Геосиёсий жараёнлар борасидаги ғарбнинг замонавий назария ва мактаблари - Siyosatshunoslik - Referatlar

Геосиёсий жараёнлар борасидаги ғарбнинг замонавий назария ва мактаблари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Геосиёсий жараёнлар борасидаги ғарбнинг замонавий назария ва мактаблари Режа : 1.XX аср иккинчи ярмидан кейинги геосиёсий тафаккурнинг ривожланиши . 2.Замонавий атлантизм. 3.Цивилизациялар тўқнашуви: Хантингтоннинг неоатлантизми.

Мумтоз геосиёсий тадқиқотларнинг моҳияти Евроосиё қитъасидаги сиёсий жараёнларни англашга ёрдам берса, Марказий Осиё минтақасидаги сиёсий вазият ўтган асрнинг иккинчи ярмида олиб борилган тадқиқотларни таҳлил этишни талаб этади. Чунки қитъада ўрнатилган геосиёсий қурилма бевосита Марказий Осиё хавфсизлик тизимининг илдизларини англашга ёрдам беради. XX аср иккинчи ярмидан кейинги геосиёсий тафаккур асосан геосиёсат фанининг асосчилари белгилаб берган йўлдан ривожланиб борди. Учинчи Рейх билан ҳамоҳанг фикр юритганликда айбланган К.Хаусхофер ва у яратган мактабнинг қисмати ушбу фан билан шуғулланувчи олимлар ва тадқиқотчиларни фашизмда айбланиб қолмаслик учун турли айланма йўлларни излаб топишга мажбур қилди. Америкалик Колин С. Грэй геосиёсатни ифодалаш учун иккита, яъни инглизча - “geopolitics” ва немисча - “geopolitik” сўзларни қўллашни таклиф қилди. Улардан биринчиси геосиёсатнинг прагматик ва англосаксонча талқинини англатиб, Спайкмен (Spykman), Мэхен ва Макиндерларнинг сафдошлари бўлган муаллифларнинг асарларига бориб тақалади. Иккинчи сўз эса “минтақавий вариант”ни англатиб, айрим “маънавий” ёки “метафизик” омилларни ҳисобга олувчи Хаусхофер мактабининг мероси ҳисобланади. Албатта бу бўлиниш шартли бўлиб, сиёсий қарашлардан келиб чиққан сафсатабозликка асосланган йўлдир. Геосиёсатдаги америкача ёки кенг маънода атлантистик (талассократик) йўналиш деярли узлуксиз равишда анъаналар билан ривожланиб борди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин дунёнинг энг буюк давлатини тузишга қаратилган лойиҳаларни амалга ошириш бошланди. Бу жараёнда атлантистлар геосиёсатнинг назарий жиҳатларини эмас, балки амалий қирраларинигина ривожлантирдилар. Геосиёсатда асосий ўрин эгаллаган «Денгиз кучи» модели ва унинг назарий ривожи айрим ҳарбий географик мактабларнинг илмий

