Ўзбекистон ва Марказий Осиёда геосиёсий жараёнлар - Siyosatshunoslik - Referatlar

Ўзбекистон ва Марказий Осиёда геосиёсий жараёнлар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон ва Марказий Осиёда геосиёсий жараёнлар РЕЖА: 1. Ўзбекистон жойлашган минтақанинг геосиёсий мавқеи 2. Минтақадаги геосиёсий жараёнларнинг этно-ҳудудий ва диний жиҳатлари

Ўзбекистон тарихан Буюк ипак йули каби қадимий савдо йўллари туташган, қизғин ташқи алоқалар ва турли маданиятларнинг бир-бирини ўзаро бойитиш жараёни кечган ҳудуд — Ўрта Осиёнинг марказида жойлашган. Ана шу қулай жуғрофий ўрин — унинг бугунги кунда ҳам узоқ- яқин мамлакатларни ўзаро боғлаб турувчи кўприк бўлиб келаётгани халқаро муносабатларни ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этмоқда. Юртимизга нисбатан айтилган "Шарқ дарвозаси" деган таъриф бу ҳақиқатнинг ёрқин тасдиғидир. Мамлакатнинг жаҳондага нуфузи унинг иқтисодий ва интеллектуал салоҳияти, дунё цивилизацияси, фан ва маданият ривожига қўшган ҳиссаси, айни вақтда, умумэътироф этилган халқаро меъёрларга нечоғлиқ амал қилиши, халқнинг турмуш даражаси билан белгиланади. Дунё хамжамиятидан ўзига хос ўрин эгаллаб бораётган Ўзбекистон ўз ички ва ташқи сиёсатида ана шу мезонларга таянади. Мамлакатимизнинг ички сиёсати "Инсон ва унинг манфаатлари ҳар нарсадан улуғ" деган тамойил асосида амалга оширилади. Бу жараён ҳар бир фуқаро учун муносиб турмуш шароитини яратиб бериш, унинг ҳақ-ҳуқуқ ва эркинликларини кафолатлаш, озчиликнинг кўпчилик иродасига бўйсуниши, шу билан бирга, озчилик фикрининг ҳам кўпчилик томонидан ҳурмат этилиши каби демократик қоидаларни ўз ичига олади. Ўзбекистон ўз ташқи сиёсатида барча давлатлар билан тенг ҳуқуқлилик ва ўзаро манфаатдорлик асосида ҳамкорлик қилиш, уларнинг ички ишларига аралашмаслик, умуминсоний қадриятларга содиклик, тинчлик ва хавфсизликни асраб-авайлаш, халқаро ҳуқуқ меъёрларининг устуворлиги каби тамойилларга амал қилади. Минтақада тинчлик ва барқарорликни сақлаш, уни ядро қуролидан холи маконга айлантириш, минтақавий можароларни тинч йўл билан ҳал этиш, халқаро террорчилик ва ақидапарастликка қарши кураш мамлакатимизнинг жаҳондаги нуфузини янада оширишга хизмат қилади.

Геосиёсат нуқтаи-назаридан Ўзбекистон Марказий Осиёнинг марказини эгаллаган ҳамда муҳим стратегик мавқега эга бўлган давлат ҳисобланади. Сиёсий, иқтисодий ҳамда маънавий салоҳияти нуқтаи-назардан ўзига хос аҳамиятга эга бўлган бу мамлакат демографик ҳолати бўйича бошқа республикаларга нисбатан юқори кўрсаткичларга эга. Бошқача айтганда Марказий Осиё минтақасининг 40% аҳолиси фақат Ўзбекистонда истиқомат қилади. қўшни республикаларнинг Ўзбекистонга чегарадош бўлган барча маъмурий ҳудудларида ўзбеклар маҳаллий элатлар билан биргаликда истиқомат қилади. Ўзбек халқига хос бўлган бағрикенглик, урф- одатларни эъзозлаш, анъаналарга амал қилиш, бақамти яшаётган элатлар ўртасида табиий равишда унинг етакчилигини таъминлаб беради. Масалан, турли элатлар биргаликда истиқомат қиладиган ҳудудларда тўй, маърака, таъзия, ҳашар ёки бошқа ижтимоий тадбирлар асосан ўзбеклар етакчилигида ўтишини кузатиш мумкин. Бу Ўзбекистоннинг минтақада нафақат географик, балки этно-маданий нуқтаи-назардан ҳам муҳим боғловчилик вазифасини намоён этмоқда. Хулоса қилиб айтганда минтақанинг геосиёсий мавқеи қуйидаги омиллар билан белгиланмоқда: Марказий Осиёнинг геосиёсий мавқеи аввало унинг иқтисодий имкониятларидан келиб чиқмоқда. Бу борада энг манфаатли ҳамкорлар билан иш олиб бориш муҳим аҳамиятга эга. Минтақада етакчи давлатларнинг манфаатлари тезлик билан шаклланиб бораётганлигини кузатиш мумкин. Ўз иқтисодий манфаатларини амалга ошира олмаган ташқи кучлар минтақада муҳим аҳамиятга эга бўлган омиллар, хусусан диний, миллатлараро муносабатлар, ҳудудий муаммолар, сув тақсимотига оид масалалар каби омилларга урғу берган ҳолда минтақада беқарорлик юзага келтиришлари мумкин. Шу нуқтаи назардан, миллатлараро муносабатларда барқарорликни сақлаш минтақавий хавфсизликнинг муҳим жиҳатларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, минтақада сув тақсимоти масалаларида ҳукуматлараро комиссия

