Геополитиканинг асосий қонун ва категориялари - Siyosatshunoslik - Referatlar

Геополитиканинг асосий қонун ва категориялари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Геополитиканинг асосий қонун ва категориялари Режа: 1.Геополитиканинг асосий категориялари. 2. Геополитика қонунлари (теллурократия ва талассократия ).

Геосиёсатдаги асосий қоида ер юзасининг жуғрофий тузилиши ҳамда цивилизацияларнинг тарихий типларга бўлинишида ифодаланган фундаментал дуализмни тасдиқлашдан иборатдир. Мазкур дуализм “теллурократия” (қуруқлик кучи) ва “талассократия” (денгиз кучи)нинг бир- бирига қарама-қарши қўйилишида тасвирланади. Бундай қарама- қаршиликнинг моҳияти тарихда савдо цивилизацияси (Карфаген, Афина) билан ҳарбий-авторитар цивилизацияси (Рим, Спарта)нинг ўзаро муносабатларида ифода этилади. Бошқача айтганда бу «демократия» ва “идеократия” ўртасидаги дуализмдир. Гарчи давр тақозосига кўра ўзгариб турган бўлсада дастлабки пайтлардан бошлаб мазкур дуализм ўзаро душманлик ёки бошқача айтганда уни Ташкил қилган қутбларнинг қарама-қаршилиги хусусиятига эга. Шундай қилиб, жамиятларнинг бутун тарихи икки унсур, яъни “сув” (“суюқ”, “оқувчи”) ва “қуруқлик” (“қаттиқ”, “доимий”) атрофида рўй берган жараёнлардан иборат. “Теллурократия”, яъни “қуруқлик кучи” маконнинг муқимлиги ва ундаги асосий хусусиятларнинг барқарорлиги билан характерланади. Цивилизацион даражада у (яъни теллурократия) инсонларнинг йирик уюшмалари, халқлар, давлатлар, империялар бўйсунадиган ўтроқлик, консерватизм, қатъий юридик меъёрларда намоён бўлади. қуруқликнинг қаттиқлиги халқларнинг маданий ҳаётига ҳам жиддий таъсир кўрсатади, жумладан ижтимоий анъаналарнинг барқарорлиги ва ахлоқий қоидаларнинг мустаҳкамлиги ана шу хусусият остида шаклланади. қуруқликда, яъни асосан ўтроқ ҳаёт кечирувчи халқларга индувидуализм, ишбилармонлик руҳи ёт бўлиб, уларда ижтимоийлик руҳияти ва иерархиянинг мавжудлиги хосдир. “Талассократия” (денгиз кучи) эса бунга тескари қоидаларга асосланган цивилизация бўлиб, у динамик, ҳаракатчан ва техник ривожланишлар тарафдоридир. Унинг устувор йўналишлари кўчманчилик (асосан денгизда сузиш назарда тутилмоқда), савдо, индивидуал ишбилармонлик руҳидан иборат. Шахс жамоанинг ҳаракатчан вакили