тадқиқотларини ташкил қилар эди, иккинчи жаҳон урушидан кейин бу дастур АҚШнинг расмий халқаро сиёсатига айланди. Шунингдек, АҚШнинг энг кучли давлатга айланиб, ер юзида талассократиянинг ҳукмронлигини ўрнатишда асосий мавқеини эгаллаши, америкалик геосиёсатчиларни бутунлай янги геосиёсий стратегияни ишлаб чиқишга мажбур қилди. Бу стратегияга кўра дунёни икки куч эмас, балки ягона куч бошқаради. Воқеалар ривожининг 2 хил қатъий кўриниши пайдо бўлди: - геосиёсий дуэлда Ғарбнинг Шарқ устидан қатъий ғалабаси рўй беради; - икки мафкура лагерларини бирлаштириб, умумжаҳон ҳукуматини ўрнатиш (бу лойиҳа французча «monde» , «дунё» сўзидан келиб чиқиб, «модиализм» номини олди). Ҳар икки ҳолатда ҳам цивилизациялар тарихининг бошланиши янгича геосиёсий фикрлашни талаб қилди. Бундай ҳолат «мондиализм» геосиёсатида алоҳида йўналишларни пайдо қилди. Бошқача айтганда, бу назария «дунёнинг янгича тартиботи» дастури сифатида ном қозонди. Бу доктрина 70-йиллардан бошлаб америкалик геосиёсатчилар томонидан ишлаб чиқилган. Бу ҳақда 1991 йил Форс кўрфазидаги уруш чоғида президент Жорж Буш томонидан очиқ-ойдин айтилган эди. Иккинчи жаҳон урушидан кейин Европада геосиёсат мустақил фан сифатида мавжуд бўлмаган. Фақат 1959-1968 йилларда Франция президенти «континенталчи» Шарль Де Голь антиатлантистик чоралар қўллай бошлаши оқибатида Франция Шимолий Атлантика иттифоқидан чиқди ва ўзининг геосиёсий стратегиясини ишлаб чиқишга ҳаракат қилди. Бироқ бу давлат якка ўзи талассократик дунёсига қарши тура олмаслиги сабабли, француз- герман ҳамкорлиги ва СССР билан алоқаларни мустаҳкамлаш тўғрисида масала кун тартибига қўйилди. Ўша пайтларда машҳур бўлган «Европа Атлантикадан Уралгача» деган Голлча ибора ана шу интилишлардан келиб чиққан эди. Бу стратегияга кўра Европа минтақаси тўла-тўкис

континенталчилик» руҳида мустақил стратегик минтақавий бирлашма сифатида кўриб чиқилди. Шу билан бирга, ўтган асрнинг 70-йилларида АҚШда геосиёсий тадқиқотлар оммавийлашиб кетгач, европалик олимлар ҳам бу жараёнга қўшилдилар, лекин уларнинг II жаҳон урушигача бўлган геосиёсий мактаби билан алоқалари узилганлиги туфайли, бу олимлар англосаксон усули қоидаларига мослашишга мажбур бўлдилар. Европалик олимлар НАТО, БМТнинг техник маслаҳатчилари сифатида амалий геосиёсий изланишлар билан шуғулландилар. Бу пайтда маълум тор доирадаги масалаларга, яъни маълум бир минтақада ёки аниқ бир ҳудудда кечаётган жараёнлар ёки воқеаларга асосий эътибор қаратилади. Аста-секинлик билан бу тадқиқотлар мустақил «минтақавий геосиёсат» га айланди. Бу нарса Францияда («Геродот» журналининг мауллифи «Ив Лакост мактаби»да) ўз ривожини топди. Ушбу «минтақавий геосиёсат» назарий жиҳатдан Макиндер, Мэхен ёки Хаусхофернинг умумбашарий қурилмаларига асосланади, шу туфайли асосий дуализмга кам эътиборини қаратади. Геосиёсий услубларни эса этник ҳамда давлатлараро тўқнашувлар, демографик жараёнлар ва ҳатто «сиёсий сайловлар геосиёсати»ни акс эттиришда қўллайди. Геосиёсатнинг ягона узлуксиз анъаналари маргинал (кичик) гуруҳларнинг хизмати бўлиб, бу урушдан кейинги миллий партиялар ва ҳаракатлар билан боғлиқ эди. Бундай тор доирадаги сиёсий давраларда «континентализм» руҳидаги ёки бошқача ифода этилганда Хаусхофер мактаби ва ҳоказоларга тўғридан-тўғри бориб тақалувчи ғоялар ривожланди. Ушбу ҳаракат, «янги ўнглар» деган номга эга бўлиб маълум бир давргача улар тўғрисида «фашистларнинг қолдиғи» мазмунидаги ижтимоий қараш мавжуд бўлиб келди. Фақат кейинги ўн йилликда айниқса француз файласуфи Ален де Бенуанинг журналистик ва маърифатпарварлик ҳаракатлари натажасида, бу йўналишга жиддий илмий даврларда қулоқ тутадиган бўлдилар. «Янги ўнглар» нинг давлат ҳокимиятидан анча узоқ бўлишларига қарамай, уларнинг асарлари назарий жиҳатдан геосиёсат