ишини тўғри йўлга қўйиш муҳим аҳамиятга эга. Бундан ташқари, республикалар ўртасида чегаралаш ишларини охирига етказиш ва бу масалада ҳеч қандай муаммо қолдирмаслик бутун минтақанинг геосиёсий мавқеининг кўтарилишига олиб келади. Шунингдек, минтақадаги коммуникацион тизим яратилиши унинг иқтисодий ва сиёсий аҳамиятини ошишига олиб келувчи омил ҳисобланади. Албатта бунга республикалар манфаатларининг солиштирилиши, шунингдек узлуксиз ва жадал музокаралар орқалигина эришилиши мумкин. Диққат қилиниши зарур бўлган яна бир муҳим жиҳат, нодавлат мавқеида фаолият юритувчи хорижий Ташкилотлар томонидан ўтказилаётган тадбирларнинг мавзуларига диққат қилиш ва ушбу тадбирлар томонидан қабул қилинган хулосаларнинг минтақа ижтимоий-сиёсий ҳаётига таъсири тўғрисида амалий тадқиқотлар олиб бориш ва тегишли тадбирлар ўтказиш зарурдир. Минтақанинг иқтисодий имкониятларни ишга солишда геосиёсий рақобатга қўшилиб кетиш республикалар ўртасида қийинчилик билан ўрнатилган ҳамкорликка путур етказиш билан бирга, республикаларни турли иқтисодий гигантлар манфаатларининг қурбонига айланиб қолишига олиб келиши мумкин. Тенг манфаатлар асосида ҳамкорлик ўрната билиш дунё иқтисодий тизимига тадрижий ҳамда қонуниятли интеграциялашувга, шу билан бирга минтақа геосиёсий аҳамиятининг янада кўтарилишига олиб келиши шубҳасиздир. Минтақадаги геосиёсий жараёнларнинг этно-ҳудудий ва диний жиҳатлари Геосиёсий назариядаги энг муҳим қоидалардан бири бу – етакчи давлатларнинг ўз мақсадини амалга ошириш йўлида имкон қадар Европа ёки Осиё ҳудудида бирор бир йирик сиёсий тузилманинг пайдо бўлишига йўл қўймасликдир. Аксинча мавжуд йирик империя ёки минтақавий миқёсда кучли мавқега эга бўлган йирик давлатни парчалаш асосий вазифа ҳисобланади 23 . Шу нуқтаи-назардан Евроосиё

минтақасидаги йирик давлатларга нисбатан доимо ана шу стратегия қўлланилади. Масалан, Хитойнинг минтақадаги мавқеи ва унинг ҳудудидаги айрим айирмачи гуруҳларни (уйғурлар, тибетликлар, дунганлар билан боғлиқ масалаларни эсланг) қўллаб-қувватловчи ташқи манбаланга эътибор берилса, вазиятни англаш мумкин. Марказий Осиёга нисбатан қўлланилган стратегияга назар ташлайдиган бўлсак ҳам худди шундай манзара кўзга ташланади. Турли нодавлат Ташкилотлари кўринишида минтақага кириб келган ташқи кучлар бу ердаги давлатлар, халқларни бир-биридан ажратишга қаратилган ҳатти-ҳаракатлар олиб боришганлигини осонгина кузатиш мумкин. Бошқача айтганда, турли нодавлат, нотижорат аммо халқаро мавқега эга бўлган бундай Ташкилотлар минтақадаги муаммовий нуқталарни излаб топишга, уларни долзарблашуви учун турли мавзуларда анжуманлар Ташкил этишлари, бундай муаммолар тўғрисида маҳаллий олимлар ва тадқиқотчилар ёрдамида мақолалар чоп этишлари мумкин. Бундай фаолият минтақада геосиёсий манфаатлари мавжуд бўлган давлатлар томонидан молиявий қўллаб-қувватланади ва уларнинг ташқи стратегияси йўналиши ҳамда фаоллигига қараб кучайиши ва сусайиши мумкин. Марказий Осиёда, айниқса қозоғистон ва қирғизистонда бундай фаолиятда бўлган Ташкилотлар кўп бўлиб, улар минтақадаги этник, ҳудудий, сув тақсимоти каби масалалардаги низоли нуқталарни қидириб топишга ва уларга урғу берган ҳолда минтақадаги вазиятни беқарорлаштиришга ҳаракат қилишади. Минтақа атрофида кечаётган геосиёсий жараёнлар бу ердаги этно-сиёсий ва диний омилларга алоҳида эътибор беришни талаб этади. Минтақа атрофида етакчи давлатларнинг турли характердаги манфаатлари тезлик билан шаклланиб бораётганлиги ҳамда уларнинг ўзаро тўқнашуви эҳтимоли ушбу омилларнинг ташқи кучлар томонидан ишга солиниши мумкинлигини кўрсатмоқда. Бунинг исботи учун бир

неча йил давомида минтақада диний экстремистик ва фундаменталистик ғояларни тарқатиш оқибатида рўй берган жараёнлар ва мудҳиш воқеаларни эслаш кифоя бўлса керак. 24 Бу минтақадаги элатларо муносабатларнинг хатарли жиҳатлари хусусида хорижий ОАВда айниқса кейинги йилларда чиқишлар кучайиб кетди. Бу чиқишларнинг асосий кўпчилиги ташқи сиёсий кучларнинг буюртмаси асосида тайёрланишини эсдан чиқармаган ҳолда, минтақадаги элатларо муносабатлар, умуман этно-сиёсий масаланинг асли ҳолига назар ташлаймиз. Марказий Осиё халқларининг асосий қисми туркийзабон сунний мусулмонлардан иборатдир. Ўзбеклар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, қорақалпоқлар ҳамда уйғурлар минтақанинг маҳаллий элатлари ҳисобланади. Миллий гуруҳларнинг минтақа бўйлаб жойлашувига мувофиқ равишда тарихий тараққиёт натижасида ҳар бир туб элатга хос тийнат, турмуш тарзи, хўжалик юритиш услуби, анъаналар ва миллий руҳ шаклланган. Масалан минтақанинг шимолий қисмида асосан қозоқлар, қирғизлар, шимолий-ғарбда қорақалпоқлар, шимолий-шарқда ва шарқда қирғизлар ҳамда уйғурлар, ғарбий ва жанубий-ғарбий ҳудудларда туркманлар, жанубда ва жанубий- шарқда афғонлар, тожиклар ва бошқа айрим элатлар, минтақанинг марказий ҳудудларида эса асосан ўзбеклар истиқомат қилишади. Шуни таъкидлаш керакки, бундай жойлашувда ҳеч қандай сунъийлик кўзга ташланмайди ва тарихий шаклланган этник чегараларнинг ифодаси ҳисобланади. Аслида ҳам шундай, яъни Марказий Осиёнинг маҳаллий элатлари қадим-қадимдан ана шу ҳудудларда истиқомат қилишган ва ўзларига тегишли ҳудуднинг табиий- иқлим шароитларига мос равишда тийнати, руҳияти ҳамда анъаналари шаклланган. Шимолий ҳудудларда истиқомат қилувчи элатлар қадимдан асосан кўчманчилик билан ҳаёт кечирганлари учун, уларда шунга мос хўжалик юритиш тизими шаклланган. Асосан чорвачилик билан шуғулланган қозоқлар, қирғизлар, қорақалпоқлар ва туркманларда уруғ-қабилачилик