бўлганлиги туфайли олий қадрият ҳисобланади. Бунда маънавий ва ҳуқуқий меъёрлар бир-бири билан аралашиб, нисбий ва ҳаракатчан бўлиб қолади. Цивилизациянинг бу тури тез ривожланади, ташқи маданий хусусиятлариини осон ўзгартиради, лекин ички ўзлигини ўзгартирмасдан сақлайди. Инсоният тарихининг асосий қисми ҳар иккала йўналишнинг маълум чекланган ҳудудлар шароитида, аммо “теллурократия”нинг умумжаҳон миқёсидаги устунлиги шароитида ривожланган. Ер (қуруқлик) унсури бутун цивилизацияга ўз таъсирини ўтказади, “сув” (денгиз, океан) унсури эса айрим пайтларда ва ҳудудлардагина намоён бўлади. қуруқлик ва сув дуализми маълум бир вақтгача жуғрофий жиҳатдан денгиз қирғоқлари, дарё ҳавзаларида ва бошқа ҳудудлар доирасида қолиши мумкин. қарама-қаршилик сайёранинг турли жойларида, турли шаклларда ривожланади. Ер юзасидаги халқларнинг тарихи сиёсий тузумларнинг секинлик билан ўсиб кенг қамровга эга бўлганлигини намоён этади. Давлат ва империялар шу тарзда пайдо бўлади. Ушбу жараён геосиёсий даражада инсоният тарихида макон омилининг кучайганлигини англатади. Давлатлар ва империяларнинг йирик сиёсий бирлашмалари универсал цивилизациялар даражасига чиққани сайин ер ва сув унсурларининг бирлиги ва рақобатини янада ёрқинроқ ифода этади. Маълум бир пайтга келиб (антик даврда) “Макиндер харитасида” ифодаланган етарлича барқарор манзара шаклланади. Теллурократиянинг чегараси шимолий-шарқий Евросиёнинг (умумий чегараси Русия империяси ёки собиқ СССР ҳудудига мос бўлган) ички минтақавий қисмини ўз ичига олади. Талассократия Евросиё қитъасининг қирғоқлари, Ўрта ер денгизи, Атлантика океани ва Евросиёни жануб ва ғарбдан ювиб турувчи денгизларни ўз ичига олган. Дунё харитаси шундай геосиёсий моҳиятларга эга: 1. Ички минтақавий ҳудудлар теллурократик цивилизация моҳиятини барқарор сақлаб турадиган “ҳаракатланмайдиган платформа” ёки heartland (“ернинг юраги”)га, бошқача айтганда тарихнинг жуғрофий ўқига айланади.

2.“Ички ёки минтақавий ярим ой”ни ифода этувчи “қирғоқ ҳудудлари”, яъни rimland бўлса мунтазам маданий ривожланишни намоён этади. Бу ерда “талассократия”нинг хусусиятлари устунлик қилади. Шу билан бирга бу хусусиятлар “теллурократик” воситалар билан мувозанатлаштирилиб турилади. 3.“Ташқи ярим ой ёки орол ярим ойи”, “кўринмайдиган ерлар”дан иборат бўлиб улар билан фақат денгиз орқали алоқа қилиш мумкин. Улар дастлаб Европанинг “Ички ярим ой”ига ташқаридан таъсирини ўтказган ҳолда Карфаген ва Финикия савдо цивилизацияларида ўзларини намоён этганлар. Талассократия ва теллурократия мутаносиблигининг бундай геосиёсий манзараси (после Пунических войн) мажусийликнинг дастлабки даврларидан бошланган. Бироқ, бу рақобат Англия XVII-XIX асрларда кучли денгиз давлатига айланган пайтда ўзининг ҳақиқий маъносига эга бўлган. Буюк жуғрофий кашфиётлар натижасида XV асрнинг охиридан бошлаб талассократия тўлиғича Евросиё ва унинг қирғоқларидан ажралиб, англосаксон дунёси (Англия, Америка) ва унга қарам мустамлака ҳудудлар тарафга йўналди. Англосаксон саноат тараққиёти ва капитализми натижасида шаклланган “Янги Карфаген” ягона бутунлик шаклига эга бўлгач аниқ мафкуравий ва сиёсий моҳият қозонди. Англиянинг Австрия-Венгрия империяси, Германия ва Россия кураши каби минтақавий давлатлар билан олиб борган позицион кураши XVIII – XIX аср (XX асрнинг иккинчи ярми) геосиёсатининг мазмунини Ташкил этган бўлса, XX аср ўрталарига келиб АҚШ талассократиянинг асосий таянчи бўлиб қолди. Геосиёсий дуализм 1946-1991 йиллар орасидаги Совуқ уруш даврида ўзининг энг юқори пропорциясига эришди, АҚШ – талассократия, СССР бўлса теллурократия тимсолида намоён бўлди. Ушбу икки умумбашарий цивилизациялар маданияти ва мафкураси тўлақонли геосиёсий бичимга эга бўлган ҳолда, сўз юритилаётган геосиёсий унсурлар