ривожига улкан ҳисса қўшган. Сиёсий қолиплардан холи бўлганлиги сабабли, уларнинг фикри нисбатан мустақил ва холис ривожланиб борди. 90- йилларнинг бошида шундай вазият вужудга келдики, европалик расмий геосиёсатчилар дунёдаги геосиёсий манзарани ёритишда, халқаро кучлар мувозанатига аниқ жавоб бера олиш учун «янги ўнгларнинг» асарларига, таржималари ва тадқиқотларига мурожаат этишга мажбур бўлдилар. Рус геосиёсати ҳақида гап кетганда шуни таъкидлаш мумкинки, расман «фашистик» ва «буржуа» фани сифатида тан олинган геосиёсат собиқ шўролар давлатида бўлмаган эди. Унинг вазифаларини стратегия, ҳарбий география, халқаро ҳуқуқ ва халқаро муносабатлар назарияси, география, этнография ва ҳоказо фанлар адо этарди. Шу билан бирга, собиқ советлар давлатининг ташқи сиёсатдаги умумий ҳатти-ҳаракатлари рационал ва геосиёсий модел борлигидан дарак беради. Бунга қуйидагилар сабаб бўлди: -Собиқ совет давлатининг Евросиё жануби, «қирғоқ ҳудуд»да ўз позицияларини мустаҳкамлашга интилиши; -Африкага кириши; -Жанубий Америкада беқарорлик келтирувчи ҳаракатлар (Монро доктринаси бўйича АҚШ томонидан назорат қилинадиган ҳудудларга кириб бориши); -Совет қўшинларининг Афғонистонга кириши ва ҳоказо. Совет давлатининг бундай кетма-кет ва геосиёсий нуқтаи-назардан тасдиқланган ташқи сиёсати қаердадир «қарор бериш нуқтаси»нинг мавжудлиги ҳамда ушбу марказ ҳар хил фанлар асосида қандайдир стратегик қарорлар қабул қилинганлигидан дарак берарди. Ўз-ўзидан маълумки гап қаердан туриб бошқарилганлиги номаълум бўлган Бош Разведка Бошқармаси хусусида бормоқда. Фан сифатидаги геосиёсат шўро тизимига қарши бўлган айрим «диссидент» гуруҳларнинг илмий фаолиятида ривожланди. Бу йўналишнинг энг ёрқин намоёндаларидан бири тарихчи Лев Гумилев бўлиб, лекин у «геосиёсат» ёки «евросиё» сўзини ишлатмаган, бундан ташқари у ижтимоий-