асосида қурилган сиёсий тизим мавжуд бўлган. Кўпгина ўзбек уруғлари билан қозоқ ва қирғизларда анъаналар, расм-русумлар ва турмуш тарзи борасида кўпгина ўхшашликлар мавжуд. Чунки ўзбек уруғлари ҳам қадимда кўчманчилик билан турмуш кечиришган. Ўзбеклар, уйғурлар ва тожиклар нисбатан узоқ давлатчилик тарихига эса бўлганликлари туфайли уларнинг хўжалик юритиш тизими ҳамда турмуш тарзи ўзига хос тарзда ривожланган. Шаҳарлашув жараёни, ишлаб чиқариш муносабатлари нисбатан эрта ривожланган бу элатлар Ташкил этган сиёсий тизимларда уруғ-қабилачилик анъаналари сақланиб қолган бўлсада, нисбатан тугал давлатчилик механизми шаклланган. Ҳеч бир элат ўзига тегишли ҳудуднинг у ёки бу хусусиятидан норози бўлмаган, бошқача айтганда фарзанд ота-онани танлай олмагани каби ҳеч бир элатнинг тарихий ватанни танлаш ёки уни бирор ёққа кўчириш имконияти йўқ. Ушбу элатлар ҳам ҳеч қачон ўзларига тегишли ҳудуднинг географик ўрни борасида норозилик кайфиятида бўлмаганлар. Хўш бу ерда қандай муаммо бўлиши мумкин? Кейинги йилларда Марказий Осиёни тадқиқ қилувчи маҳаллий ва хорижий марказлар, журналистларда ўтган асрнинг 20- йилларида Марказий Осиёда ўтказилган чегаралаш натижасида йўл қўйилган ҳудудий муаммоларга урғу бермоқдалар. Чунки маҳаллий элатларнинг асосий қисми тарихан ўзларига тегишли ҳудудларда яшасаларда, уларнинг айрим қисми ўша чегаралаш натижасида тарихий ватанларининг маъмурий чегарасидан ташқарида қолган. Бошқача айтганда Ўзбекистон атрофидага деярли барча чегара ҳудудуларида маҳаллий элатлар аралаш истиқомат қилишади. Улардан ташқари русийзабон элатлар ҳам ўтган аср давомида Ўрта Осиё ва қозоғистон халқ хўжалигини юксалтириш баҳонасида кўчириб келтирилган, жалб этилган ёки Сталин даврида амалга оширилган депортация натижасида мажбурий кўчирилган. Шуни таъкидлаш керакки, кўпмиллатлилик аста-секин бу республикаларда маданий бойлик сифатида англанган ва сира ҳам ички хафсизликка путур етказувчи омил сифатида қабулланмаган. Марказнинг миллий сиёсати,

маҳаллий элатларнинг кенгфеъл ва бағрикенглиги русийзабон элатларнинг кўпайишига олиб келган. Минтақанинг туб элатларига хос бўлган маҳаллийчилик ва уруғ- аймоқчилик давлат қурилиши ва сиёсий ҳокимият масалаларида айниқса муҳим аҳамият касб этади. Ижтимоий ҳаётда эса ушбу ҳодиса ўтган асрнинг сўнги ўн йиллигида айниқса Тожикистонда кучлироқ намоён бўлди. Бу ерда бир неча йил давом этган фуқаролар уруши турли минтақавий гуруҳлар, хусусан помирликлар, ҳисорликлар, душанбеликлар, қоратегинлар, хўжандликлар ва қўрғонтепаликлар ўртасида бўлиб ўтган эди. Тожикистонда давлат тузилмалари, иқтисодий ҳудудлар ёки халқ хўжалигидаги турли соҳаларнинг минтақавий кучлар томонидан тақсимланганлиги меъёрий ҳолга айланган ва бу омил мамлакатда ички хавфсизликка путур етказувчи энг таъсирчан воситалардан бир бўлиб қолмоқда. Айрим ташқи кучлар Марказий Осиёнинг Тоғли Бадахшон ҳудудида истиқомат қилувчи, мусулмонларнинг минтақада кенг кам тарқалган гуруҳи, «исмоилия» мазҳабига мансуб Помирлик тожикларни ишга солишга ҳаракат қилмоқдалар. Уларнинг фикрига кўра, айнан ҳинд-европа қонига мансуб бўлган помирликлар диний жиҳатдан ярим шиа бўлганликлари ҳамда маданий жиҳатдан Ҳиндистондаги сингхларга ҳам яқин эканликлари туфайли Марказий Осиё цивилизациясининг маданий жиҳатдан марказий нуқтасини Ташкил этадилар. Шу нуқтаи-назардан бу омил сиёсий мақсадда ҳам ишга солиниши мумкин. Марказий Осиёнинг туб элатлари ёки улардан чиққан олимларнинг хаёлига келмайдиган бундай мавзунинг негизида айнан ташқи кучларнинг геосиёсий мақсади борлигини яққол сезиш мумкин 25 . Қозоғистон, Қирғизистон ва Туркманистонда ҳам маҳаллийчилик омилининг ўзига хос ўрнини кузатиш мумкин. Бу қозоғистонда жузлар ўртасидаги муносабатларда намоён бўлса, қирғизистонда шимолий ва жанубий вилоятлар ўртасидаги муносабатларда нмоён бўлади. қозоғистонлик тадқиқотчиларнинг фикрича жузлар ўртасидаги зиддият мамлакат тараққиёти учун жиддий зарар етказувчи ижтимоий иллатдир. Бу ҳақда

