, яхшилик, сахийлик каби фазилатларни қарор топтириш ва мустаҳкамлашга бениҳоя кўп хизмат қилади. У ёзган китоблар орасида "Ал-адаб Ал-муфрад" (Адаб дурдоналари) деган ҳадислар тўплами алоҳида қимматга эга. Бу улуғ китоб мусулмонларни яхши одоб-ахлоқ руҳида тарбиялашга ўн икки асрдан бери хизмат қилиб келмоқда. Бу асарга 1322 та ҳадис ва хабарлар жамланиб, улар 644 бобда баён этилган. Бу китобга кирган ҳадисларда ота-онани ҳурмат қилиш, кексалар ва ёшлар орасидаги муносабатлар, қавм-қариндошчилик одоби ва қоидалари, зиёрат қилиш, аёлларни эъзозлаш, хушомадгўйлик ва маддоҳлик, тежамкорлик ва исрофгарчилик, жоҳиллик ва зулмкорлик, дўстлик ва

садоқат, шарм-ҳаё ва уятчанлик каби инсоний ва ғайри инсоний фазилатларнинг энг майда зарраларидан тортиб, энг катта ахлоқий тушунчаларигача сўз боради. Абу Исо ат-Термизий (824-892) Сурхондарёнинг ҳозирги Шеробод шаҳрида туғилган. Ёшлигидан ҳадис мутолаасига киришиб, уларни тўплай бошлаган, кўплаб ҳадисчи олимлар билан мулоқотда бўлган. У ҳадисларни тўплаш ва жойида ўрганиш учун машаққатли сафарларга чиқиб, эшитган ҳадисларини батартиб ёзиб борган. У Ироқ, Исфаҳон, Хуросон, Маккаи мукаррама ва Мадинаи мунавварада ўз билимини оширган. Нишопур шаҳрида устоз Имом ал-Бухорий билан учрашиб, у билан мулоқот қилади. Ундан фиқҳи ҳадис илмини ўрганади. Ат-Термизийнинг фиқҳ - ислом қонуншунослиги бобларига мослаб ёзган "Сунан" номли китоби бу соҳадаги тегишли мавзуларни қамраб олганлиги сабабли "Ал-Жомеъ ас-Саҳийҳ" номи остида ҳам шуҳрат топган. Ислом оламида ҳадис китобларининг биринчиси сифатида ал- Бухорийнинг, иккинчиси – Муслимнинг "Ал-Жомеъ ас-Саҳийҳ"лари, учинчиси сифатида ат-Термизийнинг "Сунани" умум эътироф этилган. Имом ал-Ансорий ат-Термизийнинг китобини ал-Бухорий ва Муслимнинг китобларидан ҳам устун қўяди. Чунки, унинг айтишича, ал-Бухорий ва Муслимнинг китобларидан фақат олимларгина фойдаланадилар, ат- Термизийнинг китоби эса, ҳар бир оддий инсон учун ҳам фойдалидир.  Ат-Термизийнинг "Китоб аш-шамоили ан-Набавия" рисоласи ҳам жуда машҳур бўлиб, исломшунос ва тадқиқотчиларни ўзига тортиб келади. Асарда келтирилган ҳадисларда пайғамбар алайҳиссаломнинг нафақат ташқи қиёфаси, шу билан бирга унинг ички дунёси, ахлоқий фазилатлари очиб берилган. Аҳмад Яссавий (1103- 1166 ) Туркистонда суфийлик таълимоти асосчиларидан бири, туркий тасаввуф шеъриятининг буюк вакили. У Абдухолиқ Ғиждувоний билан бирга машҳур мутасаввуф Юсуф Ҳамадонийнинг шогирдларидан ва унинг давомчиларидан бири