зиддиятининг бутун тарихини хулосалаб берди. Шу билан бирга, ҳайратланарлиси шундаки, бу икки геосиёсий қолипга мафкуравий жиҳатдан худди шундай икки синтетик мажмуа - марксизм мафкураси ва либерал- капитализм мафкураси тўғри келар эди. Мазкур ҳолатда “редукционизм” нинг икки турини амалиётга тадбиқ этиш ҳақида гапириш мумкин. Иқтисодий редукционизмда Смит ва Маркс ғоялари бир-бирига қарама-қарши қўйилса, геосиёсий редукционизмда сайёранинг барча ҳудудларини талассократия (Янги Карфаген, АҚШ) ва теллурократия (Янги Рим, Совет Иттифоқи) назорати остида бўлишига олиб келинди. Тарихнинг геосиёсий мушоҳадаси сайёравий дуализм тараққиётининг максимал пропорцияларга етишини ўзида акс эттиради. қуруқлик ва денгизнинг илк даврлардан бошланган қарама-қаршилиги бугунги кунда бутун дунёни қамраб олган. Инсоният тарихи ушбу курашнинг ифодаси ва уни мутлақлаштириш йўлидан ўзга кўринишдаги моҳиятдир. Геосиёсатнинг асосий қонуни бўлмиш унсурлар дуализмининг (қуруқликнинг Денгизга қаршилиги) энг умумий ифодаси ана шундан иборат. Геосиёсий телеология АҚШнинг Совуқ урушдаги тўлақонли ғалабасининг сўнги палласига қадар геосиёсий дуализм илк бошдан ўрнатилган қоидалар бўйича ривожланган, яъни гап талассократия ҳам, теллурократия ҳам максимал даражада ҳудудий ҳамда стратегик мавқеини оширишга интилиши ҳақида кетарди. Уларнинг ядро қуролига эгалик қилишга киришиб кетишлари баъзи пессимист геосиёсатчиларга фалокатли туюлди. Чунки, бу икки куч бутун сайёрани эгаллаб олгач, ўзларининг қарама-қаршиликларини Ердан ташқарида (юлдузлар уруши назарияси) амалга оширишлари ёки бир-бирини йўқ қилиб юборишлари (ядровий апокалипсис) мумкин эди. Тарихнинг асосий геосиёсий жараёни бўлган талассократия ва теллурократиянинг ҳудудий жиҳатдан максимал даражада кенгайиши

хусусияти мазкур фан учун маълум бўлса, унинг интиҳоси муаммо бўлиб турар эди. Бу борада сабаб-оқибат тамойилининг ҳеч қандай аҳамияти йўқ. Шундан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, тарихни геосиёсий нуқтаи- назардан таҳлил этиш Сув ва қуруқлик ўртасидаги қарама-қаршиликнинг умумбашарий миқёсда ёйилиши пайтигача давом этади ва шу ерда тўхтайди. Лекин, шунга қарамасдан, дуализмни ифода этган тизимлардан бирининг ғалабасидан сўнг рўй бериши мумкин воқеалар ривожини назарий жиҳатдан бир нечта кўринишда ажратиб кўрсатиш мумкин. 1-кўриниш. Талассократиянинг ғалабаси теллурократия цивилизациясини бутунлай йўқ қилади. Сайёрада бирёқлама либерал- демократик тартиб ўрнатилади. Талассократиянинг моҳияти мутлақлашган ҳолда инсон ҳаётини Ташкил этувчи ягона тизимга айланади. Ушбу тизим икки хил устунликка эга. Биринчидан, у мантиқий жиҳатдан зиддиятлардан холи бўлиб унда геосиёсий тарихнинг (умуман) бир тарафлама оқимининг қонуниятли тарзда якун топишини, яъни қуруқликнинг тўлиқ ҳукмронлиги (анъанавий давр)дан Денгизнинг тўлиқ ҳукмронлигига (ҳозирги давр) ўтиш жараёнини кузатиш мумкин; иккинчидан эса айнан ана шу жараён амалда рўй бермоқда. 2-кўриниш. Талассократиянинг ғалабаси икки цивилизация қарама- қаршилигига якун ясайди, аммо ўз моделини бутун дунёга тарқатмайди, фақатгина геосиёсат муаммосини бекор қилган ҳолда геосиёсий тарихни тугатади, холос. Гўё постиндустриал жамиятлар назариялари бундай жамиятда мумтоз сиёсий иқтисодиёт (ва марксизм) асосий зиддиятлари йўқ эканлигини исбот қилгани каби, баъзи мондиалистик назариялар яқин келажакда дунёда қуруқлик ва Денгизнинг ўзаро қарама-қаршилиги умуман бўлмайди, дея таъкидламоқдалар. Бу ҳам “тарихнинг интиҳоси”, лекин воқеаларнинг бундан кейинги ривожи биринчи вариантдаги каби қатъий таҳлилга бўйсунмайди.