айниқса Қозоғистон ва Қирғизистон ОАВда кўплаб миқдорда чиқишлар мавжуд. Қирғизистонда уруғлар ўртасидаги муносабатлар қирғизларнинг этник бутунлигини парчаловчи омил бўлмасада, бу ердаги этно-маданий муносабатлар шимолий вилоятлар ва жанубий вилоятларда яшовчи этник гуруҳлар, яъни қирғизлар-ўзбеклар, қирғизлар-тожиклар, қирғизлар-қозоқлар ўртасидаги муносабатларда намоён бўлади. Минтақадаги этно-сиёсий вазият геосиёсий мавқеини баҳолашда муҳим аҳамиятга эга бўлсада, етакчи давлатлар учун минтақанинг аҳамияти унинг жуғрофий жойлашуви ҳамда иқтисодий имкониятларидан келиб чиқади. Янги минг йиллик бошларида Марказий Осиё ҳудудида амалга оширилаётган геосиёсий жараёнлар минтақавий хавфсизлик масаласига алохида тўхталиб ўтишни тақозо қилади. Ҳудудда фундаменталистик мафкурани ёйишга бўлган уринишлар, бу иллатнинг, нафақат бир республика миқёсида, балки бутун Марказий Осиё минтақасига хавф солишини англатди. Бу вазият хавфсизликнинг бўлинмаслик тамойили ва унинг глобаллашганлик табиатини намоён қилди. 10 йил ичида олиб борилган мураккаб сиёсий жараёнлар натижасида, ҳудудда мавжуд бўлган муаммолар кўлами аниқ белгиланиб олинган бўлиб, республикаларни реал хавфдан огоҳ этиш талаби кучаймокда. Маҳаллий тадқиқотчиларнинг хулосасига кўра, бу хавфсираш ҳаёлий фикрлашларнинг натижаси эмас. Шу сабабли, биринчи ўринда ташқи кучлар томонидан Ташкил қилинган ички хавф ўзининг инъикосини топмоқда. Мутахассислар ҳамда сиёсатчиларнинг таъкидлашига кўра, айниқса Фарғона водийсида ҳар хил кўринишга эга бўлган зиддиятлар мавжуд. Бугунги кунда, Марказий Осиё давлатларининг мустақилликка эришганидан кейинги қисқа геосиёсий тарихи давомида (қирғизистон жанубидаги, қўшни Тожикистон ва Афғонистондаги воқеалар) рўй берган геосиёсий жараёнлар, этносиёсий ва минтақавий муаммоларнинг ўз долзарблигини йўқотмаганлиги ҳамда уларни жиддий баҳолаш зарурлигини кўрсатмоқда.

Ўта жиддий мазмундаги мавзуни таҳлил қилиш, бу ҳудуднинг геосиёсий шарт-шароитини “Катта Марказий Осиё” доирасида таҳлил қилишни талаб этади. Бу эса ўз навбатида аввало этник масаларнинг нима сабабдан этносиёсий масалага айланганлигини тушунишга, иккинчидан этно- ҳудудий муаммонинг минтақада қайтадан долзарблашуви саволларига қисман жавоб беришга ёрдам беради. Марказий Осиё бу Евросиё минтақасининг марказида жойлашган, кенг ҳудудида 50 млн.дан ортиқ аҳоли истиқомат қилади. Бу ҳудуд ер юзидаги етакчи давлатлар ҳисобланган Россия, Хитой, Ҳиндистон ва Эрон билан чегарадош. Марказий Осиё ҳудуди чегарасининг узунлиги 20 минг км. Минтақнинг жанубий қисми геосиёсий жараёнлар миқиёсида энг мураккаб ҳисобланиб, оҳирги воқеалар бу қисм нафақат ҳудудда ёки минтақада, балки бутун жаҳонда стратегик мувозанатни таъминлашда асосий рол ўйнашини англатди. Ҳозирги кунда ҳам Афғонистон, зиддиятлар ўчоғи сифатида қолмоқда ва бу шарт-шароит, минтақавий хавфсизликка таҳдид солиш имкониятини яратмокда. Иккинчи томондан, минтақада мавжуд бўлган табиий хомашё, қулай жўғрофик ва иқлимий шарт-шаротилар, юксак иқтисодий имкониятлар мавжудлиги, минтақа трансмиллийкомпанияларни янги бозор сифатида ўзига жалб қилмокда. Айнан минтақанинг иқтисодий жозибадорлиги, келажакда унинг заиф томонларини пайдо бўлишига олиб келиши мумкин. З. Бжезинскийнинг ёзишича, “1993 йилдан 2005 йилгача энергияни истеъмол қилиш ҳажми дунёда 50 % ортиши кутилмоқда, бу ўз навбатида янги манбаларни ўрганиш ва эксплуатация қилишни талаб қилади”. Шу сабабли, бой энергия манбаларига эга ва этник масаларда нотич бўлган минтақа, келажакда жаҳон зиддиятлари майдонига айланиши мумкин. Бу бир сўз билан айтганда, Марказий Осиё кўпгина жиҳатлар бўйича буюк давлатлар учун ўзининг сиёсий ва иқтисодий қизиқишларини ривожлантириш учун жуда қулай минтақа ҳисобланади.