ҳисобланади. У 63 ёшга тўлгач, ер остида қурган чиллахонага тушиб яна 60 йил яшагани ҳақида кўплаб фикрлар бор. Унинг энг машҳур асари "Ҳикмат" китобидир. Аҳмад Яссавий ахлоқ-одобга даъват, ғариблар кўнглига фароғат бағишлаш, айни пайтда нодонлардан қочиш, бу дунёни айшу ишрат дегувчиларни инсофга чақиришда ҳалигача улуғ даъватчилардан бири бўлиб қолмоқда. Аҳмад Яссавий тариқатида ахлоқий масалалар шу қадар теран таҳлил қилинганки, улар замонлар оша яшаб келмоқда. Иймон-эътиқод бу тариқатнинг мағзи-мағзига сингиб кетган. Маънавий қадриятлар қадрланмаса, адолат устунлари қуласа, олимлар ҳақ сўзни айтмасалар, "турлик-турлик егонлар, кимхоб чопон кийгонлар"дан хайр-саховат, қиз- жувонлардан шарм-ҳаё кўтарилса, одамлардан меҳр-оқибат қочса, ғофиллик ғолиб бўлиб, нодонлар кўпаяди. Баҳовуддин Нақшбанд (1318-1389) о зга қаноат қилиш, хоҳиш-иродага кўра фақирона ҳаёт кечириш талаблари билан дунё мол-мулки ва дабдабадан воз кечган ва шуни тарғиб қилган. Нақшбанд ахлоқий таълимотида ҳурфикрлиликка кенг йўл берилган. Бу тариқатда меҳнат қилиш, илм олиш, ўз меҳнати билан топилган бойлик ҳалол бўлиши, ноз-неъматларни кўпчилик билан баҳам кўриш, фақирона ҳаёт кечириш, ҳаммага яхшиликни раво кўриш ғоялари илгари сурилган. Нақшбанд таълимоти бировлар ҳисобидан яшашни қатъий рад э тган, фақат пешона тери, ўз қўл меҳнати билан топилган ризқ-рўзни ҳалол деб ҳисоблаган. Унинг асосий шиори "Дил ба ёру, даст ба кор" ("Дил Оллоҳда, қўл ишда"). Баҳовуддин Нақшбанднинг ўзи ҳам бир парча ерда деҳқончилик қилган ва косиблик қилиб кун кечирган. Унинг издошлари ҳам ҳунармандчилик, савдогарлик, адиблик, олимлик, меъморлик, ҳаттотлик каби касб-корлик билан шуғулланиб, ҳалол яшашни тарғиб қилганлар

Биз юқорида кўриб ўтган ва кўриб ўтишга улгурмаган барча мутасаввуфлар меҳнати ўлароқ яратилган тасаввуф таълимотининг асосини таниқли олим Н.Комиловнинг жуда ўринли таъкидлашича, "қуйидаги тамойиллар ташкил этади: а) илоҳсеварлик, Худога муҳаббат; б) ўз-ўзини тарбиялаш, ҳақ ва ҳақиқат сари жаҳд қилиб, нафсни маҳв этиш учун курашиш; в) ҳаётда ҳаммага ибрат бўлиб, покиза ахлоқ намунасини кўрсатиш; г) юксак инсонийлик сифатлари – карам, саховат йўлида мардлик қилиш". 3 Мовароуннаҳр халқларининг муғул истибдодидан озод этилиши ва мазкур минтақада марказлашган давлат тузилиши Амир Темур (1336-1405) шахси ва фаолияти билан боғлиқ. 1370 йилда ўз рақиби Амир Ҳусайнни енгиб, Балхни босиб олгандан кейин Амир Темур Маворауннаҳрнинг ягона ҳукмдори деб эълон қилинади. Шундан сўнг у кетма-кет Бухоро, Хоразм, Олтин Ўрда, Эрон, Ироқ, Кавказ орти, Кичик Осиё, Миср ва Ҳиндистон каби жами бўлиб 27 мамлакатни ўз салтанатига бирлаштирди. Бу салтанат Балхаш кўли ва Хитойдан то Қора денгиз соҳиллари, Кичик Осиё, Сурия ва Мисргача, Орол денгизининг шимолий даштларидан то Ҳиндистонгача бўлган йирик ҳудудни ўзига қамраб олди. Бу миллий мустақиллик мазкур ва қўшни минтақалардаги мамлакатларнинг ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маданий ҳаётида чуқур ўзгаришларни вужудга келтирди. "Амир Темурдек адолатпарвар ва маърифатпарвар ҳукмдор, довюрак саркарда ва узоқни кўра оладиган буюк алломанинг тарих саҳнасига чиқиши, - деб қайд қилган эди Президентимиз И.Каримов соҳибқироннинг 660 йиллик таваллудига бағишланиб Тошкентда ўтказилган халқаро илмий-назарий конференцияда, - тасодифий бир ҳол эмас, балки тарихий зарурият ва замона тақазосидир. Соҳибқирон Амир Темур шахси ва темурийлар даври Марказий Осиёда асрлар давомида шаклланиб қарор топган маданий-маънавий имкониятлар, 3 Н.Комил. Комиллик тариқати. "Тафаккур", 1998, № 1, 66-бет.