Бу икки таҳлил теллурократиянинг мағлубиятини аллақачон амалга ошган ва қайтариб бўлмайдиган факт деб ҳисоблашади. қолган иккита вариант эса бунга ўзгача ёндошади. 3-кўриниш. Теллурократиянинг мағлубияти вақтинчалик ҳодиса. Евросиё янгича шаклда ўзининг минтақавий вазифасини бажаришга киришади. Бу ҳолатда минтақавий кучларни фалокатга олиб келган геосиёсий омиллар эътиборга олинади (янги минтақавий блок жануб ҳамда ғарбда ўзининг денгиз чегараларига эга бўлади, яъни “Евросиё учун Монро доктрина”си амалга ошади). Бундай ҳолатда дунё бошқа даража ва моҳиятдаги икки қутбли ҳолатга қайдати. 4-кўриниш. (аввалги кўринишнинг ривожланиши). Ушбу янги қарама- қаршиликда теллурократия ғалаба қозонади. У ўзининг цивилизацион моделини бутун дунёга тарқатиб “тарихни ўз ҳоҳишига мос равишда якунлашга” интилади. Бутун дунё қуруқликка айланади ва ҳамма жойда идеократия ҳукмронлик қилади. “Дунё инқилоби” ҳамда Учинчи Рейхнинг сайёравий ҳукмронлиги ғоялари тарихнинг шу шаклда интиҳо топишига сабабчи бўлган. Ҳозирги пайтда тарихий жараёнларнинг ривожида субъектив ва рационал омиллар муҳим аҳамиятга эга бўлганлиги туфайли юқорида ифодаланган 4 кўриниш геосиёсий жараёнларнинг у ёки бу тарзда ривожланишини ифода этган воқеликдан йироқ изоҳ эмас, балки минтақалар миқёсда олиб бориладиган фаолиятни бошқариши мумкин бўлган фаол геосиёсий позиция деб қаралиши лозим. Лекин, мазкур ҳолатда геосиёсат ҳеч қандай детерминистик мисол таклиф қила олмайди. Бу ерда гап амалга оширилиши бир қанча омилларга боғлиқ бўлган ва геосиёсий таҳлил доирасига сиғмайдиган имкониятларни санаб ўтишдан иборат. Rimland ва “чегара-ҳудудлари” Геосиёсий тадқиқот услуби умумбашарий геосиёсий дуализмнинг ифодаси бўлган “қуруқлик” ва “Денгиз” муносабатларини нисбатан хусусий категорияларга қўллашга асосланган. Ҳар қандай вазиятни таҳлил қилишда