сиёсий воқеликни тадқиқ қилмаган. Бундай эҳтиёткорлик билан у шўро тизими даврида этнографик тарихга бағишланган асарлар эълон қилди. Совет давлати ва Варшава шартномаси парчалангандан сўнг геосиёсат Россия томонида яна долзарб мавзуга айланди. Мавкуравий цензура бекор бўлгандан сўнг нарсаларни ўз исми билан айтиш имконияти туғилди. Геосиёсатнинг қайта тикланишида миллий-ватанпарвар давралар биринчи бўлиб иштирок этдилар («День» газетаси ҳамда «Элементы» журнали). Ушбу тадқиқотларда услубиятнинг кучлилиги баъзи бир «демократик» ҳаракатларда ҳам ташаббус уйғотди. Қайта қуришдан сўнг тезда геосиёсат рус жамиятининг энг машҳур мавзуларидан бирига айланди. Шунинг учун замонавий Россияда евросиёчиликлар ва уларнинг меросига қизиқиш кучли. Замонавий атлантизм. Спайкмэн издошлари: Д.У.Мэйнинг, У.Кирк, С. Коен, К.Грей, Г.Киссинджер. 1945 йилдан бошлаб геосиёсатда америкача, соф атлантист йўналишнинг ривожи Николас Спикмэн тезисларида намоён бўлди. У ўз назарияларини ишлаб чиқишда Маккиндернинг фикрларига таянган бўлса, издошлари асосан унинг фикрларини талқин қилишдан бошладилар. 1956 йилда Спикмэннинг шогирди Д. Мэйнинг «Ҳартланд ва Римланд Евросиё тарихида» мазуси остида мақоласи чоп этилди. Мэйнинг таькидлашича «геосиёсий меъёрлар фақат ҳудуднинг қуруқлик ва денгизга муносабатини ҳисобга олмай, балки давлат ва аҳолининг вазифалари ҳамда истиқболли йўналишини ҳисобга олиши лозим.» 18 Бу фикрнинг Видал де ля Бляш хулосаларига яқинлиги, унинг таъсиридан далолат бермоқда. Мэйнинг фикрича, бутун Евросиё «rimland» и макони ўзининг функционал-маданий мойиллигига қараб 3 турга бўлинади. «Хитой, Монголия, Шимолий Вьетнам, Бангладеш, Афғонистон, Шарқий Европа (Прусссия ҳам), Болтиқбўйи ва Карелия-«heartland»га органик боғлиқ ҳудудлар. Жанубий Корея, Бирма, Ҳиндистон, Ироқ, Сурия, Югославия,

геосиёсий нейтрал ҳудудлар. ғарбий Европа, Греция, Туркия, Эрон, Покистон, Тайланд талассократик блокка мойилроқ ҳудудлар. 19 1965 йил Спайкменнинг бошқа издоши У.Кирк Макиндерни машҳур «Тарихнинг географик ўқи» мақоласи номи билан китоб чиқарди 20 . Кирк Спикменнинг геосиёсий кучлар баланс учун «rimland» нинг асосий аҳамияти ҳақидаги тезисини ривожлантирди. Мэйнинг маданий-функционал таҳлили ва «қирғоқ ҳудудлар»ни «теллурократия» ёки «талассократия»га мойиллигига асосланган бўлинишига асосланиб, Кирк тарихий моделини яратди. Бу моделга кўра қирғоқбўйи цивилизациялардан у ёки бу даражада маданий шакллар ва тарихий ташаббус «ички яримой» секторларига тегишлидир ва бу секторларни Мэйнинг талассократияга мойил деб ҳисобдайди. Америкалик Сол Коен «Бўлинган дунёда география ва сиёсат» 21 (4) китобида геосиёсий усулга қўшимча классификация киритишни таклиф қилди. Бунга кўра асосий геосиёсий реалликлар «ядро» (nucleus) ва «дисконтинуам белбоғ» ларга бўлинади. Унинг фикрича, планетанинг ҳар бир конкрет региони 4-та геосиёсий қисмдан Ташкил топган. 1. Савдо флоти ва портларга боғлиқ ташқи денгиз (сув) муҳити. 2. Минтақавий ядро (nucleus), “Hinterland”га яқин термин (қирғоқдан узоқлашган ички регионлар). 3. Дисконтинуал белбоғ (континентнинг ичига ёки ундан ташқарига йўналган секторлар). 4. Бу ансамблдан мустақил геосиёсий регионлар. «Дисконтинуал белбоғлар» концепцияси йирик америкалик стратеглар томонидан ўзлаштирилиб, Генри Киссенжернинг фикрича, АҚШнинг сиёсий стратегияси алоҳида «дисконтинуал» қирғоқ зоналарини бирлаштириш ва яхлит ҳолатга келтириб Совет Европаси устидан тўлиқ назорат ўрнатишга қаратилиши лозим. Бу доктрина инглизча «link» , «алоқа»,