йиғилган тарихий тажрибалар, бой анъаналар ва қадриятларнинг маҳсулидир." 4 Унинг давлат ишларига жалб қилинувчиларнинг қандай сифатларга эга бўлишлари лозимлиги ҳақидаги фикрлари ҳозир ҳам ўз аҳамиятини йўқотгани йўқ. Уларда Темур фикрича, энг аввало қуйидаги тўрт хислат мавжуд бўлиши талаб қилинарди: 1) асиллик, тоза насллик; 2) ақл- фаросатлилик; 3) сипоҳу раиятнинг аҳволидан хабардорлик, уларга нисбатан хушмуомалалик; 4) сабр-чидамлилик ва тинчликсеварлик. 5 Давлат ишларининг олиб борилишида Амир Темур ўз фикрларини бошқа кишиларнинг фикри билан солиштириб кўришни маъқул кўрган. Шунинг учун унинг давлатида турли қурултой ва кенгашлар ўтказиш доимий аҳамият касб этган. Шунинг учун "Тузукларда" у ўз ишларининг тўққиз қисмини доно ва тажрибали кишиларнинг маслаҳатлари билан, бир қисмини эса қилич билан ечганлигини алоҳида таъкидлайди. Амир Темур давлатни бошқаришда армиянинг аҳамиятига алоҳида эътибор беради. Умуман олганда унинг улуғвор салтанат тузишида ҳарбий маҳорати ва армияга берган эътибори катта аҳамиятга эга бўлганлиги аксарият тарихчи олимлар томонидан эътироф этилган фактдир. Амир Темурнинг буюклигига унинг олдига тарих қўйган бир қанча масалаларни муваффақият билан ечгани сабабчидир. Биринчи вазифа – Марказий Осиёнинг бирлаштирилиши. Иккинчи вазифа – 1395 йилда Олтин Ўрдани ҳалокатга учратиш билан Россияни асоратдан сақлаб қолиши. Учинчи вазифа – 1402 йили Анқара ёнида Боязид I яксон қилиш билан Усмонли турк империясини парчалаб юбориши ва Европани ҳалокатдан сақлаб қолиши. Темур ва Темурийлар даврининг характерли белгиларидан бири шундан иборат эдики, шаҳарлар қуриш гуркираб ривожланди, фан ва маданият гуллаб яшнади. Маданият ва илм аҳлларига ғоят катта эътибор 4 Каримов И.А. Амир Темур – фахримиз, ғуруримиз. "Хал қ сўзи", 1996 йил 25 апрель. 5 Темур тузуклари. Т., Ғ.Ғулом номли Адабиёт ва санъат нашриёти, 1996, 94-бет.