сайёра қамровидаги моделнинг бирламчи асос эканлиги сақланиб қолади. Умумий манзарага таалуқли бўлган муносабатлар хусусий ҳолатларда ҳам такрорланади. Талассократия ва теллурократия каби икки асосий тамойилни ажратгач, rimland, яъни “қирғоқ ҳудуди” кейинги асосий тамойил ҳисобланади. Бу геосиёсий тадқиқотнинг асосида ётадиган асосий категориядир. Rimland гоҳ талассократиянинг, гоҳ теллурократиянинг бир қисми бўлиши мумкин бўлган таркибий макондир. Бу жуда ҳам мураккаб ва шу билан бирга маданий жиҳатдан бой минтақа ҳисобланади. Денгиз муҳити ҳамда сувнинг таъсири натижасида “қирғоқ ҳудуди”да доимо фаол ва динамик тараққиёт кузатилади. Rimland бир томондан Орол ва Кема тарафига, бошқа томондан эса Империя ва Уй тарафга ўтади. Rimland икки хил кучнинг тўқнашуви рўй берадиган қандайдир оралиқ ёки ўткинчи муҳит эмас. У мустақил мантиққа эга бўлган, шунингдек ҳам талассократия, ҳам теллурократияга юқори даражада таъсир ўтказиб турувчи мураккаб воқелик ҳисобланади. У тарихнинг объекти эмас, балки унинг фаол субъектидир. Талассократия ва теллурократиянинг rimland учун кураши бу оддий стратегик мавқени қўлга киритишга қаратилмаган. Rimland ўзигагина хос тақдир ҳамда тарихий иродага эга бўлсада, фақат уни фаннинг асоси бўлган геосиёсий дуализмдан холи ҳолда ҳал қилиб бўлмайди. Rimland маълум миқдорда танлаш эркинлигига эга, аммо бу эркинлик фақат таркибий хусусиятга эга, аниқроғи у албатта талассократия ва теллурократиядан бирини танлаши керак, учинчи йўл унга берилмаган. Ана шу хусусиятга боғлиқ ҳолда “ички ярим ой” аксари ҳолларда инсоният цивилизацияси тарқалган ҳудуд деган хулосага бориб тақалади. Минтақа ичкарисида консерватизм, унинг ташқи қисмида эса ҳаракатчан тартибсизлик таҳдиди ҳукмрон. “қирғоқ ҳудудлари” ўзларининг жойлашуви нуқтаи-назаридан жуғрофиядан келиб чиқувчи муаммоларни бартараф этишга мажбурдирлар. Rimland чегаравий ҳудуд, чизиқ ёки бошқача айтганда

чегаравий йўлакдир. Айни пайтда у ҳақиқий чегара ҳисобланади. Бундай уйғунлик чегара тушунчасини геосиёсий нуқтаи-назардан таърифлашда белгиловчи рол ўйнайди. Давлатлар ўртасидаги чегаралардан фарқли ўлароқ, геосиёсат бу атамани бошқача, яъни дастлабки андозага асосланган ҳолда тушунтиради. Барча чегаралар учун умумий нусха ва пойдевор бўлган тарихий-жуғрофий ҳамда маданий тушунча - rimland ушбу андозанинг негизини Ташкил этади. Қирғоқ ҳудудларининг кенглиги (ўлчами) материкка ташқаридан “денгиз келгиндилари кўзи билан” қараш натижасида шаклланади. Айнан “денгиз кучлари” учун қирғоқ қуруқликнинг ичкарисигача кириб борадиган йўлак ҳисобланади. Материк учун эса, қирғоқ аксинча сўнги маррадаги чизиқдир. Чизиқ сифатида чегара (халқаро ҳуқуқда у худди шундай тушунилади) замонавий ҳуқуқ томонидан қадимги анъаналардан мерос қилиб олинган “қуруқлик ҳуқуқшунослигининг” рудименти ҳисобланади. Бу фақатгина қуруқликка хос бўлган қарашдир. Материкка нисбатан ёт бўлган денгиз нуқтаи-назаридан қирғоқ ҳудудлари эҳтимолдаги мустамлакалар бўлиб, уларни асосий минтақадан ажратиб олган ҳолда стратегик маконга айлантириш мумкин. Шу билан бирга қирғоқ ҳудуди ҳеч қачон охиригача “ўзингники” бўлмайди, зарурат туғилганда кемага ўтириб ватанга, “оролга” сузиб кетиш мумкин. Қирғоқнинг чизиқ бўлишига сабаб келгиндиларнинг денгиздан минтақа ичкарисига маълум даражадагина кириб боришлари хавфсиз эканлиги билан боғлиқ. Денгиз ҳамда қуруқликдаги ҳудудлар тўғрисидаги ҳар икки йўналишдаги қарашларни ўзида мужассамлаштирган геосиёсат фанида rimland чегара-чизиқ шаклидаги ўзига хос воқелик сифатида намоён бўлади, унинг (яъни rimlandнинг) хусусиятлари эса шу ҳудудда қайси унсур устунлик қилишига боғлиқ. Хитой ва Ҳиндистоннинг кемалар қатнашига қулай бўлган улкан океан қирғоқлари ҳам энг кичик ҳажмдаги чизиқ ҳисобланади. Чунки ушбу ҳудудлар маданий жиҳатдан қуруқликка мослашган ҳудудлар бўлиб, қирғоқ чизиқлари жуда кичик ҳажмга эга ва