Географик жиҳатдан Марказий Осиё Россия ва АҚШ етакчилигида турли давлатлар томонидан олиб борилаётган геосиёсий ўйиннинг “назорат чизиғида” жойлашган. Бу ерда гап Евросиё қатъаси учун асрлардан бери “heartland” ва “rimland” ўртасида давом этиб келаётган қарама-қаршиликлар ҳақида кетмоқда. Шу сабабли, Марказий Осиёда пайдо бўлган геосиёсий муаммолар, ушбу вазиятда этносиёсий тангликнинг пайдо бўлишини кенг маънодаги геосиёсий занжирнинг бир халқаси сифатида талқин этиш мумкин. Унинг қай тарзда ривожланиши икки қарама-қарши томоннинг танлаган тактикасига боғлиқдир. Марказий Осиё геосиёсий жараёнларининг табиати ва йўналишига, юқорида баён қилинган давлатлардан ташқари, Хитой, Покистон, Ҳиндистон ва Эрон каби давлатларнинг қизикиши тобора ортиб бормокда. Бу давлатлар баъзида диний ёки этносиёсий қарталарни ўйнашга ҳаракат қилишмоқда. Марказий Осиёнинг этник ўзига хослиги, хақиқатдан ҳам, чуқур изланиш ва эътиборни талаб қилади. Бу хусусият минтақанинг этник харитасини, сиёсий харитаси билан тўғри келмаслигидан далолат беради. Деярли ҳамма чегара олди ҳудудларда этник туб аҳоли ёнма-ён истиқомат қилади, лекин бу шарт-шароит, улар бир-бирига ҳар хил ҳудудий даъво қилиш имкониятидан фойдаланишмайди дегани эмас. Масалан, бу ҳудуд сирасига Қирғизистоннинг жанубий ҳудудлари, Тожикистоннинг шарқий ва шимолий туманлари киради. Қозоғистонда аҳолининг салькам 50% қозоқ миллатига мансуб эмас. Бундан ташқари республикалар орасидаги давлат чегараларини делимитация ва деморкация қилиш жараёни тўлиқлигича тугалланмаган. Делимитация жараёнининг якунлаш билан боғлиқ бўлган ишларни ҳал қилишда асосий қийинчилик тоғлардаги эришиш қийин бўлган ҳудудларда чегарани белгилашдир. Ўзбекистон ва Туркманистон, Қозоғистон ва Ўзбекистон орасидаги ҳудудларда делимитация жараёни мувафаққиятли якунланган. Лекин Ўзбекистон билан Қирғизистон, ҳамда Ўзбекистон ва Тожикистон орасидаги тоғли ҳудудларда давлат чегарасини белгилаш

жараёнида қийинчиликлар мавжуд. Шуни таъкидлаб ўтиш зарурки, бу масалалар ташқи сиёсий, баъзида эса ҳарбий-техникавий тусга эга бўлиб, тузилга ҳукуматлараро комиссиялар ёки қўмиталар асосида ҳал қилинмоқда. Шундай экан, бу масалалар бу қадар долзарб муаммога айланмаслиги зарур эди. Лекин ташқи кучларнинг босими остида вужудга келаётган вазият, бу масалага жиддий ёндашувни талаб килмоқда. Масаланинг қўшни ва чет давлатлар матбуоти томонидан Марказий Осиёда ўтган асрларда ўз асосини топган этник муаммолар мавжудлиги ҳақидаги хабар беришлари, масаланинг жиддийлигидан далолат беради. Этносиёсий масалалар билан боғлиқ саволларга якунловчи хулосани бериш учун минтақанинг тарихий этник харитасига эътибор беришни таъқазо қилади. Жамиятнинг турли хил маданиятга бойлиги кўпмиллатлик жамиятлилигидан далолат беради, аммо XX асрдаги жаҳонда олиб борилаётган жараёнларнинг ривожланиши, бу омилни сиёсий қуролга айлантирди. Бу феномен кўпинча ўз геосиёсий ёки иқтисодий қизиқишларини амалга ошириш мақсадида босим кўрсатиш ёки этник поляризация жарёнини амалга ошириш омили сифатида фойдаланилади. Айнан, полиэтник (кўпмиллатли) жамиятларда миллатлараро қарама- қаршиликлар заминида пайдо бўлиб, томонлар бу вазиятда зиддият пайдо бўлишига қонуний асос бор деб ҳисоблашади. Бошқача қилиб айтганда, бу ҳудудларда ҳар хил омиллар ёрдамида, яъни тарихий ёки ҳудудий муаммолар заминида зиддиятлар пайдо бўлиши кузатилади. Бу масалада Президен И.А Каримов қуйидагиларни ёзган эди: “Шу нарса равшан бўлмоқдаки, кўп миллатли ва кўп тилли мамлакатларда ўз давлатларига ном берган асосий миллат билан бу мамлакатлардаги истиқомат қилувчи этник озчилик ўртасидаги ўзаро муносабатлар ички сиёсий барқарорлик ва миллий хавфсизликни ҳал қилувчи шартларидан бири бўлиб қолмоқда” Бундан келиб чиқадики, элатлараро тотувликни сақлаш Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлашнинг асосий шартларидан бири ҳисобланади. Барча республикалар кўпмиллатли бўлиб, бу минтақада асосий

миллатлардан ташқари бошқа туб этнос вакиллари мавжуд. Миллатлараро мунасобатлар қўшничилик ва тотувлик асосида мавжуд, деб таърифлаш мумкин, бу албатта республикалар орасида икки томонлама муносабатларнинг ривожланишига яхши туртки бўлиб қолади. Марказий Осиё давлатлари ўтган асрнинг биринчи чорагидан эътиборан кўпмиллатлилик хусусиятига эга бўла бошлаган. Маҳаллий бўлмаган этносларнинг минтақага кириб келиш тарихи барчага маълум. Масалан, рус миллатига мансуб халқ шўро ҳокимиятини ўрнатиш ёки халқ хўжалигини кўтариш баҳонасида ёки бўлмаса мажбурий кўчириш (депортация) йўли билан совет даврида кўчиб келган. Полуэтнизация жараёни натижасида республикаларда миллий таркиб сони 100 дан ошган. Шуни таъкидлаш керакки, Марказий Осиё этносларининг бағрикенглиги республикаларда этник озчиликлар сонининг ошишига қулай шароит бўлиб хизмат қилган. Иккинчи томондан, Марказий Осиё кўпмиллатли эканлиги вақт ўтиши билан маданий бойлик сифатида қабулланиб, бир мамлакат ёки бутун минтақанинг ички хавфсизлигига ўз ўзидан таъсир қилмас эди. Аммо ХХ аср охирларидаги геосиёсий жараёнларнинг жадаллашуви буюк мамлакатлар орасидаги зиддиятларга ўзгача тус берди. Давлатлар ўртасидаги бу рақобат сиёсий жараёнлар доирасидан чиққан ҳолда этномаданий омилларни ҳам сиёсий қуролга айлантирди. Демак, мазкур этномаданий ҳодиса ташқи омилларнинг таъсири остида Марказий Осиё минитақасига хавф солиши мумкин. қадимдан ўзбек, қозоқ, қирғиз, тожик, қорақолпоқ, ҳамда уйғурлар Марказий Осиёнинг туб элати ҳисобланиб, уларни ягона этномаданий ва диний илдиз бирлаштириб келган. Бу этник гуруҳларнинг яқинлиги, ҳаётнинг ҳар хил жиҳатларида ўз инъикосини топади. Масалан, қозоқ, қирғиз, қорақолпоқ ва қисман ўзбеклар нафақат тил масаласида ўхшашлиги мавжуд, балки бир хил турмуш кечириш тарзига эга. Тожиклар форс тиллари гуруҳига мансуб бўлишига қарамасдан, диний жиҳатдан минтақадаги бошқа элатлар каби суннийлар мазҳабига