«бўғин» сўзидан келиб чиқиб, «Linkage» номини олди. «Анаконда» стратегияси тўлиқ муваффаққиятга эришиши учун нейтрал ёки континентнинг ички ҳудудларига мойил Евросиё «қирғоқ секторларига» аҳамият бериш зарур эди. Амалда бу сиёсат Вьетнам уруши, Америка-Хитой муносабатларининг яхшиланиши, Эронда Америкага мойил режимни қўллаб- қувватлаш, Болтиқбўйи ва Украина миллатпарвар дисссидентларни қувватлаш орқали бажарилди. Олдинги даврлар каби урушдан кейин Америка атлантист геосиёсат ҳокимият билан алоқаси узилмай турди. «Ядро даври» ҳақидаги геосёсий фикрларнинг ривожини биз америка мактабининг бошқа вакили Колин Грейда учратамиз. У «Ядро даврининг геосиёсати» 22 (6) китобида АҚШ ва НАТО нинг ҳарбий стратегияси ҳақида очерк ёзар экан, минтақаларнинг географик ва геосиёсий хусусиятига кўра сайёрада ядро объектларининг жойлашишини кўрсатади. Атлантистларнинг совуқ урушдаги ғалабаси. 90-йилларнинг бошига келиб атлантизмнинг геосиёсий тараққиёти ўзининг кульминацион нуқтасига етди. «Анаконда» стратегияси ўзининг мутлақ самарадорлигини тўла намоён қилди. Дастлабки англосаксон геосиёсатчилари Х.Макиндер ва Мэхэнлар қарийб авлиёларча башорат қилган ва Спикмен томонидан қайта ишланган стратегия бу пайтга келиб тўлиқ амалга ошганлигини кузатиш мумкин эди. Бутун ХХ аср ҳаётга тадбиқ этилган атлантистлар стратегиясининг ғалабасини советлар давлатининг ва Варшава шартномасини парчаланиши белгилаб берди. Ғарб совуқ урушда Шарқ устидан ғалаба қозонди. Денгиз кучи (Sea Power) heartland устидан ғалабасини нишонлади: Cовет блоки ва НАТО қарама-қаршиликлари тарихда биринчи бор қуруқлик ва Денгиз, Бегемот ва Левиафан оппозициясининг соф шаклида намоён бўлди. Бунда геосиёсий кучлар баланси нафақат мафкуравий, балки геосиёсий константаларни ҳам ўзида аск эттирди.

Совет давлати heartland Евросиёси сифатида ўзида идеократиянинг совет типини намоён қилди. Географик нуқтаи-назардан, бу улкан табиат ресурслари, ва ривожланган ҳарбий қуролларни қамраб олган «Йирик ҳудуд» эди. Совет давлатининг асосий ютуғи совет ҳудудида ёки унга яқин жойлашган аҳолининг «маданий-функционал» мойиллиги ва ишончли мудофаа ва технологик плацдармлар қуришга мослашган ички континент кенгликлари мавжудлигида эди. Бундан ташқари Совет давлатининг Шимол ва Шарқдан ҳимоя қилиниши осон бўлган денгиз чегаралари бор эди. Марказлашган иқтисодиётга асосланиб совет давлати товар-озиқ- овқат автаркиясига ва ҳарбий статусга (мақомга) эга бўлган кучли давлатга айланди. Имконияти борича у таъсирини бошқа континентларга тарқатишга ҳаракат қилди. Лекин Шарқий блокда бир қанча принципиал геосиёсий камчиликлар бор эди. Жануб томонидан чегаралар евросиё тоғлари, Манчжуриядан бошланиб то Тянь-Шан, Помир ва Кавказгача чўзилган бўлса, Ғарбда чегаралар атлантизмнинг стратегик плацдарми жойлашган Европа текисликларидан ўтган эди. Бунда блокнинг марказий базаси «Ўрта Океан», (Midland Ocean) нинг ғарбий қирғоғида жойлашган эди. Бироқ жанубий йўналишда тоғлар нафақат ҳимоя, балки бўлажак экспанция ва жанубий денгизга борадиган йўлларга тўсиқ ҳам бўлди. Бунинг устига Шарқий блок бир геосиёсий марказнинг ўзида ҳарбий-стратегик, иқтисодий, интеллектуал, ишлаб чиқариш ва табиий ресурсларни жамлашга мажбур бўлган эди. Бундай ҳолат Ғарбнинг геосиёсий вазияти ва АҚШ маркази билан муносабатидан кескин фарқ қилар эди. (Бу жуда муҳим ,чунки кучларнинг бундай жойлашишида ғарбий Европага аянчли роль тушган эди; у «санитар кордон» сифатида қарши кучларнинг чегарасига яқин АҚШнинг қуруқлик базасига айланган эди.) Америка бутунлай «ҳарбий денгиз чегаралар» билан ҳимоя қилинган эди. Бундан ташқари, континентини стратегик бирлаштириб, евросиё қирғоқбўйи, «heartland» нинг катта қисмидан Ташкил топган регион устида ўз назаротини ўрнатди. Ғарбий Европадан Туркия ва Греция (НАТО га аъзо давлатлар)