берилди. Шунинг учун бу давр Европа олимлари томонидан "Темурийлар Ренессанси" деб ҳам аталади. Улуғбек (1394-1449) замонида аниқ фанлар: математика, фалакиёт жуда ривож топди, шунингдек, диний билимларга, тиббиёт, тарих, ахлоқ, нафосат ва шу каби фанларга муттасил эътибор берилди. Фундаментал фанларни ривожлантириш манфаатлари Улуғбекни янги олий мактаб – илмий тафаккур маркази барпо этиш қарорига олиб келди. Ана шу мақсадда Улуғбек айни бир вақтнинг ўзида учта мадраса: биринчисини 1417 йилда Бухорода, иккинчисини 1417-1420 йилларда Самарқандда ва учинчисини Ғиждувонда қурдирди. Самарқандда 1428-1429 йилларда расадхона қурилиши Улуғбекнинг хизматларидан бири бўлиб, бу расадхонани Улуғбекнинг замондошлари ўз даврларининг энг яхши расадхонаси деб билар эдилар. Ана шу расадхона туфайли Улуғбек 1437 йилда ўзининг машҳур "Зичи Кўрагоний" юлдузлар жадвалини тузиш ва тугаллашга муваффақ бўлди. Улуғбек шундай ажойиб кутубхона яратган эдики, унда ўша замон фанининг деярли барча соҳаларига оид 15 000 китоб сақланар эди. Улуғбекнинг илм-фан борасида амалга оширган ишлари тўғрисида материалларнинг кўплиги боис ўқувчиларни ана шу манбаларга мурожаат қилишга маслаҳат берамиз. Заҳириддин Муҳаммад Бобур (1483-1530) ўзбек халқининг йирик мутафаккири, давлат арбоби, тарихчи, шоир ва таржимон. У темурийлар авлодидан бўлиб, Ҳиндистонда Бобурийлар салтанатига асос солган. Бобур бошқа мутафаккирлар каби жамият ҳақида тугалланган таълимот яратган эмас. Аммо унинг асарларида, шеърларида жамият, инсоннинг жамиятдаги ўрни, давлат ва фуқароларнинг ўзаро муносабатлари, давлатни бошқариш каби масалалар ҳақида илғор ғоялар, фикр-мулоҳазалар кўп учрайди. Бобурнинг бу фикрлари унинг узоқ йиллар давомида ўз подшоҳлигини тузиш, мустаҳкамлаш, ривожлантириш тажрибасига таянган ҳолда айтилгани билан қимматлидир.

Алишер Навоий (1441-1501) ижодиёти Ўрта ва Яқин Шарқ адабий- илмий мероси, жумладан, ўша даврда ўз анъаналарига эга бўлган туркий адабиёт намоёндалари – Дурбек, Атоий, Саккокий, Гадоий, Лутфий ва бошқаларнинг фаолияти ва бундан ташқари, ҳинд ва араб адабиётига ҳам ижобий таъсир кўрсатди. Навоий фалсафий дунёқараши ваҳдати вужуд, яъни борлиқнинг бирлиги таълимотига асосланади. Унинг фикрича, олам – худодир, чунки илоҳиёт (вужуди мутлақ) атрофдаги борлиқ (вужуди доира)да намоён бўлади ва ўз ҳуснини табиатда зуҳур этади. Навоий дунёқараши пантеистик руҳда бўлиб, оламдаги барча нарса ва ҳодисаларда оллоҳнинг изларини кўриш, табиатни, моддий нарса-ҳодасаларни, жумладан, инсонни мадҳ этиш орқали худони улуғлашдан иборат. Инсон, Навоий фикрича, худонинг табиатда зуҳур этилишининг асосий мақсадидир. Ўз навбатида худо ҳам инсоннинг маҳбуби, унинг муҳаббати объектидир. Навоий жамиятдаги барча табақа аъзолари тенг эканлигини, уларнинг бир-бирига жабр ўтказмаслиги лозимлигини таъкидлайди. Қонун олдида бою камбағал тенгдир, дейди у. Навоий асарларида инсон ҳуқуқлари, унинг ор- номуси ва қадр-қиммати ҳимоя қилинади. Инсон энг олий мавжудотдир, шунинг учун у юксак иззат-ҳурматга лойиқ, деган фикр Навоий асарларининг мазмунини ташкил этади. 3. XVII асрда аштархоний ҳукмдорлар Абдулазизхон ва Субхонқулихонлар даврида яшаб ижод этган, мавжуд ижтимоий тузум, жамият ҳаёти, инсонларнинг турмуш тарзи ҳақида ўз қарашларини баён этган таниқли адиблардан бири Турди Фароғийдир . Турди ўз асарларини реал образлар билан бойитди, уларни реал ҳаёт воқеалари билан боғлади, ҳукмрон гуруҳларга кучли нафрат билдирди, уларнинг ёвузликларини фош қилди, сатирик ғазал ва мухаммаслар ёзиб, анъанавий жанрларнинг такомилига ҳам ҳисса қўшди. Бобораҳим Машраб (1653-1711) ижоди сўфийлик тараққиётида катта из қолдирган. У ҳам бошқа сўфийлар сингари ўзининг худога – яратганга бўлган муҳаббатини, ишқини шеърларида баён этади. Буни у кўпинча