мансуб бўлса, этник ҳамда маданий нуқтаи-назардан ўзбекларга жуда яқинлиги билан ажралиб туради. Тарихдан маълумки, юқоридаги элатлар асосида миллий республикалар тузилишидан олдин, ўз этномаданиятига эга бўлишига қарамасдан, ажралиб туриш масаласи мавжуд эмас эди. Чор Россиясининг Марказий Осиёни босиб олишидан олдин, давлат тузилиш сулолавий ёки ҳудудий асосда бўлинган бўлиб, Бухоро, Самарқанд, Қўқон, Хива ва Тошкент каби тарихий марказларга боғланган эди. Аҳолидан қайси миллатга мансублигини сўралганда диний мансублигига қараб мусулмон ёки истиқомат қилиш жойига қараб Самарқандлик, қўқонлик дея жавоб қайтаришган. Этник гуруҳларнинг жойлашуви давлат бошқарувида ҳеч қандай аҳамиятга эга бўлмаган. Бошқача айтганда, этник хусусиятлар қандайдир аҳамиятга эга бўлган бўлса ҳам, бу фақат ҳудудларни бошқариш ёки ходимларни танлаш ва тайинлашда ўзига хос аҳамият касб этган. Бироқ бу хусусиятлар ҳеч қандай ҳолатда бугунги мазмундаги айирмачилик кайфиятини туғдирмаган. Туб аҳоли текисликлар, шаҳар ва тоғли ҳудуларда истиқомат қилишган. қозоқ, қирғиз, қорақалпоқ, туркманлар асосан текисликларда кўчманчилик ҳаёт тарзини олиб борган ҳолда яшашган. Ўзбеклар ва тожикларнинг айрим қисми Марказий Осиё водийларида, шаҳарлари ва тоғли ҳудудларида яшашган. қадимги қирғизлар асосан текисликда бўлганликларига қарамасдан, Тьян-Шань тоғ этакларида истиқомат қилувчи кўчманчи қабилалардан иборат бўлган. Маълумки, барча этносиёсий ва ҳудудий муаммолар (ўтган асрнинг 20-йилларида) Шербин экспедициясидан сўнг, яъни миллий республикаларни Ташкил қилишдан сўнг вужуд келган. Ҳозирги этник ва сиёсий хариталарнинг номувофиқлигининг сабабини англаш учун туб элатларнинг тарихий жойлашувига эътибор бериш зарур. Дунёда 1600 ошиқ этник гуруҳлар мавжуд бўлишига қарамасдан, улардан 300 га яқини ўз давлатчилигига эга. Бу этник гуруҳларнинг асосий кўпчилиги ўз давлатларига эга эмас. Улар маълум бир давлат ҳудудида яшовчи этник

озчилик ҳисобланади. Чегара олди ҳудудларида ҳар хил этник гуруҳларнинг аралаш истиқомат қилиши рад қилиб бўлмайдиган масаладир. Кўпчилик учун бу ҳудуд тарих давомида яшаб келган она ватани бўлишига қарамасдан ўтган асрда ўтказилган делимитация натижасида сиёсий нуқтаи-назардан ўз тарихий ватани юридик чегарасидан ташқарида қолиб кетган. Масалан Хўжанд ёки Ўшлик ўзбеклар тарих давомида ўша ҳудудда истиқомат қилишган бўлсада, шўроларнинг чегалалар тортиши оқибатида этник озчилик гуруҳига киритилишига сабаб бўлган. Бу омил эса Марказий Осиёда этносиёсий муаммони қўзғаш учун энг яхши кўзирлардан бири ҳисобланади. Минтақадаги этно-ҳудудий вазиятни чуқур таҳлил қилиш натижасида, бугунги кундаги этносларнинг жойлашуви аслида ҳудудларнинг тарихий ривожланиши асосида вужудга келганидан далолат беради. Марказий Осиёда этно-ҳудудий масала ўз-ўзидан нотинчликка олиб келиши мумкин эмас. Юқорида таъкидланганидек этно-ҳудудий муаммоларнинг пайдо бўлишининг асосий сабаби, Марказий Осиё давлатларини сунъий чегаралашдан келиб чиққан. Барча этник гуруҳлар қадимдан тарихий ерларида яшаб келган бўлиб, бу шарт-шароит ҳудуднинг табиий, тарихий этно-харитасини намоён қилган. Туб аҳолининг маданияти ва хўжаликни юритиш усуллари юз йиллар давомида ҳудудларнинг табиий-иқлими шароитидан келиб чиққан ҳолда вужудга келган. Кўчманчи ҳаёт тарзи ва унга боғлиқ бўлган хўжаликни юритиш усуллари, асосан текисликда ва тоғ олди текисликларида яшовчи шимолий халқларига мансуб бўлиб шаҳарларда яшаш эса, бу ҳудуднинг водий қисмида яшовчи халқга мансуб бўлган. Уларнинг иқтисоди, ҳаёт тарзи ва маданияти юкоридаги факторлар асосида шакланган. Шундай қилиб, ўтган асрнинг 20-йилларида миллий давлатларга бўлиш бошланмасидан олдин, бу минтақада ҳудудларга бўлиш масаласи мавжуд эмас эди. Этник харитага боғлиқ бўлган масалалар сиёсий тусга эга бўлиб, ташқи куч манбалари асосида вужудга келган. Масалан, Марказий Осиё этник зиддиятлар макони ёки Болқон ҳудуди билан таққосланганидан сўнг,