орқали атлантистларнинг назорати Узоқ Шарққа ҳам тарқалар эди. (Таиланд, Жанубий Корея, стратегик мустамлака Япония) ва бу зона Сан- Диего, Филиппин, Гуам, Кариб ва Гаити оролларидаги муҳим ҳарбий базаларга бориб тақаларди. Демак, барча потенциал конфликтлар асосий стратегик ҳудуддан ташқарига чиқарилган эди. Шунингдек, атлантистлар геосиёсий «ядро» кучлар тақсимланиши мураккаб тизимини ишлаб чиқдилар. АҚШ бевосита ҳарбий-стратегик ёрдамини таъминлаб турди. Интеллектуал, молиявий ва ишлаб чиқариш тизимлари ҳамда юқори технологиялар яратувчи марказлар ғарбий Европада жойлаштирилди. Натижада Европа ўзининг ҳарбий хавфсизлигини таъминлаш масаласидан ҳоли бўлди (полиция ва декоратив ҳарбий кучлардан ташқари). Табиий бойликлар ва арзон ишчи кучи учинчи дунёнинг кам ривожланган иқтисодий ночор давлатларидан келар эди. Иккинчи жаҳон урушидан сўнг вужудга келган статус-КВО ни сақлаш ҳужум позицияси бўлиб, атлантист геосиёсатчиларнинг башоратига кўра, бундай вазият континентал блокнинг емирилишига, тўлиқ автаркияга учрашига ва барча стратегик йўналишларини бир вақтнинг ўзида ривожлантиришга мажбур қилар эди. Бундай вазиятдан чиқишга heartland олдида 2-та йўл бор эди. Биринчиси–Европани то Атлантикагача эгаллаш мақсадида арбга экспанция қилиш. Ушбу ҳаракатдан сўнг Совет давлати тинч денгиз чегаралари ва саноат-интеллектуал ва технологик потенциални ўзига таьминлаши мумкин эди. Параллел равишда худди шу ҳаракатни жануб йўналишида, денгизга чиқиш ва «аноконда узугини» узиб ташлаш учун амалга ошири зарур бўларди. Бу қатъий йўл ғалаба қозонган тақдирда барқарор континентал тинчлик ва ”rimland” дан айрилган инқирозига олиб келарди. Бошқа йўл Совет давлати ва унга тегишли ҳарбий кучларнинг Шарқий Европани тарк этиши эвазига НАТОнинг ғарбий Европани тарк этиши ва тўла-тўкис