мажозий шаклда – парвонанинг шамга интилиши мисолида изҳор қилади. Унинг ижоди ҳаётийлиги ва халқчиллиги, инсоннинг шодлиги ва дард - аламларини ёрқин ва реал тасвирлаши билан ажралиб туради. Машраб ижодидаги ижтимоий мазмун ва кучли танқидий йўналиш унинг илғор дунёқараши, халқчил фалсафаси, ўз давридаги салбий воқеа- ҳодисаларга аниқ танқидий муносабатидан шаклланган. Қаландарлик тариқатига кирган Машраб шаҳарма-шаҳар, қишлоқма-қишлоқ кўчиб юрарди. Унинг бирор шаҳар ёки қишлоққа келиши изсиз ўтмасди: уни оддий халқ самимият ва хурсандлик билан, ҳоким, амалдор ва риёкор руҳонийлар эса ҳадиксираб, душманлик кззи билан қарши олардилар. Чуқур ижтимоийлик ва кучли танқидий муносабат Машраб ижодида устворлик қилган ҳамда у яратган кўпдан-кўп асарларнинг асосий мазмунини ташкил этган. Шермуҳаммад Авазбий ўғли Мунис Хоразмий (1778 -1829 ) таниқли ўзбек шоири, таржимон ва тарихчи олимдир. У "Мунисул ушшоқ" девонига кирган шеърларида инсонпарварликка суяниб, ўша даврдаги мавжуд зулм ва ноҳақликни, инсон ақл -заковатининг топталиши ва хўрланишини жонли тасвирлаб беради. Мунис ўз даври тузумининг адолатсиз эканлигини, синфлар тоифалар, табақалар мавжудлигини ва улар орасидаги зиддиятларни, адолат ва иеҳнат барча учун баробар эмаслигини, ахлоқ, ҳуқуқ, сиёсат, қонун бойлар учун бир хил, камбағалларга эса бошқа хил эканлигини кўрсатади. XIX аср Хоразм илмий ва адабий муҳитининг йирик вакилларидан бири Муҳаммадризо Эрниёзбек ўғли Огаҳийдир (1809-1874). Унинг ижлдида XIX аср Хива хонлигидаги ижтимоий ҳаёт ўз ифодасини топган. Бу даврга келиб Туркистон Россия томонидан босиб олинганди. Халқ икки ёқлама зулм остида қолганди. Огаҳий бундан қаттиқ қайғуради, халқнинг ҳур, озод яшашини орзу қилади.

Комил Хоразмий (1825-1899) ўзбек адабиётининг илғор намояндаларидан биридир. У том маънода лирик шоир бўлиб, унинг ҳаётга муносабати нафис лирик кечинмаларида ўз аксини топган. Комил Хоразмий ўз ижодида адолатни, тараққиётни ёқлаб, халқнинг эзгу умидларини куйлади, зулм ва жаҳолатни қоралади. XIX асрнинг иккинчи ярмида мамлакатимиз ижтимоий фикри тарихида алоҳида ўрин эгаллаган таниқли шахслардан бири Аҳмад Донишдир (1827- 1897). Унинг ижтимоий қарашлари Бухоро амирлиги шароитида мавжуд бўлган сиёсий тартиблар ва ҳаракатларни, давлат бошқаруви ва тузилишини, амирликнинг ички ва ташқи сиёсатини очиб беришга хизмат қилади. Аҳмад Дониш ўзининг "Наводир ул-вақое" ва бошқа асарларида ижтимоий тараққиётга ғов бўлаётган тартиб ва муносабатларни танқид остига олади. Бухоро хонлигини Европа давлатлари, жумладан, Россия билан таққослайди ва унинг иқтисодий, маданий соҳаларда орқада эканлигидан куйинади. Уни қолоқликдан чиқариш учун ижтимоий-сиёсий тузумда ислоҳотларни амалга ошириш зарурлигини уқтиради. Бу албатта, ўша давр учун ғоят дадил фикрлар эди. У ўзи тузган лойиҳаларда давлат бир гуруҳ кишиларга эмас, балки бутун халқ манфаатига хизмат қилиши керак, деган ғояни асослашга ҳаракат қилади. Худди шу даврда ўзининг ижтимоий-сиёсий қарашлари билан Хива хонлигининг бутун маъмурий ва сиёсий идора усулини танқид қилган қорақалпоқ халқининг машҳур шоири Бердимурод Қарғабой ўғли Бердақдир (1827-1900). Ўзининг шеър, ғазал ва достонларида хонликда олиб борилган ижтимоий сиёсатнинг халққа қарши моҳиятини қаттиқ қоралади. Унинг ижоди хонлик ҳукмронлигини танқид қилишга, ундаги ижтимоий адолатсизликлар ва сиёсий тенгсизликни фош этишга, инсонпарварлик, тенглик, сахийлик, адолат, ватанпарварлик, меҳр-шафқат, қаҳрамонлик ва мардлик, мустақиллик, миллий озодлик ва ҳақиқат учун кураш каби умуминсоний ва миллий қадриятларга бағишланган.

Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат (1858-1909) шеърияти ўз замонидан нолиш, зорланиш билан бирга, эркинликка ва ёруғ ҳаётга интилишни акс эттиради. Масалан, унинг "Сайдинг қўя бер сайёд" шеърида алам изтироблари умумлаштирилган, қулликка, зулмга норозилик туйғулари баён этилган. Бу шеър ов ва овчи ҳақида ёзилган бўлса ҳам, жамият ҳаёти ва жамиятдаги эрксизлик, қуллик ҳодисаларини тасвирлайди. Шоир кийикнинг ҳолини ўз ҳолига ўхшатади. Бу билан шеърда тасвирланган воқеа ижтимоий ҳаётга, кишилар ўртасидаги муносабатларга тааллуқли эканини кўрсатади. Жадидчилик ҳаракати дастлаб XIX асрнинг 80-йилларида Қримда пайдо бўлган, унинг асосчиларидан бири Исмоилбек Гаспирали (Гаспринский) эди. Бу ҳаракат мустамлакачиларга қарши очиқдан-очиқ курашдан воз кечар, билвосита кураш йўлини танлаган эдилар. Мустамлакачилик зулми натижасида халқ ўзлигини йўқота бошлаган бўлиб, у миллий дунёқарашни шакллантира олмас эди. Шунинг учун ҳам дастлабки ишни халқни маърифатли қилишдан, уни уйғотишдан бошлаш зарур эди. Маърифатли ва ўзлигини англаган халқда миллий онг тез ривожланиб, у ўз- ўзидан мустабид зулмга қарши чиқади ва ўзини миллий зулмдан озод қилади. Шунинг учун жадидлар ўзларининг илк ҳаракатларини маърифатпарварликдан бошлаганлар. Бу оқим ўз ҳаракат шаклини маданий-маърифий тарзда кўрсатишга интилган бўлса-да, унинг моҳияти ва замирида сиёсий кураш, ўз халқини мустамлакачилар зулмидан озод қилиш, мустақил давлат қуриш нияти бор эди. Шунга мувофиқ жадидизм ўз тараққиётида икки босқични босиб ўтган: маърифатпарварлик босқичи ва сиёсий ҳаракатлар босқичи. Жадидлар мафкураси ҳам ўзига хос эди. Улар ўша пайтларда бутун дунёга кенг тарқалишга улгурган Европа маданияти ва ривожланиш ғояларини рад қилар, шу билан бирга янги пайдо бўлган социализм ва социал-демократик қарашларга қўшилмас, бу оқимлар Туркистоннинг келажаги учун хавфли эканлигини исботлашга ҳаракат қилар эди. Улар ўз мафкуралари асосий мезонларини ижтимоий адолат, миллий мерос,