албатта кузатувчи, ўқувчи ёки журналистларда олдиндан нафақат этник мажораларни ахтаришга бўлган иштиёқ пайдо бўлади, балки минтақанинг нотинчлиги ҳақида тасаввурга эга бўлишга ёрдам беради. Хаққоний тасаввурни вужудга келтириш учун биринчи навбатда, минтақанинг ҳозирги сиёсий харатисида демографик кўрсаткичларга ёки туб аҳолининг жойлашувига эътибор бериш лозим. Марказий Осиёдаги 5 та республикалар ичида фақат Ўзбекистонгина ҳамма республикалар билан чегарадош. Бундан келиб чиқди, минтақавий тотувликни сақлаш учун республикамизнинг чегар олди ҳудудларидаги этник таркиби биз учун жуда муҳимдир. Этник озчилик этносларнинг асосий қисми асосан Ўзбекистон республикасининг чегара олди ҳудудларида истиқомат қилишади. Бизга маълумки, этник озчилик бу ўз давлатларига ном берган асосий миллатдан фарқли ўлароқ озчиликни ташкил қиладиган миллатга айтилади. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, этник озчилик миллатларининг асосий қисми асосий миллатга мансуб бўлмаслиги мумкин, лекин бу ҳудуднинг туб аҳолиси сифатида танилиши мумкин. Бу шарт-шароит бир неча давлатларнинг тарихий ва маданий боғлиқлигидан келиб чиқади. Марказий Осиё билан боғлиқ шарт-шаротда эса, бир-бирининг ҳудудларида истиқомат қилувчи маҳаллий элатлар вакиллари этник озчилик сифатида талқин қилиниши мумкин. Албатта, республикамизнинг чегара олди ҳудудларида яшовчи асосий миллий камчилик вакиллари АҚШдаги каби диаспоралардан тубдан фарқ қилади. Бошқача айтганда, республикамизнинг чегара ҳудудларида яшовчи этник озчилик вакиллари кўчманчи халқ бўлмасдан, шу ернинг туб аҳолиси ҳисоблананди. Марказий Осиёнинг этник озчилик вакилларининг кўпчилиги тарихий ватанлари билан чегарадош ҳудудларда истиқомат қилишади. Масалан, этник ўзбеклар Марказий Осиёнинг Ўзбекистон билан чегарадош бўлган туманларида истиқомат қилишади. Шунга ўхшаб Ўзбекистонлик қозоқлар, Тожикистонлик ўзбеклар, қирғизистонлик тожиклар ҳам ўз тарихий ватанларига яқин ҳудудларда истиқомат қилишади.

Ҳозирги даврда ҳудуддаги элатлараро муносабатларда туб бўлмаган аҳолини тўлиқ маънода этник озчилик сифатида талқин қилиш тўғри бўлмаса керак. Марказий Осиё асосий миллатларнинг табиатини бутунлай ёритмайди. Бундан биринчидан Марказий Осиёдаги миллий камчиликнинг фақат бу минтақага хос шарт-шароит эканлиги келиб чиқди. Бу каби хослик этник гуруҳларнинг ўз тарихий ватанларига яқин ҳудудларида географик жойлашувидан келиб чиқади. Иккинчидан, чегараларнинг очиқлиги этник гуруҳларнинг ўз қон- қариндошлари билан яқин муносабатда бўлишга ёрдам берган, бу билан автоматик тарзда давлат чегараси деган тушунчани иккинчи даражали масалага айланган. Учинчидан, барча элатлар бир-бирига ўхшаш ва чегараларни кесиб ўтадиган иқтисодий, маданий, тарихий ва турмуш тарзи каби элементлар мавжуд Бу шарт-шароит туб миллат бўлмаган халқ вакилларига шу ҳудуднинг жамият бирдамлигидан йироқлашмаслигига ёрдам беради. Ижтимоий бирдамлик Марказий Осиё каби кўпмиллатли ҳудудлар учун жуда катта аҳамиятга эгадир, чунки асосий маромислар бўлган тўй, ҳашар, жанозалар миллатидан қатиян ҳамжиҳатликда ўтказилган. Бу каби шарт- шароитлар чегара олди элатларини бирлашишига ва ҳамжиҳат бўлишига ёрдам беради. Бу вазиятни ўзбек, туркман, қозоқ, тожик ва қирғизлар биргаликда истиқомат қилаётган туманларда кузатиш мумкин. Айнан элатлар орасидаги бир-бирига бўлган руҳий мойиллик ва бағрикенглик, халқларимизнинг этник ғурурини топталмаслигига ёрдам беради. Бу жарёнда нафақат этник ўзлигини сақланиши, балки элатларнинг бир-бири билан яқинлашувини кузатиш мумкин. Албатта, аввало бу элатларнинг тийнати, маданияти, тарихи, географик ва иқтисодий асосларининг умумийлигидан келиб чиқади. Мана бу элементлар этник озчилик тушунчаси Марказий Осиёда нисбий характерга эга эканлигини ифодалайди. Юқоридаги баён қилинганлар асосида минтақавий этносиёсий барқарорлик борасида тегишли хулосалар ясаш мумкин.