фақатгина қитъанинг сўнги маррасини ифода этади. Европа ва асосан Ўрта ер денгизида қирғоқ ҳудудлари нисбатан кенгроқ ҳажмга эга бўлиб, материк ичкарисигача сингиб кетган. Бу ердаги қирғоқлар энг кенг ҳажмдаги йўлак ҳисобланади. Лекин, иккала ҳолатда ҳам гап том маънодаги қандайдир маъмурий белги эмас, балки геосиёсий чегара ҳақида бормоқда. Ўз-ўзидан кўриниб турибдики, геосиёсий чегара муваққат, ўзгарувчан ва шарт- шароитларга чамбарчас боғлиқ ҳодиса бўлиб, вазиятга қараб кенг майдондан тор чизиққа қадар ўзгариб туриши мумкин. Геосиёсатдаги бундай ёндашув чегара масаласи билан боғлиқ бўлган нисбатан хусусий муаммоларнинг таҳлилига ҳам таъсир ўтказади. У давлатлар ўртасидаги чегараларни “ҳажмий жиҳатдан ўзгарувчи ҳудудлар” деб ҳисоблайди. Чегаравий ҳудуд ҳажмининг кенгайиши ёки торайиши минтақанинг умумий тараққиётига боғлиқ. Шунга боғлиқ ҳолда ушбу ҳудудлар тегишли ўлчам доирасида ўз шакли ва йўналишини ўзгартириб туради. Бутун бошли давлатлар “геосиёсий чегара” тушунчасига кириши мумкин. Масалан, Англия томонидан таклиф этилган Россия ва Германия ўртасида Ташкил этилажак “санитар кордон” ғояси Болтиқбўйи ва Шарқий Европа давлатларидан иборат “ҳеч кимга тегишли бўлмаган” (ярим мустамлака ва Англияга йўналган) ҳудуд яратишни назарда тутар эди. Россия ва Германиянинг минтақавий сиёсати эса, аксинча, бу ҳудудни чизиққа айлантиришга (Брест-Литовск, Раппало, Риббентроп-Молотов пакти) ҳаракат қилар эди. Талассократ-атлантистлар сунъий равишда “оралиқ давлат (etats- tampons)ларни” Ташкил этган ҳолда ушбу чегаравий чизиқни имкон қадар кенгайтиришга ҳаракат қилишди. Айни пайтда, энг ривожланган талассократия (Англия, АҚШ) бу ҳолатда икки хил андоза қўллади: ўз ороллари чегараларини имкон қадар торайтирган ҳолда чизиқ ҳолига келтириш, Евросиё қирғоқ ҳудудларини эса имкон қадар кенгайтиришга интилишган. Минтақавий геосиёсат учун эса худди шу тамойилни қарама-қарши йўналишида, яъни Евросиё чегаралари чизиқ, Америка чегаралари эса кенг ҳажмдаги йўлак тарзида қўллаш

мантиқан тўғри бўлади. Тарихий rimlandни “цивилизация бешиги” билан тенглаштириш “чегара-ҳудудларининг” нисбатан хусусий ҳодисаларда ҳам катта аҳамиятга эга эканлигини кўрсатади. Тарихнинг жуғрофий қуввати юкини ўзида кўтариб юриш заруратидан озод “чегара ҳудудлари” ўз қувватини ҳар томондаги маданий-интеллектуал соҳаларга йўналтиришган. Ушбу “енгил” геосиёсий салоҳиятдан оқилона фойдалана олиш қарама- қарши томонларнинг геосиёсий стратегияси санъати ҳисобланади. Айни пайтда, айнан “денгиз кучлари” буни мукаммал эгаллаган бўлиб, улар ҳамиша босиб олинган ерлардан энг юқори даражада ва тез суръатларда фойда олишга интилишган. Бу уларни қуруқлик босқинчиларидан ажратиб турган. Негаки қуруқлик босқинчилари ҳудудларни босиб олишгандан сўнг уларни тамоман ўзлариники ҳисоблаб, ердан фойда олишга унчалик шошилишмаган.