туркчилик ва миллий мустақиллик каби қадриятлар асосида шакллантирдилар. Шу билан бирга улар маънавий-маданий ва маърифий ҳаётни янгилашга, халқ турмуш тарзига фан ва техника ютуқларини олиб киришга, диний жаҳолат, бидъат ва мутаассибликка, шунингдек, қолоқликка барҳам беришга интилар эдилар. ХХ асрнинг дастлабки 10 – 15 йилида Туркистонда янги "усули жадид" ёки "усули савтия" мактаблари очилди, миллий матбуот ва театрлар ташкил этилди. Турли уюшмалар, ҳаракатлар ва хайрия жамиятлари шаклланди. Жадидларнинг халқнинг миллий ўйғониши, мустақиллик учун кураш ғояларининг шаклланишида, шунингдек, унинг маданий-маърифий қарашларини бойитишда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдурауф Фитрат, Мунавварқори Абдурашидхонов, Абдулҳамид Чўлпон, Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев каби таниқли кишиларнинг фаолияти катта аҳамиятга эга бўлди. Маҳмудхўжа Беҳбудий (1879-1919) 1913 йилдаёқ Туркистон халқлари орасида илм-маърифатни ривожлантириш уларнинг миллий-давлат манфаатларини ҳимоя қилиш учун зарур, деган фикрга келади. Халқни зулмдан озод қилиш учун оммавий ҳаракат вужудга келтириш керак, унга бирлашган кишилар умумий мақсад йўлида ўзларининг миллий фарқларига эътибор бермасликлари лозим, деган ғояни илгари суради. Ана шундагина Туркистон халқлари ўз вакилларини Давлат Дўмасига сайлаш орқали қонун доирасида халқ манфаатларини ҳимоя қила олади. Шу маънода, у Туркистон халқлари мавжуд ички зиддият ва қарама-қаршиликларга барҳам беришлари керак, деган фикрни билдиради. Жадидчилик мамлакатимизда бир неча шаклда амал қилган: Бухорода "ёш бухороликлар", Хоразмда "ёш хиваликлар" ва юқорида эслатиб ўтилган Туркистон жадидчилиги кўринишида. Уларнинг фаолиятларини эса сиз тарих фани бўйича мавзулардан яхши биласиз. У Ф.Хўжаев ва Фитратни узоқни кўролмаслик, вазиятни таҳлил этолмаслик ва ҳаддан ортиқ қизиққонликка берилишга мойилликда айблаган

эди. Тарихий тараққиёт катта ёшлилар йўналиши вакиллари – Усмон Хўжаев, Муҳиддин Рафоат, Садриддин Айний, Муса Саиджонов кабиларнинг вазиятни тўғри баҳолашганини кўрсатди. Жадидларда динга мойиллиги катта бўлган халқ оммасига таъсир қилиш кучи етишмасди. Шунинг учун катта ёшли жадидлар йўналиши диндорларнинг халқни кўтара олиши мумкинлигидан келиб чиқиб, эҳтиёткорлик билан, қон тўкишсиз, аста- секинлик билан, босқичма-босқич ислоҳотлар ўтказиш тарафдордори эдилар.

Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Т.: Ўзбекистон, 1992. 2. Каримов И.А. Ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. 1-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 3. Каримов И.А. Биздан обод ва озод Ватан қолсин. 2-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 4. Каримов И.А. Ватан саждагоҳ каби муқаддасдир. 3-ж., Т.: Ўзбекистон, 1996. 5. Каримов И.А. Донишманд халқимизнинг мустаҳкам иродасига ишонаман. "Fidokor" газетаси мухбирининг саволларига жавоблар. 2000 йил 8 июнь. 6. Миллий истиқлол ғояси: асосий тушунча ва тамойиллар. Т., 2000. 7. Қуръони Карим. Т.: Чўлпон, 1992. 8. Авлоний А. Туркий гулистон ёхуд ахлоқ. Т.: Ўқитувчи, 1992. 9. Алимова Д., Буряков Ю., Филанович М. Объективность в истории – ответственность за будущее. "Учитель Узбекистана", 2003 г., 16 мая. 10. Ахлоқ одобга оид ҳадис намуналари. Т.: Фан, 1990. 11. Бекмуродов А. Ўзбекистонда жамоатчилик фикри. Т.: 1997. 12. Бобоев Х., Норматов К. Миллий давлатчилик ҳақида. Т.: Ёзувчи, 1999. 13. Буюк сиймолар, алломалар. Т.: мерос, 1-китоб – 1995, 2-китоб – 1996, 3-китоб – 1997. 14. Воҳидов Ҳ.Ф. Ўзбек маърифатпарварларининг социологик қарашлари. Т.: 1996. 15. Во ҳ идов Р., Неъматов Ҳ., Ма ҳ мудов М. Сўз бағридаги маърифат. Т., 2001.

O'xshashlar

Европа мамлакатларида инсон ва жамият ҳақидаги таълимотлар тарққиётини ўрганиш

Социология фаниннг юзага келиши

Социология фанининг вужудга келиши ва ривожланиш босқичлари

Социология фанининг шаклланиши ва тараққиёт босқичлари

Социология фан сифатида