Чегара олди ҳудудларида элатларнинг аралаш яшашлари элатлараро вазиятнинг мураккаб эканлигини белгилаб беради. Вақти-вақти билан этноҳудудий мазмундаги муаммоларнинг пайдо бўлиши, асосан ташқи кучлар таъсирида рўй бериб, улар асосан минтақага таъсир этувчи баъзи давлатларнинг тактикаси ва стратегияси ўзгариши даврида долзарб масалага айланади. Бу эса этно-сиёсий мавзуннинг ҳамиша долзарб эканлигини намоён этади ва албатта республикалар ўртасидаги мунасобатларда ўз аксини топади. Шу нуқтаи-назардан Марказий Осиёда хавфсизликни таъминлаш учун республикалар қуйидаги шартларга риоя қилишлари шарт: - биринчидан, ташқи кучларга чегараолди ҳудудларда мавжуд кўп этник омилдан фойдаланишга йул қўймаслик; - иккинчидан, жамиятнинг полиэтник жиҳатларидан келиб чиққан ҳолда ўз миллий дастурларини олиб боришлари ва унинг тамойилларини информацион таъминлашлари зарур; - учинчидан, миллатчиликни тарғиб қилувчи омиллардан ўз фуқароларини ҳимоялаш; - тўртинчидан, этник ва ҳудудий барқарорликка олиб келадиган шарт- шроит, яъни давлат чегараларининг делимитация жарёнини якунлаш зарур; - бешинчидан, этникаро муносабатларни сақлашга ёрдам берадиган, енгиллаштирилган вариантли чегарадан ўтиш тартибини таъминлаш зарур; - олтинчидан, транспортларнинг транзит ўтиш хавфсизлигини таъминлаш Юқоридаги вазифаларни амалга ошириш жараёнида, бозор иқтисодиёти муносабатига ўтиш даврида мавжуд ижтимоий-иқтисодий қийинчиликлар, аниқ бир кучларга минтақадаги вазиятни нотинч ҳолатга келтиришга ёрдам бериши мумкин. Бу уринишлар турли хил этник гуруҳлар орасига келишмовчиликни сингдириш асосида амалга оширилиши мумкин. Масалан, чет эл муаллиф китобларида нашр қиллинаётган тарихий фактларни ўзгартириш, маданият тарихининг ривожланиши ва ҳозирги сиёсий вокеалар нотўғри талқин қилиниши, ўз аксини топмокда. Асосий

миллатларнинг миллатлараро мунасаботларда ҳар томонлама ўйлаб кўрилган барқароликка эришиш мақсади, ҳамда юқорида эслаб ўтилган бағрикенглик савияси элатлараро барқарорликни таъминлашдаги асосий омил сифатида хизмат қилмоқда.

ХУЛОСА Тадқиқот давомида минтақавий хавфсизликнинг асрлардан бери шаклланиб келаётган геосиёсий қоидаларга таянган тақдирда мустаҳкам асосга эга бўлишига амин бўлдик. Чунки ҳар бир минтақа ўзининг геосиёсий мавқеига боғлиқ ҳолда жуда жадал ёки нистабатан суст геосиёсий таъсирлашувлар доирасида бўлади. Шу жумладан Марказий Осиё минтақаси ҳам ўзининг геосиёсий аҳамиятигиа кўра қадимдан у ёки бу стратегик кучларнинг геосиёсий рақобати доирасида бўлиб келган. Минтақа геосиёсий аҳамиятининг юксалиш даврларида бу ерда уруш ҳаракатлари авжига чиққан. Бунга Буюк Искандарнинг юришлари, Араб халифалиги давридаги юришлар, Чингизхоннинг босқинини мисол келтириш мумкин. Минтақа улкан салтанат марказига айланган даврларда эса бошқа ўлкаларни ўзининг геосиёсий таъсир доирасига тортган. Бунга қадимги даврларда Чингиз босқини ва Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашлари, Темур салтанатининг бутун Евроосиё қитъасига ёйилиши натижасида бутун минтақаларни ўз таркибига тортиб боришини ҳамда Бобур салтатанатини мисол келтириш мумкин. Марказий Осиёнинг XIX асрда Чор Россияси томонидан босиб олиниши, ўтган асрда эса абадий ўзаро зиддиятлар ботқоғида қолишлари учун шўролар томонидан парчалаб юборилиши, улар орасида мураккаб чегаралар тортилиши ва ниҳоят 70 йил давомида бошқа давлат таркибида бўлганлиги минтақанинг тўлиғича ташқи таъсир доирасида қолганлигини яққол кўрсатиб берди. Янги аср бўсағасида рўй берган сиёсий жараёнлар дунё харитасида ўнлаб янги давлатларни юзага келтирди. Евроосиё қитъасида янгидан бошланган геосиёсий кураш Марказий Осиё ҳудудини ҳам тўлиғича қамраб олди. Мураккаб геосиёсий жараёнлар кечаётган бугунги даврда минтақавий хавфсизликни таъминлаш биринчи навбатда бир давлат ёки давлатлар бирлиги асосида миллий манфаатлар мутаносиблигини шакллантиришни тақозо этади. Ҳеч бир давлат минтақадаги бошқа давлатлардан ажраган ҳолда якка ўзи ўз хавфсизлигини тўлиқ таъминлай олмаслиги тарихда рўй берган геосиёсий жараёнлардан кўп маротаба исботланган.

АДАБИЁТЛАР : 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон,2003. 2.Ўзбекистон Республикаси “Виждон эркинлиги ва диний Ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрири). Ўзбекистон Республикасининг қонуни - Т.:Адолат,1998.- 3.“Давлат тили ҳақида”ги (янги таҳрир) Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 997.- 4.“Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 1989.- 4.Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси.-Т.:Адолат,1996. 5.Ўзбекистон Республикасида масофавий таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш концепцияси (Лойиҳа)// Хабар.- 2004.- 20 февраль. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарори// Ўзбекистон овози.-2004.-29 январь. 7. Поздняков Э.А. Геополитика.-М.:Прогресс, 1995. 8. .Данилевский Н.Я. Россия и европа.-М.:Глаголь, 1991. 9. .Хантингтон С. Сталкновение цивилизаций, Полис, 1994, №1.

O'xshashlar

Геосиёсий жараёнлар борасидаги ғарбнинг замонавий назария ва мактаблари

Геосиёсат классиклари геосиёсий жараёнлар борасидаги илмий йўналишлар, уларнинг асосий ғоя ва тамойиллари

Рус ва Совет Геосиёсий концепциялари

Янги давр геосиёсий назариялари ва мактаблари

Ўзбекистон халқаро муносабатлар тизимида