бетараф позицияга эга бўлган Европани Ташкил этиш бўлган. Мана шу вариант Де Голл даврида анча жиддий муҳокама қилинган эди. Осиёда ҳам ана шундай ўзгаришларни амалга ошириш мумкинлиги тўғрисида баҳслар бўлиб ўтган эди. Масалан Эрон, Афғонистон ҳамда Ҳиндистон (ва эҳтимол Хитой) иштирокида Америкага қарши турувчи кучли стратегик блок яратиш эвазига айрим Ўрта Осиё Республикаларини сиёсий жиҳатдан бевосита назорат қилишдан воз кечиш мумкин эди. Бундан ташқари ушбу икки йўлни бир-бирига мослаштирган ҳолда ғарбда тинч йўл билан, Шарқда эса ҳарбий ҳаракатлар (ёки аксинча) билан ҳам бориш мумкин. Ушбу икки геосиёсий ҳаракатни омухталик билан олиб бориш айниқса муҳим эди. Цивилизациялар тўқнашуви: Хантингтоннинг неоатлантизми. Геосиёсат нуқтаи назаридан бу ҳолат Мэхен ва Сникмен тамойилларига аниқ эргашишни билдиради, чунки Хантингтоннинг маданият ва цивилизацион фарқларга худди муҳим геосиёсий факторлар (омиллар) сифатида урғу бериши унинг "органицист" фалсафасига бориб тақаладиган классик геосиёсат мактабига алоқадорлигини кўрсатади. Ушбу фалсафага олдиндан хос бўлган хусусиятлардан бири шундаки, ижтимоий тизимлар ва давлатлар механик ёки ғоявий тузилмалар сифатида эмас, балки "ҳаёт шакллари" сифатида қараларди. Хантингтон ғарбнинг эҳтимоли катта бўлган душманлари сифатида Хитой ва ислом давлатларини (Эрон, Ироқ, Ливия ва ҳоказо) кўрсатади. Бунда Мэйниг ва Кирк доктриналарининг тўғридан-тўғри таъсири кўриниб турибди. Бу геосиёсатчилар rimland га геосиёсий тегишли бўлган ислом ва "конфуцийлик" цивилизациялари мавжуд "қирғоқ зоналари" давлатларининг йўналишини "heartland"нинг позициясидан кўра муҳимроқ деб ҳисоблайдилар. Шунинг учун неоатлантизмнинг бошқа вакилларидан, хусусан Пол Вольфовицдан фарқли ўлароқ Хантингтон Россия-Евросиё, heartland ёки қандайдир янги Евроосиё континентал тузилмасининг геосиёсий қайта тикланишини асосий таҳдид деб ҳисобламайди.

1992 йил март ойида америкалик Пол Волфовиц (хавфсизлик ишлари бўйича маслаҳатчи) АҚШ ҳукуматига доклад йўллайди. Бу докладда Европа ва Осиё қитъаларида АҚШга қарши тура оладиган стратегик кучни пайдо бўлишига йўл қўймаслик ҳақида гап бориб, бундай куч Россия бўла олиши ва унга қарши Болтиқбўйи давлатларидан "санитар кордон"ини яратиш лозимлиги тушунтирилади. Бу ҳолатда америкалик стратег Вольфовиц Спикмендан кўра Макиндерга яқин туриши билиниб турибди ва шу нарса унинг фикрларини Хантингтоннинг назариясидан фарқлаб туради. Ҳар қандай ҳолатда ҳам, конкрет потенциал рақибни аниқлашдан қатъи назар, барча неоантлантистларнинг фикри бир бўлиб қолаверади: совуқ урушдаги ғалаба ғарбга бошқа геосиёсий тузилмалардан (ҳозирги ёки келажакдаги) келадиган таҳдидни бекор қилмайди. Демак, «дунёнинг ягона»лиги ҳақида гапиришга ҳали эрта, чунки теллурократия ва талассократиянинг сайёравий қарама-қаршилиги XXI асрда ҳам ўз долзарблигини сақлаб қолаверади. Рўй берадиган барча геосиёсий жараёнлар ана шу дуализм атрофида давом этаверади.