ХУЛОСА Тадқиқот давомида минтақавий хавфсизликнинг асрлардан бери шаклланиб келаётган геосиёсий қоидаларга таянган тақдирда мустаҳкам асосга эга бўлишига амин бўлдик. Чунки ҳар бир минтақа ўзининг геосиёсий мавқеига боғлиқ ҳолда жуда жадал ёки нистабатан суст геосиёсий таъсирлашувлар доирасида бўлади. Шу жумладан Марказий Осиё минтақаси ҳам ўзининг геосиёсий аҳамиятигиа кўра қадимдан у ёки бу стратегик кучларнинг геосиёсий рақобати доирасида бўлиб келган. Минтақа геосиёсий аҳамиятининг юксалиш даврларида бу ерда уруш ҳаракатлари авжига чиққан. Бунга Буюк Искандарнинг юришлари, Араб халифалиги давридаги юришлар, Чингизхоннинг босқинини мисол келтириш мумкин. Минтақа улкан салтанат марказига айланган даврларда эса бошқа ўлкаларни ўзининг геосиёсий таъсир доирасига тортган. Бунга қадимги даврларда Чингиз босқини ва Жалолиддин Мангубердининг озодлик учун курашлари, Темур салтанатининг бутун Евроосиё қитъасига ёйилиши натижасида бутун минтақаларни ўз таркибига тортиб боришини ҳамда Бобур салтатанатини мисол келтириш мумкин. Марказий Осиёнинг XIX асрда Чор Россияси томонидан босиб олиниши, ўтган асрда эса абадий ўзаро зиддиятлар ботқоғида қолишлари учун шўролар томонидан парчалаб юборилиши, улар орасида мураккаб чегаралар тортилиши ва ниҳоят 70 йил давомида бошқа давлат таркибида бўлганлиги минтақанинг тўлиғича ташқи таъсир доирасида қолганлигини яққол кўрсатиб берди. Янги аср бўсағасида рўй берган сиёсий жараёнлар дунё харитасида ўнлаб янги давлатларни юзага келтирди. Евроосиё қитъасида янгидан бошланган геосиёсий кураш Марказий Осиё ҳудудини ҳам тўлиғича қамраб олди. Мураккаб геосиёсий жараёнлар кечаётган бугунги даврда минтақавий хавфсизликни таъминлаш биринчи навбатда бир давлат ёки давлатлар бирлиги асосида миллий манфаатлар мутаносиблигини шакллантиришни тақозо этади. Ҳеч бир давлат минтақадаги бошқа давлатлардан ажраган ҳолда якка ўзи ўз хавфсизлигини тўлиқ таъминлай олмаслиги тарихда рўй берган геосиёсий жараёнлардан кўп маротаба исботланган.

АДАБИЁТЛАР : 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.-Т.: Ўзбекистон,2003. 2.Ўзбекистон Республикаси “Виждон эркинлиги ва диний Ташкилотлар тўғрисида”ги (янги таҳрири). Ўзбекистон Республикасининг қонуни - Т.:Адолат,1998.- 3.“Давлат тили ҳақида”ги (янги таҳрир) Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 997.- 4.“Таълим тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикасининг қонуни.-Т.:Ўзбекистон, 1989.- 4.Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат Кодекси.-Т.:Адолат,1996. 5.Ўзбекистон Республикасида масофавий таълим тизимини яратиш ва ривожлантириш концепцияси (Лойиҳа)// Хабар.- 2004.- 20 февраль. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Меҳр ва мурувват йили” дастури тўғрисида қарори// Ўзбекистон овози.-2004.-29 январь. 7. Поздняков Э.А. Геополитика.-М.:Прогресс, 1995. 8. .Данилевский Н.Я. Россия и европа.-М.:Глаголь, 1991. 9. .Хантингтон С. Сталкновение цивилизаций, Полис, 1994, №1.

O'xshashlar

Геополитиканинг объекти, предмети, функциялари ва муаммолар доираси

Сиёсий тизим ва унинг асосий элементлари. Сиёсий тизимлар типологияси

Ҳозирги жаҳон тараққиётининг асосий хусусиятлари

Сиёсатшунослик фани унинг мавзуси ва усули

Геосиёсат классиклари геосиёсий жараёнлар борасидаги илмий йўналишлар, уларнинг асосий ғоя ва тамойиллари