ХУЛОСА Тадқиқот давомида минтақавий хавфсизликнинг асрлардан бери шаклланиб келаётган геосиёсий қоидаларга таянган тақдирда мустаҳкам асосга эга бўлишига амин бўлдик . Чунки ҳар бир минтақа ўзининг геосиёсий мавқеига боғлиқ ҳолда жуда жадал ёки нистабатан суст геосиёсий таъсирлашувлар доирасида бўлади . Шу жумладан Марказий Осиё минтақаси ҳам ўзининг геосиёсий аҳамиятигиа кўра қадимдан у ёки бу стратегик кучларнинг геосиёсий рақобати доирасида бўлиб келган . Минтақа геосиёсий аҳамиятининг юксалиш даврларида бу ерда уруш ҳаракатлари авжига чиққан . Бунга Буюк Искандарнинг юришлари , Араб халифалиги давридаги юришлар , Чингизхоннинг босқинини мисол келтириш мумкин . Минтақа улкан салтанат марказига айланган даврларда эса бошқа ўлкаларни ўзининг геосиёсий таъсир доирасига тортган . Бунга қадимги даврларда Чингиз босқини ва Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашлари , Темур салтанатининг бутун Евроосиё қитъасига ёйилиши натижасида бутун минтақаларни ўз таркибига тортиб боришини ҳамда Бобур салтатанатини мисол келтириш мумкин . Марказий Осиёнинг XIX асрда Чор Россияси томонидан босиб олиниши , ўтган асрда эса абадий ўзаро зиддиятлар ботқоғида қолишлари учун шўролар томонидан парчалаб юборилиши , улар орасида мураккаб чегаралар тортилиши ва ниҳоят 70 йил давомида бошқа давлат таркибида бўлганлиги минтақанинг тўлиғича ташқи таъсир доирасида қолганлигини яққол кўрсатиб берди . Янги аср бўсағасида рўй берган сиёсий жараёнлар дунё харитасида ўнлаб янги давлатларни юзага келтирди . Евроосиё қитъасида янгидан бошланган геосиёсий кураш Марказий Осиё ҳудудини ҳам тўлиғича қамраб олди . Мураккаб геосиёсий жараёнлар кечаётган бугунги даврда минтақавий хавфсизликни таъминлаш биринчи навбатда бир давлат ёки давлатлар бирлиги асосида миллий манфаатлар мутаносиблигини шакллантиришни тақозо этади . Ҳеч бир давлат минтақадаги бошқа давлатлардан ажраган ҳолда якка ўзи ўз хавфсизлигини тўлиқ таъминлай олмаслиги тарихда рўй берган геосиёсий жараёнлардан кўп маротаба исботланган .

АДАБИЁТЛАР : 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон,2003. 2.Ўзбекистон Республикаси “Виждон эркинлиги ва диний Ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрири). Ўзбекистон Республикасининг қонуни - Т.:Адолат,1998.- 3.“Давлат тили ҳақида”ги (янги таҳрир) Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 997.- 4.“Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 1989.- 4.Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси.-Т.:Адолат,1996. 5.Ўзбекистон Республикасида масофавий таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш концепцияси (Лойиҳа)// Хабар.- 2004.- 20 февраль. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарори// Ўзбекистон овози.-2004.-29 январь. 7. Поздняков Э.А. Геополитика.-М.:Прогресс, 1995. 8. .Данилевский Н.Я. Россия и европа.-М.:Глаголь, 1991. 9. .Хантингтон С. Сталкновение цивилизаций, Полис, 1994, №1.

O'xshashlar

Янги давр геосиёсий назариялари ва мактаблари

Геосиёсат классиклари геосиёсий жараёнлар борасидаги илмий йўналишлар, уларнинг асосий ғоя ва тамойиллари

Ўзбекистон ва Марказий Осиёда геосиёсий жараёнлар

Рус ва Совет Геосиёсий концепциялари

Буюк Британия геосиёсий мактаби